Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет

Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет

Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал  дәуірінде болды. Қара бұқараның  билігі ру бастықтары – билердің қолында  болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша тілегі болмады.

Қара шаруа мал бағуға лайық  шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.

Ел билеген ақсақалдар да елдің  тілеген тілеп, елдің жоқшысы  болды. Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден бөлініп кете алматын еді.

Сонымен қазақтың брынғы дәуірінде  қара халықтың арасында бөлек таптар болмады.

Руларды біріктіру үшін «Ақсүйектен» қазақ халқы хан сайлайтын  еді. Ханды ру басылары – билер  сайлайтын еді.

Хандардың мақсаты - өздерін күшті  қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті  болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.

Қазақтың ескі тұрмысында алғашқы  кезде таптықты хандық туғызды. Хандар, төрелер, бұлардың нөкерлері, төлеңгіттері бір тап еді. Өңге халақ бір  тап еді. Бірінші таптың тамағы, атақты болуы, күшті болуы секілді тіршілігінің бәрі екінші таппен байланысты болды. Сондықтан таптың мақсаты қара халықты қойдай қылып жусатып алып, қосақтап сауу еді, құрай, құрайлап суғарып, кішиттеп оттатып, соғым қылу еді.

Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал  дәуірінде болды. Қара бұқараның  билігі ру бастықтары – билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша тілегі болмады.

Қара шаруа мал бағуға лайық  шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас  шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары  болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.

Ел билеген ақсақалдар да елдің  тілеген тілеп, елдің жоқшысы  болды. Ақсақал болу, би болудың өзі  елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар  елден бөлініп кете алматын еді.

Сонымен қазақтың брынғы дәуірінде  қара халықтың арасында бөлек таптар болмады.

Руларды біріктіру үшін «Ақсүйектен» қазақ халқы хан сайлайтын  еді. Ханды ру басылары – билер  сайлайтын еді.

Хандардың мақсаты - өздерін күшті  қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым – салғырт керек болды; күшті болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.

Қазақтың ескі тұрмысында алғашқы кезде таптықты хандық туғызды. Хандар, төрелер, бұлардың нөкерлері, төлеңгіттері бір тап еді. Өңге халақ бір тап еді. Бірінші таптың тамағы, атақты болуы, күшті болуы секілді тіршілігінің бәрі екінші таппен байланысты болды. Сондықтан таптың мақсаты қара халықты қойдай қылып жусатып алып, қосақтап сауу еді, құрай, құрайлап суғарып, кішиттеп оттатып, соғым қылу еді.

Исатайдың көтерлісі  қазаққа қандай пайда, зиян берді, патша  үкіметіне қандай ой түсірді деген  сұрау туады.

Исатай көтерлісі қазаққа  өзінің ел екенін білдірді, жұрттың ұлт сезімін қозғады, қазақтың бірігуіне себеп болды. Бірақ Исатайдың өлімі, артында қалған көптің үкімет әскерінің айбарына шыдай алмай бытырауы, үкіметтің елге тарттырған жазасы қазақтың тауын қайырды. Исатайдан соң көп қазақтың арасында орыс үкіметін күшпен жеңе алмаймыз, қазақтың әлі келмейді деген пікір туды.

Исатайдан соң үкіметтің  жүргізген саясаты да осы пікірді  көпке сіңіріп, нығайтуға себеп  болды.

Бұрынғы орыстан күшпен құтыламыз деген ойдың орнына, қашып құтылу керек деген жаңа пікір шықты.

Осы пікірімен барабар  «тағдырға көніп», тыныш отырып бағынып, үкіметке жағу керек деген пікір  де күшейе бастады. 1869 – 1870 жылдағы  ауада осы екі пікірді ел іске асыруға айналды. Құтсыз қонысты  тастап ауу керек, Асанқайғының жұртын табу керек деген пікір, әсіресе, ауадан соң күшейді. «Асанқайғыны көксеу» деген дәуір елдің көңілін бөлді, ел арасында өзіне бөлек қимыл туғызды. Ел әдебиетінде осы қимыл жақсы сүгіреттелген.

Исатайдың көтерлісі қазақтың көзін  ашып, патша үкіметін танытты, патша үкіметіне сүйенген хандардың, сұлтандардың қазаққа нағыз дұшпан екендігін анық көрсетті.

1843 – інші жылы жазды күні  Баймағамбет Ойыл бойына келген  Кенесары – Наурызбайға қарсы  шықты. Сол жылы күзіне орыстың  көп әскерімен бірге Кенесарыны  қуып, Баймағамбет Мұғалжар тауына дейін барды.

Осы жоғарғы айтылған жортуылдардың  бәрін де Баймағамбеттің өзі жүрді. әскерге басшы болды, азықшы болды, жәрдемдес болды.

Баймағамбеттің әсіресе көп  еңбек сіңірген жері 1838 – інші жылғы  Исатайдың қозғалысы мен 1840 – ыншы жылғы Перовскийдің аттанысы.

Баймағамбеттің заманында Оралдағы адай көнбей, ауып кетіп, Қиуаға бағынды. Патса үкіметі мен адай көп  жанжалдасты. Ақырында бағынды.

1847 – ншы жылдың басында Баймағамбет  сұлтан Петерборға барды. Патса  көп құрмет көрсетті, жанарал шенін берді. Жазға салым Петербордан қайтып келе жатып Орынборға түсті. Жанарал – ғұбырнаторда қонақта болды. Баймағамбеттің ауылы Електің сағасында, судың күншығыс бетінде. Қамалдың (марттың) 28 – інші күні Елек суынан қайықпен өтпекші болады. Тасқынның қатты екенін айтып, өтудің қауіптігін білдіріп, жиылған жұрт сұлтанды тоқтатпақшы болады. Сонда Байеке «Судың жанаралда несі бар, жанаралдың суда несі бар. Қайықты салыңдар», - әмір береді.

Қайыққа мінген сегіз адамнан жалғыз ғана Тауке ұлы Әлен аман қалады, өңгесі суға кетеді. Әленді бір қолынан қайыққа байлап қойған екен, аман қалуына сол себеп болыпты – мыс.

Әлен – Баймағамбеттің немере інісі, Баймағамбеттің орнына сұлтан – пырауитил  болды. Баймағамбет 57 жасында өлді.