Антикалық тарихшыларының еңбектері бойынша көшпенділердің тарихы

Сонымен бабамыз таулардан асып, өзендерді кешіп Эллада даласына да келеді. Кемеден түскеннен кейін  оның алғаш тілдескен адамы өзінің отандасы, емшілігімен Элладада құрметке ие болған Токсарсис атты скиф еді. Токсарсистің Анарысты жат елдің салт-дәстүрі мен тіліне үйретіп, бір жылдай шәкірт тұтқанын Лукиан «Скиф немесе мейман» атты еңбегінде жазған екен. Анарыстың даналығы оның патшалар мен ойшылдар, қарапайым адамдармен өзара әңгімелесулерінен кейін мәшһүр болады. Соның бірі оның «жеті ғұламаның» бірі саналған, Афинаның ардақты ұлы Солонға келуі. Дала дәстүрі бойынша үйдің сыртынан тұрып оған кісі жібереді: «Солонға айта бар, шалғай Скифия даласынан көшпенділердің асыл қанды ханзадасы келіп тұр. Жаны қаласа – дос боламыз, көңілі түссе – қонағы боламын» дейді. Солон: «Батыр досын отанынан іздер болар, жат жерлік ер қадіріне жете бермес» деп жауап жібереді. Анарыс кісіні қайыра салады: «Артық туған Солонға айт, ол өз үйі – өлең төсегінде отыр, дос іздегеннің меселін қайырмасын, мұндай жағдай күнде тумайды» дейді. Сөздің мәнісін түсінген Солон өзі шығып, Анарысты қарсы алады. Бұл достықтың ұзақтығы бір кісінің ғұмырынан асыпты. Тағы да бірде көшпенді-тағы гректерге ақыл үйретпекші ме деп күлгендерге ол: «Скифиядан келген нан дәмді болғанда, скифтердің ойы мәнсіз бола ма?» дейді. Ал «сендерде әуелі үй де жоқ, үй ішінің ретін білмегенде, мемлекеттегі ретсіздік жайлы қалай айтасың?» дегендерге «Үй дегеніміз – төрт қабырға емес, адамдар оларға қайда тұру ыңғайлы екендігі тіпті даулы мәселе» дейді. Лидия патшасы Крез екеуінің арасындағы әңгіме де оның даңқына даңқ қосты. Анарыс бабамыз сегіз жүз жолдай өлең жазған. Сол өлеңдерден ата-бабамыздың дүниетанымы, қоршаған ортаны қабылдауы, салт-санасы мен әдет-ғұрпы, өмір сүру формасы анық көрінеді. Сол сақтар заманынан бері қарай түркілердің ұлттық моралі мен мінез-құлық этикасының ғасырлар бойы өзгермей, бұзылмай таза сақталып келгендігін төмендегі өлең жолдарынан көреміз:

 
«Сенің сенгенің -Сыбызғы сырнай мен ақшалы әмияның, 
Менің сенгенім -Садақ пен жебе, 
Сондықтан да сен – сауықшыл дүниенің құлысың, 
Ал мен – еркін азаматпын. 
Сенде жау көп, Ал менің дұшпаным жоқ, 
Егер де сен, асыл тастарыңды лақтырып тастап, 
Садақ пен қорамсақты ғана асынып, 
Сақтардың ішінде ғана өмір сүрсең, 
Онда мен сияқты 
Сен де еркіндікте жүрер едің».

 
Иә, біздің бабаларымыз ар мәселесін  бәрінен жоғары қойған. «Малым –  жанымның садағасы, жаным – арымның  садағасы» деп күні бүгінге дейін  ұстанатын ұлттық қағидамыз  бар. Дүние жиған адам, соның соңына түскен адам бірде болмаса бірде арын кірлетеді. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дегеніміз де сол. Анарыс бабамыз әр нәрсенің өлшемін жақсы білген, әр нәрсе өз мөлшерінде болғанын қалаған. «Сендерде – дейді – тіпті құдайлардың өздері әлемді бөліске салған: бірі көкті, бірі – суды, бірі – жер астын иемденеді. Солай бола тұрса да, жерді бөліске салмапты, оны өздерің ту-талақай етіп, сол үшін қырғи қабақ боласыңдар да жатасыңдар». Сауықшыл дүниенің салтындағы қызыққұмарлық, ішімдікқұмарлықты ұнатпаған. Ішімдікті қалай қоюға болады дегендерге «Маскүнемдерге көбірек қараңдар!» дейді.

«Менің бар жамылғым - 
Сақтың шапаны, 
Етігім – аяғымның терісі, 
Төсегім – кең дала, 
Таңғы асым мен түстігім - 
Сүт, ірімшік және қуырдақ, 
Сусыным – су».

Дала перзентінің еркіндіксүйгіш табиғаты осылай сөйлейді. «Суықта  жалаңаш жүре беретіндерің рас па?»  дегенге «Сен де аязда бетіңді  ашып жүресің ғой, ал менің тәнім  – бетім секілді» деген. Ойлап  қарасақ, жоғарыда келтірілген өлең жолдарында және Анахарсис айтты деген қанатты сөздерден, оның жеке қасиеттерінен қай ұлттың мінезі көрініп тұр? Қазақтың! Славян халқы ортақ түпке (Геродот жазбаларындағы «сколот» ұғымын гректердің «скиф»(«тета» әрпі арқылы) деп қолдануынан «скит» яғни «скиталец» деген сөзден шығуы мүмкін деген гипотеза) сілтеме жасай отырып, оның тегін славян етеді. Келіселік, бірақ оның ойлау жүйесі мен поэтикалық түйсінуінде славян менталитетінің иісі де жоқ қой. Мұндағы «еркіндіксүйгіштік» ұғымы, «бес қаруға сену», «ешкімді дұшпан көрмеу», «төсегім – кең дала» түсінігі, тағам аттары, бәрі де бәрі түркі баласы ғана сезіне алатын дүние. Бүгінге дейін жойылмаған қасиеттер. Егер олардың сөзжасам, сөз этималогиясын тану әдісіне бақсақ, «Анахарсис» – «Анықсары», «Токсарсис» – «Тоқсары» деген ұғымдар еді деуімізге толық негіз бар. Оның үстіне ежелгі сақтардың көзі көк, өзі сары болғаны тағы белгілі. «Өзі сары, көзі көк, ол адамның сұңқары» дегенде Абай еуротектілерге емес, осы скиф, сақтарға меңзеп отырмағанына кім кепіл?! 
Сондай-ақ Анарыс бабамыздың өнертапқыштығы тағы бір аян, ойлап тапқан бұйымдары қазіргі күнге дейін қолданыста жүр. Ол аңыз бойынша қос мүйізді қазіргі зәкірді ойлап тауып, желкен құрылысын жетілдірген. Кеме тақтайларының төрт елі екендігін көріп, «теңізшілер ажалдан төрт елі жерде жүзеді» дейді, соның ретінде «тірілер көп пе, өлілер ме?» дегенге «теңіздегілерді қайсысына жатқызуға болады ?» десе, «қандай кемелер ең қауіпсіз?» дегенге «жағаға шығарылғандары» деп жауап береді. Әлдебір Афиналық оған скиф екендігін айтып, тұқыртпақшы болады.Сонда Анарыс: «Мен отанымнан қорлансам, отаның сенен қорланады» дейді. Кейін сақ даласына оралған бабамыз өзінің ақтық сөзі «Элладада мені ақыл-ойым көкке көтерсе, отанымда қызғаныш көрге тықты» боларын сол кезде сезген де шығар. Геродоттың айтуы бойынша, теңізде жүзген шағында Кизикиялықтардың өз Құдай Аналарына арнап өткізіп жатқан салтанатының үстінен түсіп, «отаныма аман-есен жеткізер болсаң, саған бағыштап құрбан шалармын» деп серт етеді. Отанына оралған соң, Құдай Анаға арнап құрбан шалады. Мұны көрген скифтердің бірі Савлийге барып, бауырының үстінен жаманат сөз айтады. Қаһарына мінген Савлий патша аң аулап жүрген кезде өз бауырын садақ оғымен жер жастандырады. 
Сақтар өзге халықтардың салт-дәстүрін қабылдаудан бас тартқан. Геродот бұл қасиетті скифтік колорид ретінде баса көрсетіпті. Осы қасиет олардың ұрпағын осы уақытқа дейін жойылып кетуден сақтап келді. Ұлы дала өз перзентін осылайша қарсы алған еді. Аңыз желісі бойынша, Анарыс бабамыздан алты ұл қалады: Ақ, Жан, Бек, Бал, Пан, Бол. Қазақтың үш жүзі осы үш ұлдан, яғни Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстан тараған екен-міс.

Дүниежүзі халықтарының фольклорында жиі ұшырасатын кейіпкердің бірі – айдаһар. Айдаһар өте көнеден  келе жатқан персонаж болғандықтан мифте, ертегіде және эпостар мен жырларда басты кейіпкердің негізгі жауының бірі ретінде сипатталады. Әрине, дастандарда ол басты кейіпкердің негізгі қарсыласы ретінде көрінбейді, көбіне жігіт сапарға аттанғанда жолда кездесетін көптеген кедергілердің ішінде  көрініс табатындары да бар. Ғашықтық дастандарда жігіттің батырлығын бірінші кезекке қойып суреттемегенімен оның батырлықтан да құр алақан еместігін танытады. Ә.Науаи жырлаған «Фархад-Шырын» дастанында Фархад Шырынды іздеп жолға шыққанда алдындағы кедергілерден өту кезінде жолындағы айдаһарды да жеңеді. Фольклор динамикалық өзгеріс үстінде дамитындығын есепке алсақ, дастандардағы айдаһар бейнесі мифтік түсініктің әлсіреген, монотеистік діннің салтанат құрған кезінде жазылған туынды болғандықтан, бұрынғы нанымдардың сарқыншақтары әлі де ұмытылмай келе жатқандығын, алайда бұрынғы қуатынан айрылып, тек жағымсыз персонаждардың бірі ретінде ғана суреттеліп отырғандығын көреміз. Ендігі жерде айдаһар әлемді жалмаушы, ажал құдайы ретінде бейнеленбейді, кейіпкердің бір шапқанынан қалмайтын дәрменсіз хайуан кейпінде көрініс табады. 
Көптеген халықтардың фольклорында айдаһар сыртқы сипаты жыланға ұқсас мақұлық ретінде бейнеленген. Мифтер мен архаикалық жырларда, «Шахнама» дастанында айдаһар адамдарға апат әкелуші, ажал төндіруші ретінде беріледі. Жыландарды да өлімнің символы ретінде суреттейтін мифологиялық әңгімелер мен аңыздар ұшырасып отырады. Ол Қорқыттың ажалдан қашуы туралы айтылатын аңыздарда ұшырасады. Қорқыт өмір бойы ажалдан қашып, ең соңында Сырдарияның үстінде қобыз тартып отырғанда ажал қайрақ жылан ретінде келіп шағып өлтіреді. 
Ислам дінінің қасиетті кітабы Құранда адам жанын алушы періштенің аты - Әзірейіл. Құран хикаяларында Адам ата мен Хауа ананың жұмақтан қуылуына себепші болғандардың бірі – жылан. Жылан Ібілістің азғыруына еріп оны өз денесімен жасырып жұмаққа алып келеді. Ібілістің арбауына түскен Адам ата жұмақтан қуылып жерге түседі. Ендігі жерде адамзат баласы жұмақтағыдай   мәңгілік   жасайтын   қасиетінен   айрылып,  ажалды  пендеге айналады. Жер бетін топан су басқанда Нұх пайғамбардың кемесін тышқан кеміреді,   кеме   суға    бататын   болған  соң  жылан  келіп  тесікке оратылып жатады. Осы қызметі үшін пайғамбардан дүниедегі ең тәтті қан кімде болса соны маған бересін деп шарт қояды. Қарлығаштың көмегінің арқасында адам ажалдан құтылады. Мұнда да адамға тікелей болмаса да жанамалай ажалтөндіруші, дұшпандарына көмектесуші ретінде жылан бейнесі қылаң береді. Мұса пайғамбардың аса таяғы жыланға айналып, өздерінің сиқырын көрсетпек болған сиқыршылардың жыландарын жалмауы, сөйтіп діннен безген кәпірлерді Мұсаның тәубаға келуінде де жылан үрей туғызушы, ажал символы ретінде көрініс табады. Монотеистік діндердің хикаяларына арқау болған осы секілді аңыздарда көрініс табатын жылан бейнесін бұрынғы мифтік түсініктегі алып жыланның өзгеріске ұшыраған, реликті көрінісі ретінде қабылдауға болады. 
Ортағасырларда дүниеге келген шығыстық сюжетке құрылған романдық, новеллалық дастандарда, прозалық шығармаларда, салт ертегілерінде айдаһар бейнесі көмескіленген, әлсіреген күйінде көрініс тапқан болса, мифологиялық аңыздар мен қиял-ғажайып ертегілерде, архаикалық эпостарда бұл персонаждардың деңгейінің әлдеқайда жоғары тұрғандығын көреміз.

Сондықтан да айдаһар бейнесінің даму ерекшелігі жайында сөз қозғағанымызда тарихи типологияға соқпай кете алмаймыз. Мифтік түсініктен ажырамаған идеологиялық және жанрлар синкретизмінің басым болып тұрған кезеңі мен кейінгі жіктелу, бөлшектену кезеңдеріне орай қарастырып отыру керек.

Өзге ғылым салаларына қарағанда  типологияның фольклорға лайықты қолданылуының  басты бір ерекшелігі кез келген құбылысты, фольклорлық процестің үлкенді-кішілі барлық деңгейлері мен сатысын динамикалық қимыл-қозғалыста, үнемі өзгеріс үстінде қарастыру. Олай болатыны фольклор сан ғасырлар бойы әр  дәуірдің көркемдік талап-тілектеріне жауап беріп, ұзақ эволюциялық процесті бастан өткеріп келе жатқан өнер. Белгілі бір ұқсастықтың болу себептеріне жауап беруге әрекеттенсек, сөз жоқ, тарихи дәуірлерге бойлап барамыз әрі сол ұқсастықтың кейінгі тағдырына үңілеміз. 
Сонымен айдаһар бейнесі қайдан келіп шықты деген заңды сұрақ өз-өзінен туындайды. Ең ежелгі жыр-шумерлердің «Гелгамеші» дейтін болсақ, бұл жыр біздің дәуірімізге дейінгі үш мыңжылдықта пайда болған. Осы дастанда Гилгамеш қасына елу адам ертіп мәңгілік әлемді іздеп шығады. Оған жету жолында тосқауылға тап болып, Хувава атты айдаһармен соғысады. Осылайша адамзат тарихындағы ең алғашқы эпос «Гильгамеште» адам мен айдаһардың соғысы бейнеленген. Ол турасында шумеролог ғалым Сэмюэл Ной Крамер мынадай дерек айтады: «Поскольку тема борьбы с драконом  возникла   шумере  уже  в   ІІІ тысячелетии  до  н.э.  мы  имеем  все основания предполагать что многие детали этих легенд, как греческих, так и ранне христианских, восходят к шумерским источникам. 
В   настоящее  время   нам   известны   по   крайней  мере  три   варианта уничтожения   дракона,  существовавшие  у  шумеров более трех с половиной тысяч лет назад в первых двух вариантах противниками дракона  выступают боги - бог воды Энки, весьма похожий на греческого Посейдона, и бог южного ветра Нинурта. Но в третьем мифа это смертный,

герой Гильгамеш, далекий прообраз, ев. Георгия».

Гилгамештің алдында айдаһармен құдайлар соғысады. Шумер мифіндегі Энки құдайдың Кур атты айдаһармен соғысы аспан  мен жердің бөлінген тұсында басталады. Аспан жерден бөлінген тұста аспан құдайы көкке көтеріледі, ал жер құдайы Энлиль жерге түседі. Өшпенділік осы жерде басталады. Жер асты құдайы Эрешкигальді Кур ұрлап алады. Онымен соғысу үшін теңіз құдайы Энки аттанады. Дастанда Кур мен Энкидің соғысы немен біткені белгісіз (тастағы жазулар өшіп кеткен). Шумерлердің құбыжықпен соғысы туралы мифіне ұқсас миф гректерде де бар. Крамер бұл ұқсастықты гректер шумерлерден алған болар деп топшылайды. Грек мифінде Главктің баласы Беллерофонт аузынан от шашатын алды арыстанға, ортасы тауешкіге, бөксесі айдаһарға ұқсас Химерді соғыста өлтіреді. Грек мифі де сумен байланысты айтылады: «В раннегреческих мифах Беллерофонт часто связано с морской стихией (изображения Б. с трезубцем, происхождения его от Главка или Посейдона), но вместе с тем в образе Беллерофонт встречаются черты солнечного бога (Полет в небо на крылатом коне)».

Иран мифінде де елді ұзақ жыл  басқарған ешқандай өлім-жітім болмаған, халық уайым-қайғысыз өмір сүрген кез  деп Жамшид дәуірін айтады. «Шахнама»  дастанында бұл кезеңді «алтын дәуір» деп көрсетеді. Алайда Ахура Мазда құдайдан қуат алып отырған Шамшид бір күні өз ісіне риза болып, өзін асыра мақтаймын деп өзінің жаратушысын ұмытып кетеді. Бұған наразы болған Ахура Мазда Жамшидке ажал жібереді. Дастанда Жамшидтің жанын алатын патшаның аты – Захак. Жамшидті өлтіріп таққа отырған соң бір күні Ахриман аспазшы кейпінде келіп, әлемде жоқ дәмді тамақ пісіріп береді. Тамақтың дәмділігіне таң қалған Захак одан не қалайтындығын сұрайды. Ахриманға да керегі осы, ол патшадан тек екі иығынан сүюге рұқса сұрайды. Ештеңеден хабары жоқ патша келісім береді. Ахриман келіп сүйгені сол патшаның екі иығына екі жылан өсіп шығып, патшаның жанын қоярға жер тапқызбайды. Ахриман Захакқа күніне бір адамнан жыландарға беріп тұрса, жаны жай табатындығы жайында кеңес береді. Күніне бір адамды жыландарға беріп тұрған Захак «Ажызахак» атанады. «Шахнама» дастанында бұрын өлім-жітім дегеннің не екенін білмейтін алтын дәуірде өмір сүрген Жамшид патшаның ажалын да жылан арқылы келтіреді.

Көптеген мифтерде айдаһар құдайлар арасында болған соғыстарда жер асты құдайының сенімді нөкері ретінде басқа әлемнің құдайларына қауіп төндіріп отырады. Жыланның ажал символы болғандығын кезінде П.А.Гринцер де айтқан болатын: «По мнению П.А.Гринцера, древний хтонический  миф  претерпел   эпическую   трансформацию,  в которой   змея служит символом смерти, и истребление змей знаменует борьбу со смертью. Подтверждение этому он находит в древнеиндийском эпосе «Махабхарата», где борьба со змеями – это преодоление смерти, поиск бессмертия, как и в эпосе о Гильгамеше и в какой-то мере в «Иллиаде».

Құдайлардың құбыжыққа қарсы соғысы эсхатологиялық мифтерде бастапқының  соңғысын жеңуімен аяқталып отырады. Оған мәдени кейіпкерлер де араласады. Мысалы «Шахнама» дастанында балаларын  жалмап қойған Захак патшаға қарсы көтеріліс ашқан темір ұстасы Кава соғысқа шығады, Захакты өлтірген ол тақ мұрагері Феридунды патша тағына отырғызады.

«Ажы» сөзінің шығу этимологиясын  талдаған ирандық ғалым доктор Мавхаш Вахед Дуст мынадай жорамалын  жария етеді: «Үнді мифологиясындағы «Захак» сөзінің шығуы. Арий тайпаларының ішінде «Нага» атты ру бар. Олар кезінде Дитеһа мемлекеті құрамында болған. Нага сөзі «наг» деген түбірден шығады, оның парсыша мағынасы «жылан» дегенді білдіреді. Үндістандағы Ассам штатында тұратын халықтың басым көпшілігі әртүрлі жылан кейпіндегі киелерге табынады. Сол себепті де бұл терминнің шығуы барлық жағынан алғанда жыланға табынушы мағынасында сипатталады. Үнді мифологиясында былай дейді: «Нагалар Брахманың балалары және олар арий тайпасынан шыққан, нагалар бірнеше руға бөлінеді, олардың кейбірі мыналар: Такшак, Ахи т.б. Такшак руының (Taksaka) атына орай такшак сөзі жылан нәсілінен дегенді білдіреді. Көшпелі моңғол елінің тошарыс «Tocharis» және Такуир (Takuir) тайпалары да осы жылан сөзінен алынған, сонымен бірге Түркістан елінің аты да осы Такур «Takuir» тайпасынан келіп шыққан. 
Такшактардан бөлек күш-қуаты орасан күшті тағы бір тайпаның аты – «Аһи» деп аталады. Ол «ажи»  (аси, ази) сөзінің өзгерген түрі. Ажи тайпасының негізін қалаушы патшаның аты Веретра (Viritra) оның лақабы Дахак болған. Дахак  шағатын әрі қорқынышты жыланның бір түрі».