20-30 жылдардағы Қазақстан

Отарлық езгіге түскен қазақ  елінің тарихи тағдыры оның халқының негізгі құрамы болып саналатын  шаруалардың жағдайымен тығыз байланысты еді. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында елдің территориясынан Ресей империясының құрамына күштеп қосып алу толық аяқталды. 1867-1868 жж. Жүргізілген әкімшілік реформасына сәйкес қазақ даласы Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Олрадың құрамына алты облыс енді (Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария). Ішкі (Бөкей) ордасы 1872 ж. Астрахан губерниясының құрамына беріліп, Маңқыстау Закаспий облысына қосылды. Сөйтіп, қазақ даласы бөлшектеліп, отарлық басқару жүйесіне бейімделді. 1881 ж. Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының орнына осы екеуін біріктірген Дала генерал-губернаторлығының құрылуы тек отарлық үстемдікті нығайтқаны болмаса, қарапайым халық бұқарасына ешқандай жеңілдік әкелмеді. Керісінше өлкені басқарудың отарлық жүйесі бұрынғыдан да күшейіп, қазақтар өзінің байырғы жерлерінен ығыстырыла берді.

1897 ж. жалпыресейлік санақ  бойынша Қазақстан жерінде 4 млн. 148 мың адам тұратын еді. Олардың ішінде 3 млн. 393 мың қазақ (81,7 %), 454 мың орыс (10,9%), 80 мың украин (1,9%) бар болатын [16]. Өлкедегі халықтың 90%-дан астамы ауылдық жерлерде, селолар мен станицаларда тұратын. 1897 ж. оларда 3 млн. 666 мың адам тұрды [17]. Міне осы халық негізінен көшпенді мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысқан еді. 
Қазақ жерінде ол кездегі экономиканың негізін мешеу қалған экстенсивті ауыл шаруашылығы құраған болатын. Жерді пайдалану ол кезде 1891 ж. 25 наурызда патша бекіткен Далалық ереже бойынша жүргізілді. 1893 ж. күшіне енген бұл ереженің 119-бабында өлкедегі барлық жерлер мен орман-сулар мемлекет меншігі деп жарияланды. Ал осы ереженің 120-бабы бойынша көшпенділер жайлап жүрген жерлер олардың қауым болып пайдалануына шектеусіз мерзімге қалдырылды. Қазақтар өз жерін бұрынғы әдет-ғұрпынша және аталған ереженің ұйғарымына сәйкес пайдаланады деп шешілген болатын. Бірақ патша жарлығында қазақ шаруаларына (ол бүкіл халыққа деген сөз) тиімсіз, тіптен зардабы өте зиянды бір ереже бар еді. Ол көшпенділерден артық қалған жерлер. Жер және мемлекеттік мүлік министрлігінің қарамағына көшеді деген қағида болатын. Міне, осы ереже бойынша қазақ жерлері ғасырымыздың басынан бастап бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін отарлық талан-тараждың жаңа сатысына ілікті. 
Патша өкіметі ХІХ ғ. 20-шы жылдарында қазақ жерлерін мемлекеттік меншік деп жариялаған болатын. Сол кезден бастап іс жүзінде қазақ жерлері орыс крепостниктері мен отарлық жүйенің сенімді тірегі казак әскерлерінің билеп төстейтін меншігіне айналған еді. Қазақтар сол кезден бастап патша өкіметіне көп салық төлейтін болды. Оның мөлшері әр шаңырақтан 34 сомға дейін жетіп отырды. Мұның өзі белгілі бір пайдаланып отырған жер көлемімен байланысты болған жоқ. Сондықтан оны қазақтардың “қазына жерін” басып жүргені үшін төлеп отырды деп те айтуға болады. 
Қазақстанның Ресейге қосылуы кезеңінде әскери-стратегиялық және отарлық мақсатпен өлкеге қоныс аударған орыс шаруалары мен казактар жергілікті халық үшін әуелде полициялық міндетті атқарған болса, ХХ ғасырдан бастап Ресей патшалығының бұл бағыттағы жұмысы негізінен империяның орталық аудандарынан орта және кедей шаруаларды ығыстырып, шығысқа, оның ішінде қазақ даласына қоныстандырып, оларды жермен қамтамасыз етуге ойысты. Ол кезде империяның ішкі губернияларындағы жеке меншік жерлердің жетіспеуі орта және кедей шаруаларға жер үлесін беруге кедергі келтірді. Сондықтан “басы артық” шаруаларды жаңа жерлерге қоныстандырып, шұрайлы жер беру арқылы оларды өздеріне қаратуға, сөйтіп бұратана халықтар арасында оларды тірек етуге патша өкіметі ерекше назар аударды.

Патша өкіметінің бұрынғы  помещиктік-крепостниктік саясаты  ХХ ғ. бас кезінде күйзеліске ұшырай бастаған еді. Өндіргіш күштерді тежеп отырған кедергілерді жойып, деревняда капиталистік қатынастарды одан әрі өркендетуге жол ашу қажеттігін үкімет басындағылар айқын сезінді. Патша үкіметінің басына келген П.А. Столыпин бұл бағытта көптеген шараларды іске асырды. Оның үстіне өршіп келе жатқан революциялық қозғалыс пен халық наразылығы да аграрлық қатынастарға өзгеріс енгізуге мәжбүр еткен болатын. П.А. Столыпиннің айтуы бойынша Ресей өкіметі “бейшаралар мен маскүнемдікке салынғандарға емес, әлділерге” арқа сүйеуі қажет болды. “Мықты жеке меншік иесін” жасау бағыты негізінен деревня кулактары қатарын көбейтіп, ұсақ жеке меншік иелерін жермен қамтамасыз ету саясаты арқылы іске асырылды.

Помещиктік жер иеленушіліктің негізін сақтай отырып, патша өкіметі  Ресейдің орталық аудандарындағы қауымдық жерлерді кулактарға бөліп берумен  ғана шектелген жоқ. Жоғарыда айтылғандай, мыңдаған шаруаларды елдің шығысына, оның ішінде отар өлкелеріне қарай қоныс аудартып, ондағы жерлерді соларға бөліп берді. Сөйтіп 1906 ж. 9 қарашадағы патша жарлығы бойынша жүргізілген аграрлық реформа Қазақстан шаруаларының тағдырына ерекше әсер етіп, олардың көпшілігін тағы да ата қонысынан ығыстырды.

Ресейдің өз ішіндегі кедей  шаруаларды жер үлесі жетпегендіктен және олардың саяси-экономикалық наразылықтарын басу үшін Оралдың шығыс жағына, Сібір мен Қазақстанға және Орта Азияға қоныс аудартқанымен, патша  өкіметі елде тыныштық орната алмады. Керісінше жаңа жерлерге қоныс тепкендер мен жергілікті халық арасындағы қайшылық шиеленісе түсті. Оның үстіне бұрыннан қалыптасқан қауымдықтарды күшпен тарту экономикалық жағынан әлсіз шаруалардың өз жер үлесін игере алмай, қайыршылық күйге түсуін күшейтті. 
Әрине, нарықтық қатынастарды дамыту үшін П.А. Столыпин жүзеге асырған аграрлық реформа елдің бір бөлігі, әсіресе, қауымдық қатынастарға үйренген қарапайым шаруалар тарапынан қатты наразылық тудырғанымен, ауқатты шаруалар – кулактарға және помещиктерге пайдалы болды. Бүгінгі Ресейдің қоғамдық-саяси өмірінде, кейбір экономистер мен тарихшылардың, журналист-жазушылардың еңбектерінде П.А. Столыпин реформасын барынша дәріптеуде үлкен мән жатыр. Олар 1917 ж. дейінгі Ресейдің күшеюіне, әсіресе, оның 1913 ж. қарай экономикалық жетістіктерінің көтеріңкі болуына осы реформаның әсері күшті болғандығын қатты дәріптейді. Солай екені де рас. Бүгінгі бұрынғы КСРО көлемінде болып жатқан өзгерістер, аграрлық салада меңдеп келе жатқан жеке меншік қатынастар өткен тарихпен сабақтас.

Әйтсе де П.А. Столыпиннің  реформасы Ресей шаруаларының, солар  арқылы өз елінің мүддесін көздегенімен, барлық өзгерістер бұратана, отар халықтар үшін зардабы мол, ауыр болғаны айқын. Мысалы 1906 ж. бастап Қазақстанға қоныс аударушылар легі ағыла бастады. 1910 ж. кейін бұл науқан саябырлағанымен, төңкеріске дейін тоқтаған жоқ.

1891-1905 жж. аралығында Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарына  Ресейден және басқа да батыс  облыстардан 234 134 қоныс аударушы, ал өз бетімен – 56980 адам  келіп орналасқан еді. Олардан Қазақстаннан басқа жаққа кеткені небәрі 133 216 адам екен. Сөйтіп төрт облыс жеріне 1200 мың адам қоныс тепті. Көлемі жағынан аздау болса да, дәл осындай жағдай оңтүстік облыстарда да орын алды. Мысалы Жетісуға 1907-1910 жж. аралығында 104 804 адам келсе, соның тек 10 мыңы ғана тұрақтамай, басқа жаққа кеткен екен. 1906-1910 жж. аралығында Қазақстанға қоныс аударушылар саны 700 мыңға жетті. Сөйтіп ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басында Қазақстанға барлығы 1,5 млн қоныс аударушылар келіп орналасты [18]. 
Қоныс аударушылар отарлық әкімшілік аппаратының көмегімен ең шұрайлы деген жерлерді, әсіресе су алқаптарындағы құнарлы жерлерді басып алды да, мал баққан жергілікті халықты тақыр мен құмға итеріп тастады. Қоныс аударушылар үшін «жер қорын» ұйымдастырған патша өкіметі осы мақсатта бірнеше экспедиция ұйымдастырып, қазақтар иелік етіп, пайдаланатын жер нормасын белгіледі. Осының нәтижесінде 1906-1912 жж. арасында қазақтардан 17 млн. десятина жер күшпен тартып алынды. 
Өз ата-қонысынан айырылған қазақ шаруалары жайылым және шабындық жерлерді енді қоныс аударушылардан жалға алуға мәжбүр болды. Патша өкіметі қазақтарға жер нормасын белгілей отырып, оларды да Ресей шаруаларының үлгісімен орналастырғысы келгені рас. Бірақ Мемлекеттік думаға бұл мәселе бір топ саяси партиялар мен депутаттар өкілдерінің ынтасымен қойылса да, шовинистік саясат оған ырық бермеді. Өйткені бұл бұратана, отар халықты империя азаматтарының құқылық дәрежесіне көтерумен бірдей еді. Сондықтан жер мәселесін шешуде патша өкіметі қазақтарды бұрынғы жерінен ығыстырып, белгілі мөлшерде шек қойды. Ал қауымдық-рулық жүйе өзгеріске ұшыраған жоқ.

Көрнекті ғалым, профессор  П.Г. Галузо П.А. Столыпин реформасы  кезінде қазақ даласында да капиталистік қатынастардың ауыл шаруашылығына  ене бастағанын дәлелдеп жазған болатын  Бұл әсіресе жер меншігін нарықтық қатынастарға кеңінен қамту арқылы іске асырылған еді. Бірақ мұндай процесс қазақ шаруаларының өз жерін өзі жалға алып, кіріптар болуынан әрі аса қойған жоқ. Әрине тауар айналымы, рынокқа шикізат шығару (негізінен мал шаруашылығы өнімдері), мал сату, т.б. қатынастар қала мен ауыл, орталық Ресей мен Қазақстан арасында дами бастағанында дау жоқ. Бірақ аграрлық реформа отарлық саясат шеңберінде жүргізіліп, жергілікті халықтың жағдайын шиеленістіріп жіберді.

Қазақ ауылдарында бұрынғы  патриархалдық қатынастар орын алып келді. Өзінің мәдени дәрежесі жағынан, әрине, қазақ ауылдары, жалпы қазақ қоғамы, өркениетті елдер қатыранан әлдеқайда төмен тұрды. Еуропалық білім алған қазақтардың өздері ол кезде санаулы ғана адамдар еді. Қазақтың алдыңғы қатарлы ойшыл азаматтары, ғалымдар мен қоғам қайраткерлері өз халқының мұңын шағып, оны қараңғылық қапасынан қалай шығарудың жолдарын іздеп зар қақты. Көрнекті ағартушы-ғалым, қоғам қайраткері Ә. Бөкейханов өзінің еңбектерінде, қызметінде қазақ халқын оятудың саяси жолдарын іздеумен қатар, экономикалық мәселелерін де ойластырған еді. Оның «Қазақтардың жер шаруашылығы» атты еңбегі көшпенді халықты отырықшылыққа көшіру мәселесіне де назар аудартты. А. Байтұрсынов «Маса», «Қырық мысал» кітаптары арқылы қазақ халқының санасын ашуға күш салса, М. Дулатов «Оян, қазақ» деп жар салды. С. Торайғыровтың «анау сайда қазақ тұр, бастарында азап тұр, ұйқысы көп ояуы аз, бұл не деген ғажап тұр» деп күйінуі де өз халқының қараңғы тұрмыс-тіршілігінен, болмысынан туған зары еді.

Күйбелең күй кешкен қазақ  шаруаларының отарлық саясатқа деген  наразылығын ешкім де ескерген жоқ. Саяси өмірде оларға басшылық жасай алатын күрескер ұйым ол кезде әлі жоқ болатын. Тек «Алаш» қозғалысының ұйымдасуы ғана ұлт-азаттық қозғалысының жаңа сатыға өрлеуіне үміт арттырған еді. Осындай жағдайда бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы елдің жағдайын бұрынғыдан да қиындатып жіберді. 
Соғыстың басталуы ең алдымен еңбекші халыққа ауыр тиді. Соғыс жылдары шаруашылық жүйесіне көптеген өзгеріс енді. Ең алдымен егістік жерлер көлемі қысқарды. Мысалы 1917 ж. 1913 ж. салыстырғанда дәнді дақылдар егістігінің көлемі 63,5 %-ға қысқарды. Оның есесіне техникалық дақылдар мен бау-бақша көлемі ұлғайды. 1914-1915 жж. әжеттәуір өнім берген астық шаруашылығы 1917 ж. күрт төмендеп кетті [20]. Сырттан әкелуі тоқтатылғаннан кейін, мақта шаруашылығын ұлғайтуға зор көңіл бөлінді. Бұрынғы тарихи әдебиет пен мұрағат деректері бойынша оқ-дәрі жасауға қажет стратегиялық маңызы бар дақылдарды өсіруге күш салғаны мәлім. Олармен елді тек Орта Азия және Қазақстан аймағы қамтамасыз етіп тұрды. 
Соғыс жылдары елдің мал шаруашылығына да орасан зор нұқсан келтірді. Соғысқа қажет ат-көліктің бәрін алып кету, қазақ шаруаларын 1916 ж. көтеріліске байланысты контрибуция арқылы тонау – осының бәрі халықты әбден тұралатты. Осы жылдары тек Түркістан өлкесінен 300 мың пұт ет, 70 мың бас жылқы, 13 мың түйе реквизия арқылы алынды. Мұндай жағдай Қазақстанның басқа жерлерінде де болды.

Патша өкіметінің соғыс жыдарындағы  саясаты бұратана халықтарды майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі 1916 ж. жарлығына ұласып, бұл бүкіл халықтың ұлт-азаттық қозғалысына әкеліп соқты. Ал мұның негізгі себептерінің бірі отарлық жағдайдағы жер мәселесі еді. 
1917 ж. ақпан революциясы мен қазан төңкерісі елде түбегейлі бетбұрыстарға әкелді. Кеңес мемлекетінің Жер туралы Декретінің және басқа да шешімдерінің негізінде азамат соғысынан кейін жүргізілген аграрлық реформалар қоғамда үлкен өзгерістер туғызды. Жаңа экономикалық саясат жылдарында өріс алған ауыл шаруашылығындағы кооперативтік қозғалыс шаруашылықты қалпына келтірумен қатар біртіндеп отырықшылыққа көшу негізінің де іргетасын қалай бастаған еді. Елде пайда болған жаңа елді мекендер, жерді ерікті түрде бірлесіп пайдалану серіктестіктері, мал шаруашылығы серіктестіктері осының айғағы. Алайда кеңес мемлекеті үшін Қазақстан сияқты ұлан-ғайыр жері бар өлкені біртіндеп эволюциялық жолмен басқару, көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарды барлық экономикалық негіздерін жасап алып барып отырықшыландыру тиімсіз болды. Бұл мемлекеттік саясат тұрғысынан туындаған еді. Сондықтан КСРО көлемінде ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру науқаны Қазақстанды да шұғыл түрде қамтып, отырықшыландыру мәселесін бір мезгілде шешу орталық билікке тиімді көрінді. Әрине, оған белгілі бір мөлшерде әзірлік жұмыстары жүргізілді.

Мысалы ХХ ғ. 20 жылдарында жүргізілген жерге орналастыру  мәселесінде соған байланысты көшпелі  және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын біртіндеп отырықшыландыру да қарастырылған  еді. Жерге орналастыру жұмысы «ауыл шаруашылығында социалистік қатынастарды орнықтыру» жөніндегі билік нұсқауларына сәйкес жерді пайдаланудың жаңа тәртібін енгізуге бағытталды. Осыған орай Жер халық Комиссариатының қоныстандыру басқармасында арнайы көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында халықты жерге орналастыру бөлімі құрылды. БК(б)П-ның 1920 ж. 29 маусымдағы қаулысында көшпелі шаруашылықтарға мал жайылымдық өрістердің берілуімен қатар олардың отырықшылық тұрмысқа өтуіне қажетті егістік жермен де қамтамасыз етілуі қажет екекні де айтылды. 
Осы қаулы негізінде іске асырылған жер-су реформалары негізінде әсіресе Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында қазақ шаруаларына 1 млн десятина көлемінде жер бөлініп берілді. Бұл 1916 ж. көтерілісті қанмен басқан патша жазалаушыларының әсерінен жерінен айырылып қалған шаруаларды өз мекеніне қайта орналастыру және жері жоқтарды қамтамасыз ету шаралары еді. Оның әділеттік сипаты шовинистер тарапынан зор қарсылық көрсеткені белгілі. Сол сияқты жерге орналастыру науқаны Қазақстанның басқа да, әсіресе мал шаруашылығы аймақтарында да іске асырылды.

Осындай жерге орналастыру  шаралары негізінде біртіндеп отырықшылану үрдісіне бет бұру байқалды. Қазақ шаруаларының бірігіп жер өңдеу, мал өсіруі негізінде Ақмола, Семей, Қарқаралы уездерінде біріккен қазақ ауылдары пайда болды. 
Жалпы сол кездегі іс тәжірибесі шаруаларды мемлекет тарапынан қолдамай оларды жерге орналастыру іске аспайтынын көрсетті. Кешегі отар болған шаруалар бұрынғы бай жер иелерінің қонысына орналасуға көп жағдайда батылдық білдіре алмады. Сондықтан бұл шараға арнайы заңдық шешім қажет екенін өмірдің өзі талап етті. Сондықтан жерге орналастыру 1923 жылдан бастап Қазақстан республикасының жер заңы бойынша жүргізілді. Осы заңға сәйкес қоныстандыру тәртібі белгіленіп, оның құқықтық жолдары, қажетті жер мөлшері, орналасудың нақты ауданы мен шекаралары белгіленетін болды.

Сонымен қатар жергілікті басқару органдары мен партия комитеттері отырықшы-егіншілік  және мал шаруашылығының артықшылықтарын  насихаттау жұмыстарын жүргізді. «Қызыл отаулар» аясында ұйымдастырылған үгіт-насихат жұмыстарында да бұл мәселе дәйекті іске асырылды. Жерге орналастыру шараларына байланысты қажетті маман кадрлар даярлау жұмысына да ерекше назар аударылды. Қысқа мерзімді курстар ашылып, оларда жерге орналастыру мамандары (агроном-землеустроитель т.б. даярланды).

Жерге орналастыру мен  отырықшыландыру жұмыстары 1924 жылы 17 сәуірде Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті бекіткен “Қазақ АКСР-нің отырықшылыққа айналатын көшпелі, жартылай көшпелі халқын жаппай жерге орналастыру туралы Ережесі” шыққаннан кейін жаң серпін алды. Ә. Жангелдин, С. Сейфуллин, О. Жандосов, С. Мендешев және басқа да басшы қызметкерлер қазақ аулының көшпеліліктен отырықшылыққа ауысуының үлкен қоғамдық саяси маңызы жөнінде ұйымдастыру, түсінік жұмыстарын жүргізді. Басқару органдарының өкілдері Қазақстанның барлық алыстағы аудандарында болып, жерге орналастыру шараларының барысын қадағалап, тиісті жәрдем берді.