Жамбыл Жабаев

Жамбыл  Жабаев

Жыраудың жыр ұясы: Жыр дүлділі,халқымыздың талай-талай дүбірлі уақиғасына куә болған Жамбыл ақын Шу өзенінің бойында, Жамбыл тауының бауырында 1846 жылы ақпан айында дүниеге келген. Кедей Жапаның сәбиі жөргектен шықпай жатып жоқшылық көріп өсті. Табиғатында пысық, алғыр бала ән мен күйге құмар, ақындық өнерге бейім, естіген жырын қағып алатын құйма құлақ болып өседі.

   Жамбыл жырау 1945 жылы 22 маусымда жүзге аяқ басқан  шағында дүниеден озды. Қазақ  елі жыр алыбының 100, 150 жылдық  мерейтойларын салтанатпен атап  өтті. Жәкеңнің академиялық толық  жинагыжарық көрді, кейінгі ұрпаққа қалдырған өлмес мұрасы зерттелуде, кітаптары ұрпағының қолында. Жамбыл атаның үйі қазір – мұражай; келген қонақ, туған жұрты жыраудың өмірімен, өнерімен танысады, аруағына тәу етеді.

   Жамбылдың атақ-абыройын  аспандата көтерген әйгілі туындысы  – Құланаян Құлманбетпен (1881) айтысы. Екі ақынның да аты шыққан  дер кезі. Елде тыныштық, мәйегі  тамған баршылық кезде екеуі  де іштей түлеп: ``Уа, қолдай гөр,  жебей гөр, пірім!`` - деп жүргендей  сәт еді. Ақыры, міне, екі әйгілі  ақын алқалы топтың алдында,  үлкен тойдың қызба шағында батырлардай айқасып, палуандай шайқасып ұстаса кетеді, дүйім жұрттың бүйірін қыздырады. Ол кезде әр ақын өз ауылын, өз руын, өз жерін Жерұйыққа теңеп, жиылған жұрттың қолдауымен, демеуімен арқалана, құдіреттене түсетін. Жұрт та бұлардан соны күткен.

   Аркасы қозған, дәулеті  озған Құлмамбет бірден бастырмалата  жөнеледі:

               Құлмамбет менің атым – Құланаян,

 

               Менің Құлан екенім Тәңірге  аян.

               Албан, Дулат жиналып бата берсе, 

               Кеңес айтып жырлайын етіп баян.

              Қара күңнің баласы Ысты бақыр,

              Кім өлсе, соған түсер заманақыр.

              Жамбыл деген бар дейді бір  немесі,

              Ақын болса ол неме қайда  жатыр?

   Жамбылдың  дастандары. Халық әдебиетін жаттап өсіп, эпикалық жырларды көп айтқан, оның біраз үлгілерін (``Көрұғлы``,``Манас``,``Мұңлық - Зарлық``,``Шахнама``,``Қыз Жібек``,``Едіге батыр``,т.б.) кейінгі заманға жеткізген Жамбыл өзі де жаңа дастандар тудырып, елінің атақты ұлдарын жырға қосқан. Олардың ішінде оның ``Өтеген батыр``, ``Сұраншы батыр`` атты дастандары ерекше орын алады. Бұл дастандар оқиғасы халықтың шат тұрмысы, бақыты үшін күрескен ерлердің өмірінен алынып, онда еңбекші елдің арман-мұңы, тілегі жырланған.

    Өтеген туралы  халық аңызы Жетісу бойында  көп жайылған. Сүйінбай, Майкөт сияқты  ақындар оны өзінше жырланған.  Жамбыл Өтеген туралы халық  аңызының кейінгі сарынын сақтай  отырып, оған жаңа мазмұн береді. Оның Өтегені – қой үстіне  бозторғай жұмыртқалайтын еркіндік заманды іздеуші, бақыт пен тыныш қоныс үшін күресуші. Ел арманын арқалаған Өтеген Жетісу бойын анталаған патша мен хандар билігінен аулақ тыныш қоныс іздеп, сол жолда талай қйын-қыстау жағдайларды бастан кешеді. Ақын халқына бақыт іздеп үнемі ат үстінде жүрген батырдың ерлігін көрсету үшін жырға біраз мифологиялық желілерді қатыстырады. Оның қос мүйізді болуы, жол үстінде айдаһармен айқасуы, жезтырнақпен кездесуі осыны танытады. Сол арқылы батырдың жауыздыққа

 

қастығын, жетім-жесірді, жылағанға  жақтаушы болғанын көрсетуге ұмтылады. Дастан қазақтың халық әдебиетінің  батырлық жырлары үлгісінде шығарылып, дәстүрлі жыр үлгісін сақтайды. Жас кезінде ауызша шығарып сақталған дастан тек ХХ ғасырдың бас кезінде қағазға түсірілген.

   Өтеген Сапрға:

                          Мен табамын, табамын

                          Бұлақ аққан жерлерді.

                          Көгі көктеп, гүл жарып,

                          Құрақ атқан жерлерді.

                          Төрт түлікке ыңғайлы

                          Толқын көлі, тоғайы.

                          Көгінен нәубат, жерден нұр

                          Құлап жатқан жерлерді.

                          Жұт болғызбай, құт қонған,

                          Қой үстінде бозторғай

                          Жұмыртқалап, бақ қонған,

                          Сүйікті қазақ халқына

                          Ұнап жатқан жерлерді,-

деген арманмен аттанады. Алайда іздеген жайлы қонысын таба алмайды. Қаншама уақыт шаршап-шалдықса да, арман-тілегі алыстай береді.

                          Таң атып, күн батқанша,

                          Жұлдыз сөніп жатқанша,

                          Жел аударған қаңбақтай,

 

                           Жортуылда жортақтай,

                           Аттың басын тартады.

                           Су суалып, шөп қурап,

                           Күн жер көнін қақтады.

                           Сол жердің барып шөліне,

                           Өтеген қазақ еліне

                           Қоныстар жерді таппады.

   Осы үзінділердің  өзі жырдың суреткерлігін, лиризмін, образға бай тілін көрсете  алады.

   Өрелі жырдың  өрнегі.  Жамбыл – жаңашыл ақын. Халық поэзиясынан молынан сусындаған жырау жазба жырдың да аса бір көрікті, бейнелі, асқақ түрін жасады. Ұлттық поэзияға

қашанда келешекке сену, асқақ рух тән еді. Жетпіс жылдай өнерпаздық өмірінде Жамбыл да халықтық рухты ұран етіп өтті. Әсіресе қанқұйлы фашизмнің қара түнегі төнген тұста  һақарына қайта мініп, елін, жерін  қорғау үшін жырын жалау етіп атой салды; рухқа рух, жігерге жігер  қосты.

   Ежелгі эпитет, теңеу,  метафора, кейіптеу, әсірелеу, екпінге  екпін, нәрге нәр қосып Жамбыл  жырын әрлендіре, түрлендіре, әсерлендіре  түседі.

   Екі заманды, екі  елді салыстыра, бірін төмендете,  екінші жақты аспандата, көріктей  бейнелеу – қашаннан бері келе  жатқан ауыз әдебиетінің әсерлі  де көрікті құралы, Жамбыл осы жолмен салыстырмалы бейнелеудің асқан шеберіне айналды. Әйгілі ``Ленинградтық өренім`` сынды көптеген шығармасы осынау ұтымды тәсілмен суреттелген. Әсіресе ``Мәстек пен тұлпар`` атты өлеңінде екі кереғар дәір көрінісі керемет көркем бейнесін тапқан.

 

   Ұлттық поэзиядағы ``көкорай шалғын, көк майса``, ``асқар  тау``,``қыран құс``,``қызыл тіл``,``айдын  шалқар`` сынды эпитеттер Жамбыл  жырында жаңа сипат табады.

   Жырау көптеген  жаңа, тосын сурет жасады. ``Бұлт  жамылып, мұз жастап``... ``Серік  болып бұлтпенен`` деген жанды  суреттермен – көк жүзінде  самғаған ұшқыштардың айбынды  бейнесін ұтымды көріктейді. Тракторшы  қыз бейнесі де жайнап, жарқырап  кетеді: ``Темір тұлпар мінген  қыз... Жапан қырды төнкерген, Қырды  егінмен көмкерген`` адуын еңбек иесінің романтикалық көрікті де көркем дидарын, ерлігін, жасампаздығын көреміз.

   Баяғы замандардың  б-шешендеріндей бастырмалата, шабыттана ширығып, әсірелей, үдете бейнелеу Жамбыл жыраудың тағы бір айрықша қасиеті. Бұған оның кез келген жыры мысал бола алады. Сондықтан да Жамбыл жыры тез жатталып, есте ұзақ қалады.

  Мақалдап, мәтелдеп сойлеу  – ұлттық поэзияға тән ерекшелік  десек, Жамбыл жырларында талай  татымды да ұтымды мақал,мәтелдер  тұрғаны мына егіз жолдардан  көрінеді:

                             Жар астында жау тұраса,

                             Бейқам жатқан ұйқы арам.

                             Бізде жауға рақым жоқ,

                             Жау жазасы – жалынды оқ.

 

   М.Базарбаев ауыз  әдебиетіндегі өлең, жыр үлгісін  молынан пайдаланған Жамбыл Жабаевтың  көне түрге жаңа мазмұн, жаңа  арна бергенін баса айтады. Ақын  поэзиясындағы жеті буынды жыр  мен он бір буынды өлеңдер  де өте көркем. Он бір буынды  өлеңдер редифті ұйқас кездесіп  отырады (жолдың 

 

 

соңғы сөзі үнеміқайталанып, ұйқас алдындағы сөздермен байланыста болады):

  Үйірілген қышқыл, тәтті сары қымыз,

     Ауруға – ем, сауға – қуат, дәрі қымыз.

Ыстықта ұрттар сусын таппағанда,

 Ерте-кеш байлар ішкен кәрі қымыз.

    Көне ижыраулардай  Жамбыл жырларындағы дыбыс үндестігін  қуатты, таспен қашалғандай мығым,  әуезді, әуенді, әсерлі келеді. Ұйқасы  құлаққа жағымды. Толғау, тақпақ, сырласу, ұрандау, айбынды дыбыс,  өре – молынан орын тыбады. Адамның көңіл күі табиғатшырайымен  астасып, үндесіп жатады.

         Жаз жайнап, жан-жануар жанаттанған,

   Жадырап май айында науаттанған.

    Су ағып, жер айналыпжанарланған,

Жиһанда біздің таңдай атпаған...

   Ақын осы өлеңде  табиғат көркі мен халықтың  жазғы еңбек, жайдары көңіл  күйін өзара байланыстыра суреттейді.

 

 

Жамбыл жырында ауыз әдебиетінің  әсері арқылы қалыптасқан көркем лирика елеулі орын алады.

   Жамбыл үні әлемге  әйгілі болды. Жырау халықтың  көкейкесті көңіл күйін, ой-сырын  толғады. Қиналғанды жебеді, қысылғанды  – демеді.

 

 

 

 

 

Жабаев Жамбыл (1846 - 1945 ж.ж)