Ел тарихын ұмыттырмаған ән

 

 Бiле тұра ол сұлтан,

 Еске  алмапты Үш жүздi.

 Соның үшiн, жарандар,

 Айтпақ болдым бұл сөздi.

 Айналайын, Үш жүзiм,

 Әбiлғазыға налыма.

 Шежiресi бар елiмнiң,

 Қоймаспыз жатқа жалына.

 

 Қожаберген жырау “Қазақ” және Үш жүз жеген ұғымдар бiр жұрттың екi атауы болып, бiрдей шыққан сөздер деген пiкiр айтады:

 

 Қазақ деген атауға,

 Iлескен Үш жүз есiмi.

 Бiр жұрттың екi аты боп,

 Тағдыры ерте шешiлдi.

 Шыңғыс ханнан көп бұрын,

 Қазақ пен Үш жүз бар атау.

 Сөзiме нан, жәмиғат,

 Болмасын  көңiл еш жадау.

 

 Сөйтiп, батыр-жырау “Қазақ” пен “Үш жүз” атауларының Шыңғыс ханға дейiн пайда болғанын үзiлдi-кесiлдi айтады. Сонымен қатар, “Баба тiл” дастаны ауыздан-ауызға көше жүрiп, оның сөздерi өзгерiске ұшырағанын байқадық. Мысалы:

 Оны Керей,  Жәнiбек дегеннiң орнына Әз Жәнiбек деген сөздiң қолданылуынан аңғарамыз. Шыңғыс хан жорығының алдында ғана халық боп қалыптаса бастаған қазаққа Хорезм мемлекетiнiң құрамында хандық болуы мүмкiндiгi туса да, Шыңғыс ханның шабуылына тап боп халық болу дәрежесiнен айырылып, Хандық та бола алмай, тоқырау кезеңi басталып, екi жарым ғасырдан кейiн қайта қалып-тасып, Керей, Жәнiбек хандардың тұсында қайта хандық болып, қазақша жазба қайта қалыптасқан екен.

 Көлемi 325 шумақ “Баба тiл” дастанының бiзге жартысынан көбi жеттi. Алайда Жейхұндария, Сейхұндария, Едiл-Жайық өзен-дерiнiң бойларын, Кердерi, Атырау теңiздерi жағалаларын, Орал тауы мен оның батыс, шығысын, Батыс және Шығыс Сiбiр аймақ-тарын, Алтай тауын, Тәншан тауын мекендеген түрiк жұрттарында Х-ХI ғасырда, яғни Хорезм шахы Мұхаммедтен әлдеқайда бұрын сонау Алаша ханның тұсында Есiләм дiнiнiң толық орнығып, салтанат құрғанын, араб әрпiнiң негiзiнде Түрiк ғарпы пайда бо-лып қалыптасқанын баяндаған “Баба тiл” дастаны шумақтарының түсiп қалғаны, яғни естен ұмытылғаны кiмдi де болса, қынжылтарлық жайт.

 

 Керей  ханның кезiнен,

 Екiншi рет таңба iске асқан.

 Арабтың ғарпын кегiзге ап,

 Қазақша жазу құрасқан.

 Таза қазақ тiлiнде,

 “Жетi жарғы” жазылған.

 Әз Тәукедей ханымыз,

 Жоқ едi елдi аздырған.

 

 Өткенде дейiн Әз Тәуке,

 Қолданды ел қазақ таңбасын.

 Осы күнде сұлтандар,

 Қолға алды Татар жазбасын.

 Үш жүз жылдан аса уақыт

 Қазақша жазды ел жазуын.

 Сөйте тұра көрдiң бе,

 Бектердiң бүгiн азуын,

 

- дейдi де  “Сұлтандарға ермеңдер, қазақша жазуларыңды тастамаңдар”, - дейдi.

 Дастанның бiр топ шумақтары баба тiлдi - ана тiлдi қадiрлеуге, құрметтеуге, пайдалануға, тазалығын сақтау туралы насихатқа арналған. Жыраудың бұл насихат сөздерiн өзiнен артық сөзбен жеткiзу қиын, сондықтан үзiндi келтiрейiк:

 

 Баба  тiлдi сақта деп,

 Айтып  тұрмын жалрыға.

 Ақындардың жырларын

 Салып  көр деп талқыға.

 Кезiң жеттi Үш жүзiм,

 Ашатын  анық көзiңдi.

 Түрiктiң басқа ұлынан,

 Кем санама өзiңдi.

 

* * *

 Осы тiлдi жек көрген,

 Дүниеден қалар құр.

 Бағаласаң шынымен,

 Баба  тiлiң асыл - дұр.

 Пайдалан қазақ сөзiңдi,

 Жазғанда өз қалпында.

 Туған тiлдi құрметте,

 Кiр жұқтырмай салтыңа.

 

 Бұдан әрi жырау қазақ тiлiнiң қалыптасу тарихына тоқталады. Қазiргi қазақ тiлiнiң байлығы бiр ғасырдың ғана жемiсi емес, мың жылдан артық уақыттың жемiсi дей келе, түрiк тектес халықтар тiлдерiнiң iшiндегi ең сөзге бай, дамыған тiл дейдi. Ақынның бұған дәлелi: тiлiмiздiң оралымдылығын, бiрнеше мағына беретiн сөдерiң көптiгi және көптеген сөздердiң бiр мәнде келетiнi яғни қазіргіше айтқанда, синонимдiк қатардың көптiгi.

 “Тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiнi бар”, - дегендей, қорыта келгенде, Қожаберген жырау Толыбайсыншыұлының Қазақ тарихынан да, Қазақ әдебиетi тарихынан да өз орнын алатын уақыты жеттi.

 “Иә, өлмейтiн жан жоқ. Абай баба айтқан “Өлдi деуге болама, ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған”, - дегендей, қазақ халқының үш ғасырлық жүрек жарды жыры “Елiм-айдың” авторы Қожаберген жырау өз халқымен мәңгi бiрге жасайды. Қожаберген есiмi Әз Тәуке хан, Абылай хан, Әбiлхайыр хан, Бұқар жырау, Әйтеке би, Төле би, Қызыбек би сияқты ұлтымыз-дың ұлыларының қатарында Отан тарихында хатталады”. (М.Қ. Қозыбаев, ұлттық ғылым академиясының Академигi, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы тарих және этнология институтының директоры. Дауылпаз баба - Қожаберген (Қожа-бергентану проблемалары хақында)).

 

 ШАЙМҰРАТ СМАҒҰЛОВ, экономика ғылыдарының докторы, Солтүстiк Қазақстан университетiнiң профессоры. Россия академиясының корреспондент мүшесi.

 ҚАРАТАЙ БИҒОЖАҰЛЫ, Ауыз әдебиетiн зерттеушi.

 

 ҚОЖАБЕРГЕН БАТЫР - ЖЫРАУ ШЕЖIРЕСI

 

 Қожаберген батыр - жырау орта жүздiң Керей руынан тарайды. Бiздiң солтүстiк өңiрде Керей шежiресiн алғаш рет ұрпаққа мұра етiп қалдырушы Ашамайлы Керейдiң Көшебе руынан шыққан атақты қолбасшы батыр, Қожаберген жыраудың ұлы атасы Дәулен Таузарұлы болған. Бұл үлкен шежiре содан қолдан-қолға өтiп жүрiп, ақыры Сегiз Серi Баһрам ұлына (Дәуленнiң жетiншi ұрпағы) келiп жеткен.

 Сегiз  Серi өзге өнерiмен қоса үлкен шежiрешi - жылнамашы да болған. Қазақ халқының шежiре-тарихын да мол жинаған. Шежiре туралы былай деп жазып кеткен: “Шежiре - ата айтысу үшiн емес, тарих үшiн, туыс адамдар бiр-бiрiмен қыз алысып қоймау үшiн, кiмнiң кiмге жақын екенiн бiлу үшiн де керек”, - деп жазған. Ол жинаған қазақ халқының шежiре жылнамасы Қазақ Ғылым Академиясы-ның Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнология институтының қазақ тарихы бәлiмiнде және қазақтың көне мәдени, тарихи ескерткiштердi қорғау қоғамының Орталық кеңсесiнде сақтаулы тұр (папка N853, бiрiншi тiзiм). Керей шежiресiн Сегiзден кейiн жалғастырған, жинастырған, хаттаған, архивке тапсырған Тәшмұхамед (Тәштит) Тәбейұлы Барлыбаев болған. Осы Керей шежiресi кейiнгi ұрпаққа осы Тәштит арқылы жеткен. Тәштит терiскей арқадағы үлкен шежiрешi адам болған (Қолжазбадан 125-126 бет).

 Сондықтан да болар осы шежiреде Керейдiң Көшебе атасының шежiресiн толық жазған. Осы шежiреге қосар тағы бiр ойымыз - бұл шежiре бiрден-бiр сауатты шежiре болуы керек, өйткенi түпкi авторы Дәулен тархан Таузарұлы жетi ұлттың тiлiн бiлген дана адам болған, шежiренi жалғастырушылар: Толыбай - Қожаберген - Сегiз Серi - Тәбей және Тәштит Барлыбаевтар сауатты және өз кезiнiң озық адамдары. Ендi осы Керей шежiресi бойынша Қожаберген әулетiнiң аталарын таратайық. Керей - тайпалық одақтың арғы атасы. Ұраны - Ошыбай. Таңбасы - ашамай ((). Керей руының ата қонысы жайлы Қожаберген жырау өзiнiң “Ата тек” деген дастанында былай дейдi:

 

 Атанған бабам Ғали - “Ашамайлы”

 Өсiрген мыңдап тайлақ, құлын-тайды

 Сiбiрге ұрпақтары қоныстанып

 Ел болып  ерте кезден қанат жайды.

 

 Шалқар көл, ну орманды Сiбiр жерi

 Сiбiрдi мекен еткен Керей елi

 Егiн сап,  күн көрудiң қамын ойлап.

 Бас қосып кеңес құрған би мен бегi.

 

 Ғали (Ашамайлы) шежiре бойынша IХ ғасыр өмiр сүрген адам. Керей руының мекен жерiне арнайы тоқтап жатқанымыз, кейбiр тарихшылар Керейлердi Сiбiр жерiне кейiн, қалмақтардан ығысып келген деген пiкiр айтып жүр: Керей руының мекендеген жерi жайлы Қожаберген жырау “Елiм-ай!”атты дастанында да:

 Мекендеп  Тобыл, Ертiс екi арасын

 Қ азақтың күйге бөлеп ен даласын

 Сауықшыл Орта жүздiң Керейi едiк

 Үш жүздiң жат көрмеген еш баласын, - деген.

 

 Керейден  бiр бала - Мәңлiқаған. Одан екi бала - Арыстанбек, Асланбек. Арыстанбектен бiр бала - Наурызхан. Одан екi бала - Ғали (Ашамайлы), Меркiт. Ғалидан - Бағдат батыр. Одан екi бала - Төбей, Көбей. Төбей биден екi бала - Бабай, Әзизбек. Әзизбектен бiр бала - Тұрсынхан сардар. Одан үш бала - Жарғақ, Балдақ, Қоянбай. Жарғақтан екi бала - Қажыхан, Қазихан. Қажыханнан бiр бала - Әлмұхамед. Одан үш бала - Уызбек, Уызхан, Уызбай. Уызбектен екi бала - Қанай, Жанай батырлар. Жанайдан бiр бала - Бағлан би. Бағлан би осы күнгi Солтүстiк өңiрдегi көп керейлердiң түп атасы болып есептеледi. Бағлан бидiң бейiтi Ресейдiң Қорған облысының Половинка (Ақсиыр) ауданына қарасты Звериноголовка (Бағлан) қалашығының түбiнде, Тобыл өзенiнiң жағасындағы Керей тоғайында жатыр. 1928 жылға дейiн ол жерде атақты Бағлан жәрменкесi болғаны тарихтан мәлiм. Бағлан би өз заманында қазақ халқының айтулы көсемдерiнiң бiрi болған.

 Бағлан бидiң Бопай есiмдi әйелiнен Архад, Фархад, Сарымұрат туады. Фархад батырдың Гүләндам есiмдi әйелiнен үш бала - Танаш, Аббас, Манас туады. Танаш би Фархадұлы өзiнен жасы кiшi Өзбек ханға ақылшы болыпты. Сөйтiп ол өз заманында Алтын Орда хандығының көрнектi адамы - әдiлқазы би атаныпты. Танаш бидiң балалары: Балға, Балта, Едiге, батырлар әр кезеңде Мамай, Тоқтамыс хандардың әскер басы қолбасшысы болған. Кейiн олар Ақсақтемiрдiң әскерiн басқарыпты. Едiге батыр Әмiр-Темiр әскерiнiң тобын бастап жаумен соғысып жүргенде ауыр жараланды. Ол сарбаздарына өзiн Ұлытаудың ең биiк шыңына жерлеңдер деп өсиет етедi. Ақыры солай жерленедi.

 Танаш  бидiң Манас есiмдi iнiсi майданда қаза болады да оның келiншегi Сәлиман жесiр қалады. Ақылды бәйбiше Айша ұрпақ көбейту мақсатымен қайнысының әйелi Сәлиманды өз ақсақалы Танаш биге қосады. Танаш биден 15 бала туады, оның 18-сы - Балға, Балта, Едiге, Есен, Аман, Аспан, Ақпан, Сапу, Қаңтар, Орал, Одақ, Орман, Көшебе, Мамыр - Айша бәйбiшеден, бiреуi - Тарышы Сәлиманнан туады.

 Танаш өзiнiң үлкен баласы Балғаға Сiбiр татарының бегi Ағайынбектiң қарындасы Ғалия сұлуды әпередi. Одан Әзiм есiмдi жалғыз ұл туады. Әзiм туғаннан кейiн көп ұзамай Танаш бидiң әйелi Айша ел жайлауға көшкенде көш үстiнде босанып ұл туады. Баланың атын көшiп келе жатқанда туды деп Көшебе қояды. Ел жайлауға көшiп барғанда Танаштың iнiсi Аббас батырдың әйелi Бәтиха да босанып ұл табады. Оның атын Жайлаубек қояды. Әзiм туғаннан кейiн екi шешесi де ұл тапты, арты құтты болды деп жеңгелерi Әзiмдi “сыйлы” бала деп, содан Әзiм “Сыйбала” атанып, келе-келе “Сыйбан” атанып кеткен. Керейдiң Сыйбан руы осыдан тараған. Танаш бидiң ортаншы баласы Балта батыр әртүрлi мұсылман халқынан 11 сұлу қызды атастырып алған екен. Солардан ол 47 ұл көрiптi. Осылардан тараған ел Балта Керей аталған.

 Керей  елiнiң қара шаңырағы Танаш бидiң бәйбiшесi Айшадан туған кейiнгi ұлдарының бiрi - Көшебе батырда қалған екен. Кейбiр шежiрешi - ғалымдар шежiре кiтаптарында XIV ғасырдың екiншi жартысында өмiр сүрген Көшебе батыр Танаш би ұлы мен сол Танаштың iнiсi Аббас батырдан тараған Кешубай батырды алмастырып алып жүр. Кешубай сардар жас кезiнде әскер бастап, Сiбiр татарларына көмектесiп, ел қорғап, жер-су үшiн орыстармен соғысып, Том өзенi мен Кемер арасында көшiп-қонып жүрiптi. XVII ғасырда өмiр сүрген Аббас керей Кешубай батырдың сүйегi туған ауылының маңындағы бейiтке, қазiргi Солтүстiк Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Жамбыл ауылы мен Суаткөл ауылдарының арасында бұрын болған қорымға жерленiптi. Кешубай қасиеттi зор кiсi болса керек: бұл жер болып кеткен Кешубай бейiтiнiң үстiнен жүргiзiлген грейдер жолда ылғи машина, мотоцикл аударылып, кiсi өлiмi болып тұрады. Бұны сол маңайдағы ауылдың адамдары жақсы бiледi. Кешубайды орыстармен қалмақтар “Кочубей” деп атаған екен. Оның ұрпақтарын 1723 жылы жазда жонғарқалмақ басқыншылары-ның қанды-қол әскерi зеңбiрекпен атқылап қырып тастапты. Көшебенiң он бiрiншi ұрпағы Қожаберген жырау былай дейдi:

 

 Арғы атам ту ұстаған ер Көшебе

 Қай батыр тең келiптi Көшебеге,

 Қазақтың кейiнгi жас батырлары

 Жұрт ұстап, Көшебедей меңгере ме?

 

 Шежiреге, тарихи деректерге, Қожаберген жыраудың “Ата тек”, “Баба тiл”, “Елiм-ай!” дастандарына сүйенсек, Көшебе атасынан тараған жұрттың ата мекенi Омбы, Ертiс өзендерiнiң бойында болған. Шежiре бойынша Көшебе батыр бiр соғыста ауыр жараланып, оны ауылға үлкен баласы Жауынгер мен сарбаздары найзаға салып алып келедi. Қазiргi Омбы қаласы орналасқан жерге жерленген. Қожаберген жырау “Елiм-ай!”дастанында:

 

 Оқ атып дамыл бермей қалмақ елге

 Сын болды қол бастаған бiздей ерге

 Шегiне  соғыс салып ақырында

 Тiрелдiк  Танаш көл мен Абақ көлге.

 

 Бекiнiп екi көлдiң арасына

 Шатырды  тiгiп судың жағасына

 Отырдық Көшебе орман қойнауында

 Жауынгер  дәрi жағып жарасына.

 

 Тоқтаттық Есiлкөлде қалың жауды

 Үздiксiз шабуылдап есе бермей..., - деген.

 Осы өлең жолдарында аталған жер-сулар, орман - бәрi Омбы қаласының маңында.

 Көшебеден 15 бала - Жауынгер, Жәдiгер, Жанқорыс, Жазы, Жомарт, Жарқынбек, Жанат, Жауғашты, Жалайыр, Жандарбек, Жантелi, Жұмат, Жаған, Жанәбiл, Жанкелдi туады. Жауынгерден тараған ел Үлкен Көшебе, немесе Жауынгер Көшебе деп аталады. Себебi, Жауынгер Көшебе батырдың бәйбiшесi - Балумәржаннан туған тұңғышы екен. Ол тұралы Қожаберген жырау “Баба тiл”атты тарихи дастанында: