Ак Орда

ХІІІ-ХҮ ғ. басында Шығыс  Дешті Қыпшақ жерінде Ақ Орда  мемлекеті өмір сүрді. Ол - монғол шапқыншылығынан  кейін Қазақстан жерінде пайда  болған бірінші ірі мемлекет. Ақ Орданың негізін қалаушы –  Жошының үлкен баласы Орда Ежен (1226-1280 жж.). Рашид әд-Диннің жазуына қарағанда (ХІҮ ғ.), Жошы ұлысының шығыс бөлігін (сол қанатын) әкесінің көзі тірісінде  Жошының үлкен ұлы Орда Ежен алады. Әбілғазының айтуынша (ХҮІІ ғ.) осынау жерді оған інісі Батухан ХІІІ ғ. орта кезінде бөліп береді. Орданың  мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер болды. ХІҮ ғ. 2-ші жартысында Алтын  Орда билігі әлсіреп, Ақ Орда күшейіп, дамудың ең жоғары сатысына жетті. Территориясы: батысында Жайық өзенінен шығыста  Ертіс өзеніне дейінгі, оңтүстікте Сырдария алқабы, Арал теңізінің солтүстік-шығысынан  солтүстікте Оңтүстік Сібір ормандарына  дейінгі жерлер. Астанасы – Сығанақ (Сырдарияның орта ағысы). Халқы –  түрік тілді тайпалар.

Ақ Орданың саяси тарихы бірінші кезеңде Шығыс Дешті-Қыпшақ жерін Алтын Орданың билігінен  азат ету жолындағы ұзақ күреспен өтеді, кейінірек Ақ Орда хандары  Алтын Орда ісіне араласады, ал өз тарихының соңғы кезінде Мәуераннахр  билеушісі әмір Темір мен оның ұрпақтарының басқыншылығына қарсы  күреседі.

Мемлекетті Орда Ежен тегінен  шыққан хандар басқарды. Алғашқы ханы –  Сасы Бұға (1309-1315), мұрагері – Ерзен  хан (1315-1320). Ақ Орданың Алтын Ордадан  оқшаулануы ХІҮ ғ. 2-ші ширегінде  Ерзен мен Мүбәракқожа тұсында  басталды. Мүбәракқожа хан (1320-1344 жж.) Алтын Ордаға бағынбай дербес саясат жүргізуге тырысты.

Шымтайдың (1344-1361 жж.) ұлы Орыс ханның кезінде (1361-1376 жж.) Ақ  Орда Алтын  Ордадан бөлініп, тәуелсіз хандық болып  жарияланды. Ақ Орда Орыс хан тұсында  едәуір нығаяды. Әйгілі тарихшы Қадырғали  Жалайырдың айтуынша Орыс хан өз заманының  қуатты да құдіретті, батыл билеушісі  болған. Ол ең алдымен Ақ Орданың  саяси тәуелсіздігін нығайтуға  мейлінше күш жұмсады. Оның сыртқы саясаты  негізінен Әмір Темірдің шапқыншылық  жорығына тойтарыс беруге бағытталды. Ал ішкі саясаты Ақ Орданың экономикасын өркендетіп, мемлекеттік қуатын арттыруды  көздеді, ол ең алдымен Сырдария алқабындағы  отырықшы егінші аймақтардың егін шаруашылығын өркендетуге және осы өңірдегі шаруашылық, мәдениет орталығы болған қалаларды  көркейтуге баса мән берді.

Орыс хан Алтын Орда тағы жолындағы күреске белсене  қатысты. Ол хан болып нығайып  алған соң ішкі феодалдық қырқысты жойып, Алтын Орданы өзіне бағындыруға  әрекет етті. Бұл мақсатын жүзеге асыру  үшін 1368 жылы Еділ бойына жорық жасайды. 1374-1375 жж. Сарай-Беркені, Қажы-Тарханды (Астрахань) алып, Кама бұлғарларын  бағындырады. Бірақ Алтын Орданың  уақытша билеушісі Мамайды жеңе алмайды және бұл кезде Ақ Орданың  өзіне Әмір Темір тарапынан қауіп  төнгендіктен Орыс хан Сырдария бойындағы  өз иелігіне қайтып оралады. Ол өзінің қайтар жолында Алтын Орданы жаулау кезінде өзіне көмекке келмеген Жошы әулетінің бірі Маңғыстау аймағының  билеушісі Түй-Қожаны өлтіреді. Оның баласы Тоқтамыс Әмір Темірге барып  паналайды. Темір бұл жағдайды пайдаланып, Тоқтамысты көп әскермен Ақ Ордаға жібереді. Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері  оның әскерлерін талқандады. Бұл соғыста  Орыс ханның баласы Құтлық Бұқа қаза болды. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқтамыстың екінші жорығы да Орыс ханның ұлы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді, тек төртінші жорығынан кейін ғана Тоқтамыс Ақ Орда тағына отырды. Темір басқыншылығына қарсы күрестің негізгі ауыр салмағы Орыс ханға түседі. Ұрыс барысында Орыс хан қаза тапты. Тоқтамыс Орыстың баласы Темір-Мәлікті (1376-1379 жж.) 1379 жылы жеңіп, Ақ Орда билеушісі болды.

Ақ Орданың әскери күшіне ие болған Тоқтамыс 1380 жылы Алтын Орданы алды. Сөйтіп, ол бір мезгіл (1380-1395 жж.) Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан болды. ХІҮ ғасырдың 80-жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел  бағындырып, Әмір темірге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс  басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек  өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын  Орданы талқандады.

ХІҮ ғ. аяғы – ХҮ ғ. басында  сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен  ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп  кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір Темірдің тонаушылық жорықтары  және ішкі тартыстар.

1423-1428 жж. Орыс ханның немересі  Барақ біраз уақыт бойы Ақ  Ордадағы өз әулетінің билігін  қалпына келтірді. Ақ Орданың  соңғы ханы Барақ Самарқанның  билеушісі Темірдің немересі  Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның  бойындағы көптеген қалаларды  өзіне қаратады. Бірақ ол көп  ұзамай қаза табады, сосын Ақ  Орданың жеріндегі билік Шайбан  ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшеді.

Саяси жағынан іс жүзінде  дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз болған,  сыртқы саясатта өзіндік  бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік  бірлестігі ХІҮ-ХҮ ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Түркістан жеріндегі этникалық  топтардың, тайпалар мен халықтардың  бастарын қосып, біріктіруде маңызды  рөл атқарды. Кейін Ақ Орда мемлекеті  Қазақ хандығының құрылуына негіз  болды.