Қазақстанның 1946-1950 жылдардағы қоғамдық - саяси өмірі

Қазақстанның 1946-1950 жылдардағы қоғамдық - саяси өмірі.

   Қазақстаның экономикасы бейбітшілік жағдайға  бейімдеп кайта құру  еңбекшілердің қоғамдық – саяси белсенділігі жағдайында жүргізіледі. 1945 жылы қазан айында  Алматыда  республиканың  25 жылдығына арналған Қазақстан  Жоғарғы Кеңеснің мерекелік сессиясы болып, оған туысқан республикалардың, Мәскеу мен Ленинградтың делегациялары, өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының озаттары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері қатысты. Осы мерекеге орай 5304 адам ордендермен және медальдармен мараппатталды.

    Республиканың  қоғамдық- саяси өмірінде Қазақ  КСР-ның Мемлекеттік гимінінің1946 жылы 26-шы шілдеде енгізуі зор  оқиға болды. Гимннің текстін  – ақын-жазушылыр Ғ.Мұхамедханов, Ә. Тәжібаев  және  Ғ. Мүсірепов, музыкасын компазиторлар М. Төлебаев, Е. Брусиловский  және  Л. Хамиди жазды.Гимннің осы музыкасы Егемен Қазақстанның жаңа гимнінде де өзгеріссіз сақталып қалды.

  1947жылы 16 ақпанда  Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің,  ал 1984 жылғы 11 қаңтарда еңбекшіліер  депутаттары жергілікті Кеңестердің  сайлаулары өткізілді. Сайлау  Кеңестердің қызметін жандыруға,  олардың жұмысын бұқара халықтың саяси белсенділігін арттыруға бағытталады. Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстандағы еңбекшілердің ең бұқаралық ұйымдары кәсіподақтар мен комсомол ұйымдарының белсенділігін арттытып, олардың қызметін халықты төртінші бесжылдық жоспардың тапсырмаларын орындау жолындағы күреске жұмылдырылды.

  Алайда, соғыстан  кейінгі жылдары Комунистік партия  халық шаруашылығын дамытуға  және әлеуметтік-мәдениміндеттерді  орындауға мемлекеттік және қоғамдық  ұйымдарын барынша тартқанымен,  олардың қоғамдық өмірде, халықпен  жұмыс істеудегі дербестігі шектеледі.Өйткені бұл кезде Коммунистік партия басқарған кеңестік қоғамда әміршілі-әкімшіл жүйе өзінің шаықтау щыңына жетті.Мемлект басшысы И.В.Сталиннің жеке басына табыну кеңіне өріс алды. Осының нәтижесінде даңғаза әр түрлі саяси ұрандардың көлеңкесінде заңдалық бұзылып, өкімет билігін теріс қолдану көрініс береді. Адамның ба болатындығын тұншықтыру, оның құқығын есепке алмау, еңбекшілерді өндіріс құралдарына н аластау, мемлекетті басқару билігіне ықпал жасау саясатын қалыптастыру сияқты құбылыстар кеңінен орын алды.

   Дегенмен соғыстың  барлық ауыртпалықтары мен тапшылықтарын  бастарынан өткізген бұқара халықтың  санасында демократияға бет бұру  қажеттігін түсіну барған сайын  пісіп жетіле бастады. Осыған  орай қоғам мен партиялақ-бұйрық  беру тәсілінің арасындағы қайшылық  нақты көрініс тапты. Ел басшыларының  көпшілігі қоғамдағы қалыптасқан  басқарудың әкімшіл жүйесін мінсіз деп түсінді. Міне, осындай күрделі жағдайда, әсіресе, қоғамдық ғылымдар саласы партия комитетттерінің қатаң бақылауына алынды. Мұның өзі Қазақстанның қоғамдық-саяси дамуына теріс ықпалын тигізіп, ауыр зардаптарға ұшыратты.

Қазақстанның мәдениеті, әдебиеті, ғылымның одан әрі дамуына  ХХ ғ. 50-ші  жылдардың  басында  өзінің шырқауына жеткен тоталитарлық  социализм идеологиясы әсіресе  кері әсерін тигізді.БК/б/П Орталық Комитетінің “Звезда” және “Лениград” журналдары туралы/1946 ж. 14 тамызды/  қаулысы кеңестік иделогогияда басқаша ойлайтын адамдарды қудалаудың жаңа науқанын ашып береді. Қазақстан партия комитеттері де өз жұмысын осы қаулының ағымына құрды. Республика Компартиясы Орталық Комитетінің 1947ж. Нарызында өткен пленум төменгі партия ұйымдарынан Қазақстан тарихын жазудағы, әдебиет пен өнердегі саяси кателер мен ұлтшылдық бұрмалауға қарсы большевиктік сынды кеңінен өрістетіп, БК/б/П Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі қаулыларын сөзсіз орындауды талап етті.Бұл кезде Орталық  “ Лениградтық іс” ,      “ Дәрігерлердің ісі ” қолдан жасалып жатқан кезде, Қазақстанда              “ Бекмахановтың ісі ” ұйымдастырылды. Ол іс бойынша   Е. Бекмахановтың 1947 жылы шыққан “XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан ”  деген монографиясында буржуазияшыл-ұлтшыл концепциялар дамытылған және оның саяси – идеалық зияны бар деп табылады. 1950 жылы 26- желтоқсанда “ Правда ” газеті  “Қазақстан тарихының мәселелері  маркстік-лениндік тұрғыдан жазылсын ”- деген мақаласында оның кітабын айыптады. Осыдан кейін тарих ғылымдардың докторы Е. Бекмаханов Ғылымы академиясынан шығарылды, ал 1952 жылы соттады. Тек Сталин өлгеннен кейін ғана Е. Бекмаханов айыптау жөніндегі іс қайта қаралып, қылмыс құрамы жоқ болғандықтан жабылып, 1954 жылы түрмеде басып шықты.

40 жылдардың аяғы  – 50 жылдардың басында “ Бекмахановтың ісі ”  жалғыз болмады. Республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдарры А Жұбанов, Х Жұмалиев,  Б. Сулейменов  Е. Смайлов және т.б. нақақтан тағылған саяси айыптармен жазаланды. Ә. Әбішев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекқожин, С. Бегалин және басқа белгілі ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық –ұлтшылдық қателіктер жіберді деп дәлелсіз айыпталды. Қудалауға ұшырған Қазақ  КСР Ғылым академиясының Презеденті  Қ. Сәтпаев пен аса көрнекті  жазушы әрі ғылым М. Әуезов  Қазақстаннан  Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. Космополиттер ( батыс мәдениетін дәріптеушілік ) деп айыпталған бірсыпыра ғылым биологтар да республиканың ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындарынан қуылды.

Сөйтіп, соғыстан кеінгі Қазақстанда пісіп- жетіліп  келе жатқан қоғамдағы жаңа өзгерістер әміршіл-әкімшіл  жұйенің қудалауымен тұншықтырылып  тасталды.

Халық шаруашылығын қалпына  келтіру жылдарында  республика жазушылары шығармашылығына басым көпшілігі Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналды. Ғ. Мүсіреповтың “ Қазақ солдаты” , Ә. Нүрпейісовтың “ Курляндия” сияқты соғыс тақырыбына жазылған еңбектерде қазақстандық жауынгерлердің жоғарғы адамгершілік қасиеті, жеңіс жолдағы куресте көрсеткен ерлігі  баяндалды. Еңбек тақырыбына жазылған. С. Мұқанов “ Сырдария  ”, Ғ.  Мустафин нің “  Миллионер ”,  Ғ. Слановитың  “  Кең өріс ” сияқты туындалырында жұмысшы және  колхозшы шаруалардың өмірі көрсетілді.

Осы  жылдарда  М. Әуезовтың  “ Абай жолы”, С. Мұқановтың “ Шоқан Уәлиханов ” сияқты көптеген тарихи шығармалар  жарық көрді. “ Абай ” қойылымы үшін Қазақ Академиялық драма театрының ұжылы КСРО мемлекеттік сылығын алды.

Музыка  мәдениеті  өрлеу жолына шықты. М. Төлебаевтің  “ Біржан-Сара” , А. Жұманов пен Л. Хамидидің “ Абай”, Е. Брусиловскийдің         “ Дудар-ай”, Қ Қожаримияровтың ұйғыр тіліндегі “ Назугуму” опералары сол жылдарда дүниеге келді. “ Біржан- Сара”  операсына КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді.

1946 жылы Қазақстан  Ғылым академиясы  құрылып, республикада  ғылым мен ғылыми – зерттеу  мекемелерінің дамуында елеулі  рөл атқарады. Көптеген ғылыми  кадрлар өсіп жетілді.  Академия жүйесіндегі ғылыми институттар нығайып, кеңінен дами түсті. 1950 жылы Академия құрамында 50 ғылыми – зерттеу мекемесі, оның ішінде 19 институт, 13 бөлім, 2 музей, обсерватория, 3 ботаника бағы және 8 ғылыми базасы жұмыс істеді. Академиясының ғылыми-зерттеу институттарында 500-ге жуық аспираннттар оқыПетрапады. Соғыстан кейін жылдары Ақтөбе, Гурьев, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент, екі жылдық мұғалімдер институттар болып қайта құрылды.

Жалпыға бірдей жетіжылдық білімі беру туралы Заң одан әрі  жүзеге асырылды. 1952 жылы Қазақстан  жалпы білім беретін 9 мыңдай мектеп, 125 техникум мен арнаулы орта оқу  орны жұмыс істеді, бұларда 1,5 млн. адам оқыды. Дегенмен мектептердің материялдық  жағдайы онша болған жоқ. Олардың  көшілігін ғимараттар болмады.  Сондықтан оларға ғимарат салу, мектептердің ескірген, тозған үйлерінін жөндеуге халықтың, село мен қала еңбектерінің тапынан үкен көмк көрстілді. Сонымен бірге олар клуб, кітапханаларға да жәрдемдесетін. Кітап қорларын толықтыру үшін кітап, радиоқабылдағыш, т.б. мәдени құралдарды жинап берді.

Қорытып айтқанда, соғыстан кейін жылдары Қазақстанның қоғамдық – саяси өмірінде, оның мәдени дамуында стаоиндік тоталитарлық жүйені үстемді  нәтижесінде көптеген қарама-қарсылықтар, елеулі көленкелі жақтар орын алды. Мұның өзі республикадағы демакратиялық қатынастардың тежелеуіне, қазақтын ұлтық мәдениетінің одан ары дамуына үлкен зардаптарын тигізеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым  Министірлігі

Екібастұз Инновациялық Еуразия  Университетінің  Колледжі 
 
 

Тақырыбы: Қазақстанның 1946-1950 жылдардағы қоғамдық - саяси өмірі. 
 

                                                               Тексеретін:Беркимбеков.И.Д.

                                                               Орындаған:Аленов.А.Ж.  П-210

Екібастұз қаласы 20112012 ж.