Царква Святога Духа

Царква Святога  Духа і манастыр базыльян — колішні грэка-каталіцкі(уніяцкі) манастырскі комплекс у Мінску, помнік архітэктуры Рэнесансу. Заснаваны ў 1616 г. і ўключаў царкву, жылы манастырскі комплекс і гаспадарчыя пабудовы. Размяшчаўся на Высокім Рынку ў межах сучасных вул. Энгельса, Інтэрнацыянальнай і пл. Свабоды і быў абнесены мураванай сцяной. арква Св. Духа злучалася крытай галерэяй са Свята-Духаўскім манастыром базыльянак.

Гісторыя

 

Фота пачатку ХХ ст.

Будаўніцтва мураванай царквы пачалося пасля ахвяравання ордэну базыльянаўполацкім мяшчанінам 2000 злотых у 1634 годзе. У 1641 г. па фундацыі трокскай кашталяншы Зузаны Гансеўскай быў заснаваны яшчэ і манастыр базыльянак. Мітрапаліт А. Сялява ў 1651 годзе наказаў у спадчыну манастыру 20 000 злоты з умовой быць пахаваным у Царкве Святога Духа^[1].

У 1795 годзе абодва манастыры былі зачынены, храм перададзены пад кафедральны праваслаўны Петрапаўлаўскі сабор. Будынак пацярпеў ад пажара1835 г. з прычыны чаго ён быў каардынальна перабудаваны ў псеўдарускім стылі ў 1846—50 гг. (арх. Густаў Валерт).

У 2009—2011 гг. будынак царквы быў аднаўлены ў першапачатковым выглядзе сярэдзіны XVII ст. За аснову ўзялі малюнак невядомага мастака першай паловы XIX стагоддзя, абмеры 1843 года, выяву фасада 1800 года. Таксама было вырашана адзнавіць галерэю, якая злучае царкву, і будынак жаночага манастыра, у якім зараз знаходзіцца дзіцячая музычная школа. У адноўленай царкве Святога Духа размесцілася канцэртная зала дзіцячай філармоніі "Верхні горад".

Злева Святадухаўская царква, малюнак пачатку ХІХ ст 

 

Малюнак сярэдзіны ХІХ 

 

Царква перабудаваная  ў псеўдарускім стылі, фота С.Пракудзіна-Горскага

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Архітэктура

Царква

 

Фасад царквы, 1843

Царква Святога Духа —  унікальны помнік ўяўляе сабой аднанефны безвежавы храм з пяціграннай апсідай. Накрыты двухсхільным дахам, тарцы закрыты аднолькавымі шчытамі. Галоўны фасад падзелены на 3 часткі 4 пілястрамі карынфскага ордара. Над парталам паўцыркульнае акно з ляпнымі ліштвамі, абапал аналагічныя плоскія нішы. Трохярусны шчыт з валютамі аддзелены ад сцяны прафіляваным карнізам. Шчыльна размешчанныя ярусы расчлянёныя пілястрамі, паміж якімі плоскія арачныя нішы калісьці змяшчалі выявы святых^[2], адпаведна кананічнай будове ярусаў іканастаса^[1]. Бакавыя сцены прарэзаны вялікімі спічастымі вокнамі.

Інтэр'ер

 

Разрэз царквы, 1843

Знутры царква была ўпрыгожана пяццю драўлянымі і мураванымі разнымі  алтарамі з жывапіснымі кампазіцыямі. На хорах размяшчаўся арган (майстар Людзвіг Клімовіч, 1779). Майстры муляр Рыгор Сніджнецкі і мазаічнік Ян Будрэвіч рэканструявалі інтэр'еры ў 2-й пал. XVII ст^[2].

У адноўленым у 2011 г. храме падлога цэнтральнай залы і ніжняя частка сцен абліцаваны натуральным мармурам. Мастацкія вітражы ў аконных праёмах і тамбуры ўваходу зроблены з выкарыстаннем шырокага спектру колераў і фактур. На сценах вісяць дэкаратыўныя пано, тры з якіх у адзінай стылістыкі былі створаны па замове адным з беларускіх мастакоў^[3].

Першапачаткова планавалася  ўсталяваць у будынку царквы арган, які маглі вырабіць у Аўстрыіці Чэхіі, але ў сувязі з вельмі высокім коштам вытворчасці, дастаўкі і ўстаноўкі інструмента ад гэтай ідэі адмовіліся^[3].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Манастырскі корпус

 

Комплекс  базыльянскіх манастыроў св. Духа па праву  з'яўляецца найбольш значным помнікам у гісторыі архітэктуры Менска. Ён быў пабудаваны ў першай палове XVII ст. на Высокім рынку (сучасная пл. Свабоды) — у адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтры сярэдневяковага горада. Да нашага часу захаваліся асобныя пабудовы некалі велічнага ансамбля: карпусы мужчынскага (пл. Свабоды, 23) і жаночага (вул. Энгельса, 1) манастыроў, перабудаваных у XIX ст. На жаль, галоўнае збудаванне ўсяго комплексу — царква св. Духа — не захавалася.  
 
Упершыню гэты цікавы помнік быў уведзены ў навуковы ўжытак А. Д. Квітніцкай. Яна знайшла ў фондах ЦДГА СССР у Ленінградзе абмерныя чарцяжы царквы св. Духа 1843 г., якія былі зроблены для праекта перабудовы будынка.  
 
Для ўсебаковага вывучэння манастырскага комплексу былі выкарыстаны апублікаваныя дакументы і матэрыялы [2], а таксама дзённікі падарожнікаў і мемуарная літаратура. Асноўны графічны матэрыял, які дае магчымасць найбольш поўна азнаёміцца з абліччам базыльянскіх манастыроў Мінска, знаходзіцца ў архівах Пецярбурга, Мінска, Львова і Варшавы. Гэта перш за ўсё ўпамянутыя абмеры царквы 1843 г., а таксама даволі спрошчаны чарцёж фасада царквы і мужчынскага манастыра з «Атласа Минской губернии» 1800 г.[3] Пэўную цікавасць уяўляе няздзейснены праект перабудовы царквы. св. Духа, распрацаваны ў 1799 г., дзе прыводзяцца планы храма і жаночага манастыра [4]. У ЦДГА Беларусі ў Мінску знаходзяцца абмерныя чарцяжы манастыра базыльянак першай паловы XIX ст. [5], а ў Інстытуце мастацтва Польскай Акадэміі навук — чарцяжы манастыра базыльян 1839 г.[6] У кабінеце мастацтваў Львоўскай навуковай бібліятэкі АН Украіны захоўваецца малюнак Высокага рынку, на якім адлюстраваны гзты манастырскі комплекс [7].  
 
У комплекс уваходзіла ў якасці першапачатковага ядра драўляная праваслаўная царква, пабудаваная ў XVI ст. У 1617 г. для мужчынскага Святадухаўскага манастыра быў адведзены «пляц пустый, до церкви святого духа, в рынку против ратуши лежачы... для побудовання монастыра и школ» [8]. Будаўніцтва ўсяго манастырскага комплексу працягвалася амаль паўстагоддзя.  
 
Большасць крыніц сцвярджае, што каля 1616 г. была ўзведзена мураваная царква св. Духа. Царкоўны праваслаўны гісторык архімандрыт Мікалай лічыў, што гэта дата звязана з пачаткам кіравання першага настаяцеля манастыра Апанаса Пакосты, якому прыпісвалася будаўніцтва мураванай царквы і манастыра [9]. Такое сцвярджэнне памылковае. Будаўніцтва храма вялося пазней, у 30—40-я гады XVII ст. Справа ў тым, што на плошчы побач з манастыром знаходзіўся незаняты пляц пад назвай «Лужа», які толькі ў 1636 г. быў перададзены Святадухаўскаму манастыру для пабудовы мураванай царквы замест драўлянай [10]. Відавочна, будаўніцтва стала магчымым пасля атрымання ў 1634 г. 2000 злотых, ахвяраваных манастыру багатым полацкім гараджанінам [11]. Верагодна, узвядзенне храма да 50-х гадоў XVII ст. было ўжо скончана. Вядома завяшчанне уніяцкага мітрапаліта Антонія Сялявы, састаўленае ў 1651 г., з просьбай пахаваць яго ў мінскай царкве св. Духа [12]. Падлягае сумненню тое, што асоба такога сану мела на ўвазе старую драўляную царкву. Акрамя таго, па ініцыятыве таго ж мітрапаліта ў 1641 г. пры Святадухаўскай царкве быў закладзены другі манастыр — жаночы [13]. Малаверагодна, што, не закончыўшы будаўніцтва храма, распачалі ўзвядзенне новага будынка. Такім чынам, фармаванне ўсяго комплексу, відавочна, было скончана к сярэдзіне XVII ст. Гэта пацвярджаецца і тым, што ў час маскоўскай навалы 1654—1667 гг. комплекс мінскіх базыльянскіх манастыроў выкарыстоўваўся ў абарончых мэтах [14].  
 
Манастырскі комплекс займаў выгаднае горадабудаўнічае становішча, знаходзіўся ў найбольш высокай частцы горада на ўсходнім баку Высокага рынку. У комплекс уваходзілі царква і два будынкі — мужчьінскі і жаночы манастыры, згрупаваныя вакол замкнёнага з трох бакоў амаль квадратнага ў плане двара. Верагодна, першапачаткова з чацвёртага боку манастырскі двор замыкала мураваняя сцяна, якая ўпамінаецца ў дакументах сярэдзіны XVII ст. («...ограда каменная и бои верхние и нижние» [15]. Манастырскія збудаванні прымыкалі да царквы і ўтваралі адзіны манументальны масіў, які адыгрываў важную ролю аднаго з абарончых фарпостаў горада.  
 
Мужчынскі манастыр уяўляў сабою прамавугольнае ў плане падоўжнае двухпавярховае збудаванне і далучаўся непасрэдна да паўднёвага бакавога фасада царквы. У процілеглым баку двара знаходзіўся жаночы манастыр — двухпавярховы П-падобны ў плане будынак, паўднёвае крыло якога было ўпрыгожана фігурным франтонам. Манастыр злучаўся з царквою крытай галерэяй, што праходзіла па крапасной сцяне ў выглядзе аркады, падзеленай лапаткамі на праёмы. У месцы прымыкання сцяны да манастырскага будынка размяшчалася трохпралётная брама з цэнтральнай шырокай праязной і дзвюма вузкімі бакавымі аркамі. Галерэя была прарэзана маленькімі вокнамі, якія ў час абароны можна было выкарыстоўваць як байніцы.  
 
Аб першапачатковым выглядзе манастырскіх будынкаў вядома вельмі мала. Будынак жаночага манастыра (вул. Энгельса, 1) толькі ў апошнія гады быў рэканструяваны і набыў страчаны барочны шчыт (на плане манастырскага комплексу 1799 г. [16] праглядаюцца выступы пілястр ці лапатак, якімі быў расчленены яго фасад).  
 
У канцы XVIII ст. на будынку мужчынскага манастыра, мяркуючы па малюнку невядомага аўтара, не відаць ніякіх упрыгожанняў, хаця ў пачатку XIX ст. ён меў сціплае аздабленне ў стылі класіцызму.  
 
Дамінуючым элементам усяго комплексу з'яўлялася манастырская царква св. Духа — аднанефавы, бязвежавы храм з пяціграннай алтарнай апсідай, перакрыты крыжовымі скляпеннямі на падпружных арках, якія абапіраліся на масіўныя ўнутраныя контрфорсы. У архітэктуры царквы сінтэзаваны элементы готыкі і рэнесансу: сцены праразаюць вялікія спічастыя вокны, але галоўны заходні фасад мае зрокава лёгкую сіметрычную ярусную кампазіцыю, у якой адчуваецца ўплыў паўночнага рэнесансу. Злучэнне гатычных і рэнесансных рыс з'яўляецца адной з характэрных асаблівасцей дойлідства Беларусі ў другой палове XVI — першай палове XVII ст. У высотнай кампазіцыі царквы выявілася яе горадабудаўнічая роля як галоўнага культавага збудавання на Высокім рынку ў XVII ст. У яе аздабленні перавага аддадзена насычанай дэкаратыўнай пластыцы галоўнага фасада; выходзячы да ратушы, ён падтрымліваў архітэктуру невялікага палаца — «дома Ягора Гегера» — на процілеглым баку плошчы [17].  
 
У XIX ст. у выніку перабудоў выгляд галоўнага фасада храма змяніўся. Аб гэтым мы даведваемся па чарцяжах і малюнках таго часу. У пачатку XIX ст. дабудавалі ўпрыгожаны калонамі нартэкс (яго няма на плане манастырскага комплексу 1799 г.). Тады ж да паўночнага фасада прыбудавалі невыразны па архітэктуры жылы дом «з крамамі» [18]. На абмерных чарцяжах царквы 1843 г. многія элементы галоўнага фасада, відаць, пашкоджаныя ў час пажару 1835 г., паказаны схематычна. У 1979 г. група архітэктараў Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрань МК БССР пад кіраўніцтвам С. Г. Багласава, абапіраючыся на архіўныя матэрыялы і выкарыстоўваючы аналагі, зрабіла рэканструкцыю галоўнага фасада царквы, аднавіўшы згубленыя элементы.  
 
Мяркуючы па гэтай рэканструкцыі, выцягнутая шмат'ярусная пластычная кампазіцыя галоўнага фасада храма пабудавана па проціпастаўленні працягламу, стрыманаму па архітэктуры будынку мужчынскага манастыра. Плоскасць галоўнага фасада храма падзелена на тры вертыкальныя часткі чатырма пілястрамі карынфскага ордэра. У цэнтральнай частцы размешчаны партал. Вялікае паўцыркульнае акно над ім абрамляюць ляпныя ліштвы. Па баках размешчаны плоскія арачныя нішы аналагічнай формы. Тарэц даху аформлены трох'ярусным франтонам з бакавымі валютамі. Ярусы франтона раздзелены прафіляванымі карнізамі. Такі ж прафіляваны карніз, але больш масіўны, аддзяляе сам франтон ад сцяны. Тонкі графічны малюнак франтона дапаўняюць пінаклі. Прамежкі паміж пілястрамі франтона і плоскія арачныя нішы былі запоўнены фрэскамі з выявамі святых.  
 
Такі арыгінальны прыём сінтэзу архітэктуры і манументальна-дэкаратыўнага жывапісу выгадна вылучае мінскую царкву св. Духа з шэрагу аналагічных помнікаў Беларусі, Літвы і Польшчы. Вядомы даследчык гісторыі архітэктуры Беларусі А. Д. Квітніцкля лічыла, што такі прыём аздаблення храма з'яўляецца ўкладам Беларусі ў агульнаеўрапейскае дойлідства Рэнесансу [19].  
 
Сучаснікаў царква св. Духа здзіўляла сваёй прыгажосцю. Маскоўскі дыпламат П.А. Талстой у 1697 г. пісаў: «В том монастыре церковь каменная великая, в которой своды изрядные, каких сводов мало в Польше обретается в каменном строении» [20].  
 
У XVII—XVIII стст. пры манастыры св. Духа існавала школа (заснавана ў 1633 г.), дзе выкладаліся грэчаская, лацінская, стараславянская, беларуская і польская мовы [21]. Захаваліся звесткі аб манастырскай друкарні пачатку XVII ст. Відавочна, яна доўга не функцыянавала, бо ў 1790 г. спецыяльным указам польскі кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі даў дазвол на паўторную арганізацыю друкарні пры гэтым манастыры [22].  
 
У манастырскай бібліятэцы была сабрана вялікая колькасць рукапісных і друкаваных кніг, каштоўных дакументаў і рэдкіх рукапісаў. Дастаткова сказаць, што тут у XVII—XVIII стст. захоўваўся вядомы беларуска-літоўскі летапіс «Нікіфараўскі» [23]. У 1795 г. уніяцкія манастыры св. Духа былі зачынены, а царква аддадзена пад кафедральны праваслаўны Петрапаўлаўскі сабор. Да 1799 г. у будынках манастырскага комплексу змяшчалася рэзідэнцыя праваслаўнага архіепіскапа, а затым у корпус былога мужчынскага манастыра было пераведзена Мінскае дваранскае вучылішча, у 1803 г. пераўтворанае ў гімназію.  
 
У 1801 г. да будынка гімназіі прыбудоўваецца двухпавярховы флігель, дзе, згодна з рэвізіяй 1803 г., знаходзіўся гарадскі прыватны тэатр, які быў ліквідаваны ў 1817 г. Пасля пажару 1835 г. комплекс былых базыльянскіх манастыроў перабудоўваецца, і ў выніку ўсе будынкі, акрамя корпуса жаночага манастыра, поўнасцю трацяць свой першапачатковы знешні выгляд.  
 
Петрапаўлаўскі сабор быў спраектаваны на аснове былой царквы св. Духа ў 40-х гадах XIX ст. Перабудова настолькі сказіла знешняе аблічча гэтага надзвычайнага помніка рэнесанснай архітэктуры, што нават такі выдатны даследчык нацыянальнага мастацтва, як М.М. Шчакаціхін, не змог распазнаць яго першааснову і лічыў яго самым нязграбным архітэктурным збудаваннем Мінска.  
 
Пры перабудове да галоўнага фасада храма прыбудоўваецца званіца, завершаная дзвюма невялікімі вежамі. Частка скляпенняў, бліжэйшая да апсіды, разбіраецца, а над гэтым месцам узводзіцца купал на чатырохгранным барабане. Тады ж была знесена галерэя, якая злучала храм з будынкам былога жаночага манастыра [24].  
 
У 1893 г. Петрапаўлаўскі сабор перабудоўваецца яшчэ раз [25]. З аднанефавага ён ператвараецца ў трохнефавы, змяняецца выгляд яго званіцы. Эклектычны, аляпаваты храм усё-такі і тады захаваў элементы канструкцыі XVII ст. На абмерных чарцяжах 1937 г. добра бачны гранёная апсіда, якая практычна не змянілася, частка скляпенняў, якая захавалася, і ўнутраныя контрфорсы [26]. У 1937 г. Петрапаўлаўскі сабор быў зруйнаваны.  
 
Корпус былога манастыра базыльянаў быў выкарыстаны для будынка Прысутных месцаў. У 1840 г. архітэктарам К. Хрышчановічам складаецца праект перабудовы манастыра [27]. Працы па рэканструкцыі былі завершаны да 1852 г. [28] Будынак Прысутных месцаў з невялікімі змяненнямі дайшоў да нашага часу (да 1982 г. вядомы як Дом прафсаюзаў, пл. Свабоды, 23). Гэта трохпавярховае збудаванне, у плане — замкнуты прамавугольнік з невялікім унутраным дваром. Усе яго фасады маюць сціплую дэкаратыўную апрацоўку ў стылі класіцызму. З фасада ва ўнутраны двор можна трапіць праз дзве масіўныя аркі. Крыжовыя скляпенні першага паверха нагадваюць аб тым, што калісьці гэта быў манастыр.  
 
Ад 1980-х гадоў вядуцца работы над праектамі рэстаўрацыі-рэгенерацыі гістарычнага цэнтра горада, па якому разам з рэстаўрацыяй існуючых будынкаў мяркуецца аднавіць i рад найбольш каштоўных помнікаў архітэктуры, якія не захаваліся. Існуе некалькі праектаў рэканструкцыі Верхняга рынку ад розных аўтарскіх калектываў. Але ўсе яны прадугледжваюць аднаўленне царквы св. Духа. Нажаль, пакуль справа не ідзе. Адна з галоўных перашкодаў - пазыцыя праваслаўнай Царквы, якая не жадае паўставання былога вуніяцкага храма. Нават, ня гледзяы на тое, што па праектам у будынку павінна размясціцца канцэртная зала...