Антоний Тызенгауз

  У інструкцыі выразна прагучаў яшчэ адзін пастулат: аб мэтазгоднасці падпарадкавання каралеўскіх гарадоў адміністрацыі сталовых эканомій. Як паказалі пазнейшыя падзеі, вынясенне гэтага пытання на абмеркаванне сходу гарадзенскай шляхты выпадковым не было. Пасля таго як урэшце гэты план быў здзейснены, гарадзенскі стараста ўзяўся за выцісканне з мяшчан падаткаў. 3 часам Тызенгаўз зразумеў, што перамога над гарадамі была ўяўнай - падатковыя паступленні ў вялікакняскі скарб не былі такімі вялізнымі, як ён разлічваў. Траціў сродкі і дзяржаўны скарб.

  У распараджэнні падскарбія застаўся адзіны козыр — пазаэканамічны прымус ці ўвядзенне для жыхароў мястэчак і найбяднейшай групы насельніцтва гарадоў, якія жылі на скарбавых пляцах, уласцівых для прыгоннай сістэмы павіннасцяў — гвалтаў і шарварак. Менавіта ў выніку гэтай палітыкі жыхары замкавай юрыдыкі занёманскага прадмесця Горадні былі змушаныя да адбывання адробкавай рэнты: тыднёвай паншчыны, лесанарыхтоўкі для гарадской цагельні, узворвання агародаў на Гарадніцы, перавозу камянёў у гарадніцкі эканамійны двор і ў Ласосну.

  У намеры Антона Тызенгаўза ўваходзіла гэтаксама спарадкаванне шчыльнай драўлянай забудовы гарадоў і  мястэчак. Тым часам і тут высветлілася, што ён не здолеў прадумаць адзін крок наперад і не ўбачыў наступстваў сваіх дзеянняў. На думку Тызенгаўза, забарона ўзвядзення будынкаў без архітэктурных планаў прывядзе да таго, што на месцы старых дамоў мяшчане будуць ставіць камяніцы. На самой справе ў 70-х гадах ХVIII стагоддзя будаўнічая актыўнасць у Горадні выразна панізілася, што тлумачыцца проста недахопам у людзей сродкаў на рамонт старых драўляных, а тым больш на пабудову новых мураваных дамоў.

  Відавочнай  перашкодай у развіцці мясновых і рэгіянальных рынкаў, а таксама ў правядзенні гандлёвых аперацый былі дрэнныя шляхі змосін. Трактаў з цвёрдым пакрыццём тады не існавала. Тагачасныя дарогі, якія цягнуліся праз лясны гушчар, пераправы і аб'езды, сваім выглядам часта нагадвалі вузкія сцежкі, на якіх тырчэлі пні і карэнне дрэваў. Увесну, калі раставаў снег, каляіны напаўняліся граззю і вадою, у якіх танулі колы экіпажаў ці фурманак. Не лепш было і ўлетку, калі дарогу "гасцям" засланялі хмары пылу, якія ўздымаліся з-пад колаў і конскіх капытоў.

  3 праблемай занядбанай і слабаразвітой дарожнай сеткі таксама давялося сутыкнуцца падскарбію. Безумоўна, Тызенгаўз як адміністратар сталовых эканомій меў асаблівую зацікаўленасць у паляпшэнні інфраструктуры на іх тэрыторыі.

  3 часам стан дарожнай сеткі пачаў прыкметна змяняцца. На тэрыторыі эканомій засыпалі дарожныя каляіны і рвы, выраўноўвалі незлічоныя тракты, абапал якіх рабілі прысады. Ля дарог ставілі корчмы і аўстэрыі, узводзілі паштовыя дамы, дзе вандроўнік мог затрымацца і адпачыць. Падарожнік Георг Форстэр, які ў 1784 годзе наведаў Вялікае Княства, з задавальненнем падкрэсліваў, што "Тызенгаўз пачаў насыпаць дарогі, якія сапраўды вельмі добрыя", а Фрыдрых Шульц праз дзевяць гадоў так распавёў пра адну з пракладзеных тады дарог: "Гасцінец сыпаны, шырокі. Даволі стнаранна даглядаецца, паабапал — ірвы і высокія прысады" .

  Але тады не сухаземныя шляхі зносінаў, а рэкі былі галоўнымі транспартнымі  артэрыямі краіны. Здаўна па Бугу і  Нёмане на віцінах, шкутах і стругах перавозілі ў балтыйскія парты сотні лаштаў жыта, пшаніцы, ільняное насенне, воск, скураныя і ганчарныя вырабы, бочкі паташу і драўніну. Таму ў другой паловс XVIII стагоддзя ажыўленне суднаходства па густой рачной сетцы, дрэнны стан якой замінаў навігацыі, заставалася адной з найважнейшых патрэбаў. Планы спарад-кавання рэчышчаў і пабудовы штучных водных артэрыяў зыходзілі не толькі ад урадавых колаў (як вядома, праект ачышчэння рэк у Вялікім Княстве фінансаваўся з дзяржаўнага бюджэту). Іх ініцыятарам нярэдка было мясцовае насельніцтва, у першую чаргу шляхта.

  На  Гарадзеншчыне заслугі Тызенгаўза ў гэтай галіне былі бясспрэчнымі. Падскарбі прычыніўся да ачышчэння рачных артэрый ад мноства затораў і перакатаў, злучыў каналам вытокі Нарава і Нараўкі, пад гарадзенскімі Азёрамі спарадкаваў вытокі рэчкі Пыры, паглы-біўшы яе рэчышча і пракапаўшы канал, які звязаў Белае возера з Котрай і Нёманам. Акрамя каналаў, якія будавалі дзеля стварэння лепшых умоваў для суднаходства і сплаву драўніны, на тэрыторыі Берасцейска-Кобрынскай эканоміі былі пракладзены меліярацыйныя каналы, што выконвалі функцыю водапрымальнікаў пад час паводак.

  Вялізныя  сумы былі выдаткаваныя з дзяржаўнага  бюджэту на ачышчэнне рэчышча  Нёмана. Знішчэнне там затораў  пачалося ў 1767 годзе. Галоўная водная артэрыя  рэгіёна паступова вызвалялася ад завалаў дрэваў і камянёў. Тым не менш ні кіраўніку праекта капітану Францішку Фларыяну Чакі, ні Францішку Ксаверу Нарвайшу з прычыны нястачы фінансавых сродкаў і непрафесійных метадаў вядзення работ не пашчасціла да канца ажыццявіць гэтыя грандыёзныя задумы.

  Паралельна  з працамі, накіраванымі на паляпшэнне суднаходства, Тызенгаўз засяродзіў пільную ўвагу на арганізацыі рачнога гандлю. Створаны ім Сплаўны дэпартамент эксплуатаваў транспартныя сродкі, якія, можна меркаваць, будавалі на месцы, на рачных берагах і прыстанях у эканоміях. На чале дэпартамента стаяў "сплаўны камісар" Ян Бенкін і нехта Качынскі, у падпарадкаванні якіх знаходзілася больш як сотня шкіпераў, шафараў, рахункаводаў ды іншых спецыялістаў.

  На  вялікі жаль, на выдатна наладжанай працы Сплаўнага дэпартамепта адмоўна  адбілася складанае ўнутрыпалітычнае і дыпламатычнас становішча Рэчы Паспалітай. На пачатку 70-х гадоў XVIII стагоддзя развіццё рэгулярных перавозак было стрыманае па-дзеямі Барскай канфедэрацыі. Таму, каб пазбегнуць рабункаў эканамійных тавараў, Тызенгаўз змушаны быў ісці на дадатковыя выдаткі, наймаючы ахоўныя канвоі суднаў. 
 
 
 
 

Заключэнне: 

  У выніку рэформы сяляне эканомій пазбавіліся злоўжыванняў з боку арандатараў і трымальнікаў, набылі магчымасць пашыраць сваё землекарыстанне за кошт прыёмнай зямлі, са згоды адміністрацыі мелі права на перадачу зямлі па спадчыне. Зварот афіцыйнай эканамічнай палітыкі да практыкі фальваркава-паншчыннай сістэмы дазволіў скарбу ВКЛ на некаторы час павялічыць даходы ад сваіх уладанняў з 900 тыс. злотых у 1765 да 2016 тыс. злотых у 1770/71. Але павышэнне прыбыткаў было вынікам не толькі ўдасканалення гаспадаркі, але і новага, дадатковага абцяжарання сельскага насельніцтва, якое не прыняло рэформу. Эканамічныя пераўтварэнні ў вёсцы, паводле разлікаў Тызенгаўза, у першую чаргу павінны былі забяспечыць інвестыцыі ў мануфактурную вытворчасць і дармавую рабочую сілу. На думку В.Кулі, рэформа Тызенгауза была адзіна магчымай у тагачасных умовах, але распрацоўшчыкамі не было ўзята пад увагу магчымае супраціўленне сялян пераводу іх на паншчыну. Пратэсты сялян былі разнастайнымі — ад скаргаў і адмовы хадзіць на паншчыну да ўзброеннага супраціўлення (Шавельская эканомія, 1769). Узмацненне павіннаснага абкладання сялян у выніку прывяло да пагаршэння эканамічнага становішча феадальназалежнага насельніцтва каралеўскіх сталовых эканомій. Рэформа не была канчаткова рэалізавана ў сувязі з унутрыпалітычнымі (адхіленне Тызенгауза ад пасады і інш.) і