Амир Тимур

Амир Темурнинг марказлашган давлат тузиш учу н кураши ва х арбий юриш

Амир Темур 1336 йил 8 апрелда (Ҳижрий 736, шаъбон ойининг 25 кунида) Кешга  қарашли Хўжа Илғор (Ҳозирги Яккабоғ  райони) қишлоғида барлос бекларидан бири Амир Тарағай ибн Барғал оиласида дунёга келди.

Темурнинг болалиги ва ўспиринлик йиллари Кешда ўтди. Ибн Арабшох, Рюи Гонзалес де Клавиқо ва бошқа тарихшунослар 1360 йилга қадар унинг ҳаётиини айрим маълумотлар билан изоҳлашади.

1360-1361 йилларда Мўғулистон  ҳукмдори хоқон Турлук Темур  Мовароуннаҳрнинг ички ҳаётига  раҳна сола бошлайди. Унинг босқинчилик тадбирлари Ўрта Осиёлик мустақил хукмдорларга маълум бўлганидан кейин улар саросимага тушиб қолганлар. Шулар қаторига Кеш амири ҳожи Барлосни ҳам киритиш мумкин. Туғлук Темур Хўжандни ишғол этиш ниятида Сирдарёдан ўтганидан сўнг Мовароуннаҳр амирлари ва ҳожи Барлос қўрқувдан ўз жонларини халос этиш учун Амударёдан ўтиб Хуросонга кетиб қолдилар.

1360-1370 йилларда Мовароуннаҳр сиёсий ҳаётида Амир Темур билан бир қаторда таъсир ўтказган шахслардан яна бири Амир қозогоннинг набираси Амир Хусайн эди. Балх ва унинг атрофидаги ер-мулклар унинг тасарруфида эди. 1361 йилда Амир Темур Амир ҳусайнга яқинлашган эди. Энди иккала хукмдор бирлашиб, мғул хонларига қаршилик кўрсатиш имконига эга бўлдилар. Маълумки, Амир Темур мғғул ҳокимига қарам эди. Вақги келиб, Мовароуннаҳрни бошқаришни Туғлуғ Темур ўз ўли Илёсхўжага топширди. Мустақил бўлишга ҳаракат қилиб юрган Амир Темур янги ҳукмдорга итоат этмади.

Бунинг оқибатида янги зиддият юзага чиқди. Амир Ҳусайн билан Сохибқирон Темурнинг бир-бирлари билан жуда яқинлашган ва яхши муносабатда бўлган даврлар 1361-1365 йилларни ўз ичига олади

Амир Темурнинг ҳаётида  рўй берган ва бир умрга унга тан жароёатини мухрлаган воқеа 1362 йилда Сейистонда бўлиб ўтган. Амир Темур жанг вақтида ўнг қулининг тирсагидан ва ўнг оёғига камон ўқи тегишидан қаттиқ жарохатланади. Бунинг оқибатида у бир умр оқсоқланиб юради. Шу боис ундан даҳшатга тушган душманлари Амир Темурни хасад билан “Темурланг”, деб аташган.

Туғлуғ Темур ўлимидан сўнг 1363 йилда Мовароуннаҳр тупроғидан ҳайдалган Муғул хони Илёсхўжа янгидан жуда катта лашкар билан аввалги мулкларини эгаллаб олиш мағсадида Мовароуннаҳр томон ҳаракат қила бошлайди. Муғул хони айниўса, ўзининг рақибларига нисбатан қахрли кайфиятда эканлиги ғам маълум эди. Темур ва Амир ҳусайн бўлғуси қақшаткич тўқнашувга имкон борича ҳарбий кучларни йиғдилар. Тарихда “Лой жанги” номи билан кирган мазкур жанг Чиноз билан Тошкент ўртасида 1365 йилнинг баҳорида рўй берган. Амир Темур ва Амир ҳусайн Чирчиқ. дарёси бўйидаги бу жангда мағлубиятга учраганлар. Мазкур мағлубият сабабларини ҳар хил баён этишади. Айрим солномачилар муғул хонининг ғолиб чиқишида Амир Хусайннинг суст ва лаёқатсизлик билан ҳаракат қилиши деб изоҳлайди. эҳтимол шундандир ёки муғул хони қўшинининг сони кўплиги хамда яўшироў тайёрланганлиги бу ютуқнинг асосий омили бўлса керак.

Қайта уриниш беҳуда эканлигини англаб етган Амир Темур жанг майдонини  тарк этиб, қолган-қутган аскарлари билан Самарканд томон қайтиб кетган. Самарканд шаҳрига келгандан сўнг бу ерда ҳам узоқ турмасдан, аввалига Кешга сўнгра Амударё орқали Балхга ўтиб кетади. қорида таъкидлаб ўтганимиздек, бу пайтда Мовароуннҳрнинг бош амири ҳусайн эди.

Бирор қарорга келиш эса  унинг иродасига боғлиқ, бўлган. Шу сабабли Амир Темур ҳам унинг кўрсатмаси билан, кўп ҳолларда ҳусайннинг розилиги билан иш тутишга мажбур эди. Самарқанд шахри, колаверса, бутун Мовароуннаҳр ўз ҳолига ташлаб қуйилди. Муғул хони чангалидан қутулиш самарқандликларнинг ўзига боғлиғ эди. Бу шароитда Самарканд мудофаасини сарбадорлар ўз қўлларига олдилар.

Сарбадорлар муғуллар зулмидан озод бўлиш йўлида ўзларини қурбон қилишга тайёр эдилар. Сарбадорлар  ҳаракати XIV асрнинг 30-йилларида Эронда ижтимоий-сиёсий ҳаракат сифатида пайдо  бўлиб, 50-60-йилларда Мовароуннаҳрга ҳам  ёйилди. ҳаракат қатнашчиларининг асосий мақсади муғул истилочилари ва зулм қтказувчи махаллий қатламларга қарши кураш эди.

Хуросондаги сингари Самарқандда  ҳам бу ҳаракат Катнашчиларининг ижтимоий таркиби айнан бир хил бўлган. ўунармандлар, дўкондорлар айрим Мадраса мударрислари ва талабалар мазкур ҳаракатга фаол ўқшилди. Илёсхўжа туғридан-туғри Самарқанд томон йўл олди. Шаҳар жомеъ мачитига йиғилган ахоли олдида сарбадорларнинг бўлажак рақбаридан бири бўлган, Мадраса мударриси Мавлонозода чиқиб, шаҳарнинг қар бир аъзосидан катта миқдорда солиқ, ва тўлов йиғиб, уни ўз билганича сарф этиб юрган ҳукмдорнинг шахарни ўз ҳолига ташлаб кўйганлигини уқтириб ўтади.

Мудофаа рақбарлигига Мавлонозода  қаторига Мавлоно Хўрдак Бухорий  ва Абу Бакр ҳалавий қам кқшилдилар. Мудофаа ташкил этилганлигидан хабарсиз муғуллар ҳукмдорсиз шаҳарни қимоясиз деб қйлашарди. Уларнинг асосий ўқшинлари  шаҳарга кираверишдаги бош кўчадан  ҳужум қиладилар. Хавф-хатардан шубқаси  бўлмаган босқинчилар Мавлонозода  камончилари билан пистирмада турган жойга яўинлашганларида тҳсатдан камон  ўқларига дуч келадилар. Шақ?қар  мудофаачилари муғулларга уч тарафдан ҳужум қилдилар. Биринчи қамладаёў  шақарни эгаллаймиз, деб ўйлаб  бостириб кирган муғуллар катта талофат  куриб, орқага чекинишга мажбур бўлдилар.

Самарқандликларнинг ишлаб  чиққан ҳарбий режаси пухта чиқди ва ўз самарасини берди. Бир неча ҳужум самарасиз тугагач муғуллар шаҳар атрофини қуршаб олиб узоқ, вақт қамал килиш режасини ўйлаб чиқдилар. Лекин лашкар сафида юқумли касаллик тарқалди. Буни от вабоси (ғлати) деб аташади. ўлат оқибатида Илёсхўжа қўшинларига мансуб отларнинг катта қисми қирилиб кетди.

Бу пайтда Кешда бўлган Амир Темур бу хабарни Амударё  бўйларида бўлган Амир ҳусайнга етказди. 1366 йилнинг бақорида улар Самарқандга  етиб келадилар ва сарбадорлар раҳбарларини ўз ҳузурларига чорладилар. Учрашув  Самарқанддаги Конигил деган  жойда бўлди. Бу ерда сарбадорларнинг  раҳбарлари билан келишмовчилик  юз беради ва yлap қҳтл этилади. Амир Темурнинг илтимоси билан фақат Мавлонозода омон қолдирилиб, Хуросонга жўнатилади. Сарбадорлар ҳаракати бостирилгандан сўнг Амир ўусайн ва Амир Темур ўртасидаги муносабатлар кескинлашади. Бунга Амир ҳусайннинг сарбадорларга нисбатан адолатсизлиги ҳам бир қадар сабаб бўлган эди.

1366-1370 йиллар оралиғида  Амир Темур ўз эътиборини ички  ишларга қаратди. Амир Хусайн  ва Амир Темур ўртасидаги зиддиятлар 1370 йилда ҳусайннинг ўлдирилиши  ва Амир Темурнинг тахтга ўтириши  билан якунланди. Мовароуннаҳрнинг  амалдаги хони Чингизхон авлодига  мансуб бўлган Суюрғотмиш кўлига ўтди. Давлат бошқарув тизими эса Мовароуннаҳр амири номини олган Амир Темир қўлида ҳолди, ҳамда Кеш шаҳридан Самарқандга кўчиб, уни ўз давлатининг пойтахтига айлантирди.

Амир Темурнинг Мовароуннаҳрдаги бирлаштириш сиёсати бошланган  эди. У Амударё ва Сирдарё оралиғида  турган ерларни ўзига бўйсундириб, ўзига итоат эттирди. Фарғона, Шош  вилоятларини ўз тасарруфига киритиш  унга қийин бўлмади. Сирдарёнинг  қуйи оқимидаги Олтин ўрдага қарашли  ерларни эгаллашда у бу ерлардаги  ички сулолавий урушлардан фойдаланди.

Амир Темур Хоразмни ҳам  қайтадан Мовароуннаҳрга киритишга  интилди. 1372 йилда ҳусайн Сўфи Амир Темурга бож тҳуламасдан, бунинг устига Сохибқирон томонидан юборилган элчига шундай жавоб берди: “Мен мамлакатни қилич билан фатх этганман, шунинг учун хам уни факат қилич билан олиш мумкин”.

Ўша йили Амир Темур Хоразмга қўшин тортиб келади. Урганчга бориш  учун қиёт шаҳри орқали ўтиш керак  эди, бу шақар бир оз қаршилик кўрсатгандан кейин Темур ўқшини томонидан  ишғол қ илинади. ҳиётнинг кўлдан кетиши ҳусайн Сўфига кучли таъсир кўрсатади. У Амир Темур билан ярашишга, унинг талабларини бажаришга рози бўлади. Лекин айрим ҳокимлар Амир Темурнинг тез баланд мартабага эришишини кўролмай Хусайнни унга карши гиж-гижлай бошладилар. ҳусайн уларнинг ёрдамига ишониб Амир Темурга қарши чиқади, аммо унинг томонидан тор-мор этилади. Шундан сўнг Ҳусайн Урганч калъасига беркинади ва тезда вафот этади. Унинг ўрнига акаси Юсуф Сўфи (1372) ҳокимиятга келади ва Амир Темур билан яраш шартномаси тузади. Лекин у яраш шартларини хиёнаткорона бузиб, Амир Темур қайтиб кетгандан кейин қиёт шаҳрини босиб олади ва унга қарши очиқдан-очиқ душманлик ҳаракатларига ўтади. Шундан сўнг Амир Темур Хоразмга иккинчи маротаба юриш қилишга мажбур бўлади. (1373-1374 йй.). Аммо бу ҳарбий тўқнашувгача бормайди, чунки Юсуф Амир Темурга тавба қилиб яраш шартларини сузсиз бажаришга ваъда беради. Бу иккинчи юриш натижасида Жанубий Хоразм Амир Темур давлати таркибига киради.

1374 йилдан кейин Амир  Темур Хоразмга уч маротаба  юриш қилди. Бунинг сабаби Олтин  ўрда хони Тўхтамишнинг Хоразмга даъвоси туфайли эди.

1387-1388 йилларда Тўхтамиш, Амир Темурнинг Мовароуннақрда йўқлигидан фойдаланиб, Хоразмга ҳужум қилди. Хоразм хокими бўлган Сулаймон Сўфини Амир Темурга ўарши кўзғолон кўтаришга ундади. Сулаймон Сўфи бунга бўлди. Бу воқеалар Амир Темурни 1388 йили Хоразмга яна юришга мажбур этди. Темур Урганчни ишғол ўилди ва сўфийлар сулоласини тугатди. Ш у ваққтдан буён Хоразм Амир Темур давлати таркибига, кейин эса Темурийлар давлати таркибига кирган. Шундай ўилиб, Еттисувдаги ва Сирдарё этакларидаги ерлардан ташқари Туркистон ерларининг хаммаси Амир Темур ўқлига ўтди.

Амир Темурнинг ҳарбий юришлари тарихда “уч йиллик” (1386-1388) “беш йиллик” (1392-1396) “етти йиллик” (1399-1405) урушлар деб ном олган. Темур 1381 йилда Хиротга юриш ўилади. Бу даврда Хиротни курдлар сулоласи бошқарар эди. Уларнинг ҳукмдори Ғиёсиддин  Пир Али Темурга ўаттқ қаршилик кўрсатмади. Лекин 1383 йилда Хиротда  қўзғолон кўгарилди. Қўзғолон бостирилди ва курдлар сулоласи қулаши билан  сарбадорларнинг сўнгги ҳокими бўлган Али Муайёд ихтиёрий суратда ўз ерлари ва ўокимиятини Темурга топширди. XIV асрнинг 80-йиллари ўртасига келиб  бугун Хуросон Амир Темур ихтиёрига  ўтди. “Уч йиллик” уруш даврида  Амир Темур Озарбайжон, Табриз, Мозандарон, Ғилонни буйсундиради. Шундан кейин  у Кавказга юриш бошлаб, Тифлис, Арзирум  ва Эан калъасини эгаллади.

Шундай қулай пайт келганидан, яъни Амир Темурнинг Эрондалигидан  фойдаланган Тўхтамиш Мовароуннаҳрга Камаридди” етакчилигида кўшин юборди.

1388 йил январида Амир  Темурнинг қайтишини кутган душман  орқага ўайта бошлади. Амир  Темур амирлари Хусайн, Шайх Али  Бадир ва бошқаларга душманни  даф қилишни топширди. Улар Сирдарё  буйидаги Сарисув деган жойда  душманни кувиб етиб унга катта  талофат етказдилар. Тўхтамиш 1388 йил  охирида Амир Темурга қарши  қайта ҳужум бошлади. Амир Темур  эса урушга тайёрланиш учун  Сагорон (Каттакўргон) да қароргохини  тикиб, ўқшинларини жанговар қолатга  келтирди. Амир Темур душманнинг  орқа тарафидан хужум килиш учун ўқнғи қғлон, Темур Кутлуғ ўғлон, Шайх Али Баходир ўқмондонлигидаги қўинларни юборади. Хужум муваффаҳиятли бўлди. Душман тор-мор этилиб, Тўхтамиш зурға қочиб қутулди.

1393-1394 йили Амир Темур  Шеки (Озарбайжоннинг шимолий қисми)  да турган пайтда Тўхтамиш Кавказорти вилоятларига ҳужум қилди. Амир Темур Шекидан чиқиб Кура дарёси бўйлаб юрди. Олтин қрдаликлар Амир Темур қўшинлари келаётганини эшитиб чекинишга мажбур бўлдилар. 1395 йил апрелида Амир Темур ва Тўхтамиш ўртасида уруш харакатлари яна бошланиб кетди. Жангнинг асосий ў исми ўнг қанотда бўлди. Ушбу қанотда мушкул вазият пайдо бўлган. Амир Темур захира қўшин билан жангга кирди ва душманни чекинишга мажбур қилди. Тўхтамиш учинчи жангдан кейин хокимиятдан ажралди.

Тўхтамиш қўшинининг Терек  дарёси бқйида тор-мор этилиши ва 1395 йилда Сарой Берканинг хароба қилиниши Олтин ўрдага жуда кучли  зарба бўлди. Шундан кейин у ўзини  ўнглай олмади.

Амир Темурнинг бир  мамлакатга қилган юришлари унинг бошқа мамлакатларга қилган юришлари билан кетма-кет борганлигини уруш воқеалари кўрсатиб туради. Амир Темур Озарбайжонга бир неча маротаба хужум ўилиб борди ва 1387 йилда уни буйсундиришга муяссар бўлди. Арманистон ва Грузияни Амир Темур 1392 йилда буйсундиради. Темурнинг узоқ ўиндистонга юриши 1398 йилда тамомланди.

Сохибқирон Амир Темурнинг харбий махорати шунда эдики, у ўз душманларини эркин нафас олишга куймаган.

1400 йилда Амир Темур  қўшинлари турк султони Боязид I ва Миср султони Фараж билан  кураш олиб бордилар. 1402 йилда  Амир Темур Анқара ёнида Боязид билан иккинчи (марта тўқнашди ва уни тор-мор этди.

Амир Темур қз қўшинлари  билан 1404 йилнинг охирида Хитойга  қараб йўлга чиққанди. Ўша йили қиш ўрта Осиё тарихида энг кахратон қиш бўлган. Сирдарёнинг суви 1 метрга музлаган., аскарлардан кўпининг қулоғ-бурунларини, кўл-оёкларини совуғ олган эди. Амир Темурнинг узи ҳам кўп ўтмай шамоллаб ?қолади. 1405 йил январ ойининг ўрталарида Утрорда тўхташга қарор қилишади ва бу ерда 18 феврал куни буюк жаҳонгир Сохибқирон Амир Темур вафот этди.

Амир Темур 35 йил давомида ҳарбий юришлар қилади. Бу юришлар  натижасида у буюк давлат ташкил қилишга  эришди. Унинг таркибига Мовароуннаҳр, Хоразм, Каспий атрофидаги вилоятлар, ҳозирги Афғонистон, Эрон, Туркия, ҳиндистон, Ирок, Жанубий Россия, Кавказ, ва Ғарбий Осиёнинг бир қатор мамлакатлари киради. Амир Темурнинг муваффа қ иятига аввало унинг нодир ҳарбий истеъдоди сабаб бўлди. Амир Темурққ ушинида қатъий тартиб ва интизом ўрнатилган эди. Хар бир жанг режасини ва барча қисмлар учун йўл-йуриқларни ўзи ишлаб чиқарди. Унинг ҳарбий истеъдоди Анқара яқинида Султон Боязидга қарши жангда айниқса ёрқин намоён бўлди. Армиянинг юрагини ва ўқмондонлик ўзагини барлос ғурури вакиллари ташкил этарди. Шу давр воқеаларининг шоқиди бўлганларнинг гувоҳлик беришича барлослар ҳарбий қўнимсизликка нихоятда чидамли, ёйдан ўк узишга жуда уста, ўз ўҳукмдорларига содиқ ва сабр-тоўатли бўлганлар.