Оңтүстік Маңғышлақтың шөгінді тау жыныстарын зерттеу және литологиялық қимасын тұрғызу

Төмеңгі  эоценге  қалыңдығы  20м  дейінгі  әксаз  және  бор  тәрізді  әктастардан  құралған.  Оңтүстік  Маңғышлак  бозашы  свитасы  жатады.

 

Бор  жүйесі

Жоғарғы  бор,  түзілімдер  басым  түрде  маастрихт  жоғарғы  туронның  карбонатты  кешенімен  және  төмеңгі  туронның  - сеномандық  терригенді  кешендеріне  бөлінеді.

Маастрих  жікқабаты. Әк тас  қабатшықтарымен  қатар  жататын  бор  және  әк  саздардан  құралған,  қалыңдығы 70м  дейін.

Кампан  жікқабаты  - әктас  және  саздық  қабатшықтарымен 

                                                                                                                      8

бірге  ақ  саз  және  жазатын  бордан  түзілген,  қалыңдығы 70м.

Сеноман  жікқабаты  120-125м  фосфорит  горизонттары,  құмтастар,  әксаздар,  қара – сұр,  жасыл  әк сазды  саздардан  құралған

Төменгі  бор  түзілімдері  құрамында  барремготерив  континентті  шұбар  түстілермен,  некомның  карбонатты  - терригенді  түзілістермен  ауысатын  теңіздік   құмды,  сазды  тау  жыныстары  басым  болады.

Альб  жікқабаты  қалыңдығы  600м,  Апттың  төсемелі  түзілімдерінде  үздікті  түрде  жайғасып  жатады.  Құмтастармен  сазтастар  және  әк пен  бірге  құмайт  тастардан  түзіледі.

Апт  жікқабаты  қалыңдығы 150 – 200м ,  құмтастар  мен  әксаздардан    шар  тәрізді  ,  қабатшықтар,  құмды – құмайтты  саздардан  құралған.

Готерив  және  баррем  жікқабаттары,  қалыңдығы  70 – 180м,  құмтастар,  құмайт  тастар  және   сазды  әктастар  мен  қатар  саздан  түзілген.

Валанжин  және  бериас  жікқабаттары,  қалыңдығы 40 – 130м. Оңтүстік  Манғышлаққа  біркелкі   емес  кезектен  саздар,құмтастардан,  құм,  әктастардан  ,доломиттен  түзілген.

 

Юра  жүйесі

Жоғарғы  бөлім  және  бат  ярусы:  Баттың  үстінгі  қабатында  ,  жоғарғы  юра  түзілімдері  трангресті,  әртүрлі  горизонттармен  ортаңғы  юраға  жалғасты.  Ойыстардың  Оңтүстік  Мағышлақ  - Үстірт  жүйесінде  жоғарғы  юра  қимасында  палеонтологиялық  нашар  сипатталған  біршама  жоғарғы  горизонттармен  ұзартылады.

Кимеридж - Волга  түзілімдері,  қалыңдығы 200м  Оңтүстік  Үстірт  құмтастар,  саздар,  құмайттастар  және  ангидридтер сұр,  жасыл  әктастардан  құралған.

Жоғарғы  оксфорд  -  кимеридж,  қалыңдығы 96м.  Ангидриттер  мен  әктастар,  доломиттер  ашылған.

Келловей  - оксфорд,  қалыңдығы 400м  қабаттасқан  саздармен,  құмтастармен  детритті,  ооалитті,  құмтастармен,  әктастармен  түзілген.

 

 

 

                                                                                                            9

 

 

 

          Ортаңғы   бөлім,  қалыңдығы  100м,   Сұр  түсті  теңіздік   және  континентік   генезимсті   теригенді  тау  жыныстардан  құралған.  Таулы  Маңғышлақ  ашылымдарында  ,     Тұран  территиорияларында  

                                                                                                                     

мүшеленген.

Төменгі  бөлімі,  қалыңдығы 300м  Маңғышлақтың  кокалы  свитасы,  Үстірттің  Ергозы  свитасы  жамылғы  түрінде триас  жоғарғы  пермьмен  сәйкес  жатады. 

Юра  түзілімдері  негізінен  Оңтүстік  Маңғышлақ  МГА –  ң  көмірсутектерінің  барлнған  қорларына  ие.  Оңтүстік   Маңғышлақ  МГа –ң   пермь – триасты   түзілістерін  литостратиграфиялық   мүшелеудің  әртүрлі  нұқалары  бар. 

  

 

                                                                                                                    10                                                                                                                                                        

Триас  жүйесі

  Жоғарғы  бөлім  ,  қалыңдығы  570м  Жоғарғы   триас  түзілімдері  Маңғышлақ  - Үстірт  көтерілімі  белдемдері  мен Шақпақты  сатылар  шегінде   ашылған.  Құрамы  бойынша  таулы   Маңғышлақтық  шаир  свитасына   ұқсас.

Ортаңғы  бөлім,  қалыңдығы  600м,   Оңтүстік  Маңғышлақта  ортаңғы  триас  түзілімдерісұр,  көбінесе  ооалитті,   органогенді,  әктасты  қабақшадан  құралған. 

Төменгі  бөлім.  Оңтүстік  Маңғышлақта  төменгі  триас  түзілімдерінде  барлық  белдемдерде  дамыган.

  

 

                                                                                                                                                                  

                                                                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                    11

1.2 Шөгінді таужыныстарды зерттеу тәсілдері

Шөгінді таужыныстарды зерттеудің көптеген әдістері бар. Бұл тарауда  олардың  басты-бастыларына ғана  тоқталамыз және де оларды сипаттау өте  қысқа түрде ғана болады. Себебі ол тәсілдерге арналған жеке оқу құралы дайындалуда. Шөгінді таужыныстарды  далада және зертханалық жағдайда зерттейді. Олар туралы негізгі мәліметтер даладағы зерттеулер кезінде алынады.                                                                                                        Литологиялық дала зерттеулері. Дала жағдайында шөгінді таужыныстардың ашылымдарында мынадай мәселелер анықталады:                                                  -таужыныстардың жатыс пішіні және олардың өлшемдері мен жатыс   элементтері;                                                                                                                                   -асты-үстіндегі қабаттармен қарым-қатынастары;                                                            -таужыныстардың қалыңдығы мен созылым бойымен өзгерістері;                        -петрографиялық сипаттау /түсі,бітімі,құрылымы,минералдық құрамы/; әсіресе бітіміне көңіл бөлу керек-қабаттастықтың түрі, оның жатыс элементтері, қабат бетіндегі таңбалар, жәндіктердің іздері, құрамын анықтау үшін қышқылдар ,бояғыштар, басқа да реактивтерді пайдалану қажет;                                                                                            -органикалық қалдықтардың құрамы мен көмілу жағдайы;                                    -әр түрлі кірмелер мен тасберіштерді анықтау;                                                          -әр қабаттан зертханалық зерттеулер үшін сынамалар алу; -жиналған мәліметтер бойынша таужыныстардың пайда болу жағдайы, шөгінді жиналу процесіндегі ырғақтылық пен қайталанымдық туралы қорытынды жасалады.  Оларды зерттеп таужыныстардың пайда болуын, палеогеографиялық жағдайын және қашан жаратылғанын анықтауға болады. Конгломераттарды дала жағдайында зерттеу былай жүргізіледі:   1) Өлшемдік құрамын анықтау. Дала жағдайында тасмалталардың өлшемін сызғышпен, геологиялық балғадағы белгілермен немесе циркульмен анықтайды. Одан кейін оларды ірілігі бойынша фракцияларға бөледі, әр фракцияда тасмалта санын пайызға айналдырады. Тасмалталардың фракция мөлшері салмағына қарай емес/ құм мен құмайттай емес/, кесек санына қарай анықталады.  2) Жұмырлану коэффициентін анықтау. Тасмалталардың жұмырлану коэффициенті  сынықтар тасымалдану ерекшелігіне және оның ұзақтығына  байланысты.

 

                                                                                                                    12

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Осы  мәселені шешу үшін Хабаковтың тәсілі  бойынша  100-ден астам тасмалтатарды жинап, оларды жұмырлану дәрежесіне қарай  5 топқа бөледі: жұмырланбаған  /0балл/, шала жұмырланған  /1балл/, орташа жұмырланған /2балл/, жақсы жұмырланған /3балл /, өте жақсы     жұмырланған /4балл/. Әр топтағы сынықтар санын олардың баллдарына көбейтеді. Мысалы, 15*0=0,  20*1=20, 40*2=80, 20*3=60, 5*4=20. Олардың қосындысын анықтайды: 0+20+80+60+20=180. Осы қосындыын тасмалталардың санына  бөліп, жұмырлану коэффициентін анықтайды 180/100=1.80.                                                                                                                         3) Тасмалталардың бағдарын анықтау. Мұндай зерттеулер тікелей далада өткізіледі, тасмалталардың бағдары компас арқылы анықталады. Мұнда тасмалталардың созылу мен еңкею бағыты және олардың еңкею бұрышы анықталады. Сонан кейін олардың роза-диаграммасы салынады. Роза-диаграмма бойынша  ағынның бағыты және сынықтардың тасымалдану ерекшелігі анықталады.                                                                                                     4) Тасмалталардың петрографиялық  құрамын анықтау. Малтатастардың петрографиялық құрамы бойынша сынықты материалдың  қайдан келгенін және қай уақытта  қалыптасқанын анықтауға болады. Ол үшін ашылымдардан 200-300 тасмалта алынып, петрографиялық құрамы  бойынша  сұрыпталады. Олардың санын  %-ға айналдырып диаграмма жасалады. Далада жүргізілетін жұмыс  кезінде малтатасты таужыныстарды зерттеуге аса көңіл бөлінді, себебі олар көбінесе шөгінді қабаттарының іргесін қалайды және олар бойынша сынықты заттардың қайдан, қай бағытта көшкенін білу жеңіл. Оларды зерттеп  таужыныстардың пайда болуын, палеогеографиялық жағдайын және қашан жаратылғанын анықтауға болады. конгломераттарды дала жағдайында зерттеу былай жүргізіледі.

 

 

 

 

 

                                                                                                                    13

Зертханалық зерттеулер. Зертханалық жағдайда  шөгінді таужыныстарды толық зерттеу  өткізіледі. Мұндай зерттеулер екі бағытта  жүргізіледі: 1)бітімдік-құрылымдық ерекшелітерін зерттеу; 2) заттық құрамын анықтау. Бітімдік-құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу.  Шөгінді таужыныстардың бітімдік –ерекшеліктерін зертханалық жағдайда  анықтау үшін сынама тастардың бір жағын тегістеп жалтырады. Осылай  өңдегеннен бітімдік белгілер анық  көрінеді. Бор,әксаз, және саздардың  бітімдік ерекшеліктерін анықтау үшін сынама тастың бетін пышақпен тазалайды. Одан кейін сумен дымқылдап, трансформатор майын не бояғышьар жағады. Осыдан бітімдік белгілер анық  байқалады. Болбыр және шамалы керіштелген шөгінді  таужыныстардың құрылымдық  ерекшеліктерін анықтау үшін түйірөлшемдік  әдіс қолданылады. Бұл әдістің шөгінді таужыныстың өлшемі құрамына қарай бірнеше түрлері  қолданылады: 1) елеу тәсілі; 2) Сабанин тәсілі; 3)Робинсон тәсілі;                                                                                                                                                                                                                 1)Елеу тәсілі. Бұл тәсіл малта, қиыршық, құм таужыныстарды зерттегенде қолданылады. Малтатастылармен қиыршықтастылар үшін тесіктері 160; 80; 40;  20; 10; 5; 2,5; 1,0;мм  стационар-електер пайдаланылады. Даладағы жағдайда тасмалталардың өлшемі сызғышпен, геологиялық балғадағы белгілермен,не циркулмен үш бағытта анықталды. Содан кейін олардың орта  өлшемі шығарылады. P=3√аbc. Қиыршықтастар мен құмдарға мынадай електер  пайдаланылады: 10; 7; 5; 2,5;1,0; 0,5; 0,25; 0,1;мм.  Осылар арқылы еленіп болғаннан кейін, әр електегі таразымен өлшеніп, пайызға шағылады.  

2) Сабанин тәсілі. Сабанин  тәсілін құмды және құмайтыт  таужыныстарды зерттегенде пайдаланылады.  Бұл тәсіл сынықтардың шөгу  жылдамдығына негізделген. Зерттейтін  сынаманы арнайы ыдысқа салып,  суда шайқп, белгілі уақытта  ағызып отырады. Осылайша сынамадағы  сынықтар  өлшемі бойынша бөлінеді. Әр фракцияны кептіріп, өлшеп,  одан кейін пайызға айналдырады.                                                                                                                        

3). Робинсон тәсілі. Бұл  тәсіл де Сабаниндікіндей сынықтардың  сұйықта шөгу жылдамдығына негізделген.  Робинсон  тәсілін сазды таужыныстарды  зерттегенде  қолданылады. 

 

                                                                                                                    14

Шөгінді таужыныстардың заттық құрамын анықтау                                         Шөгінді таужыныстардың  заттық құрамын анықтау -  негізгі мәселелердің бірі болады. Себебі онымен біз таужынысты ғана анықтап қоймаймыз, сонымен бірге оның жаратылысын және практикада пайдаланудың  мүмкіндігін де білеміз. Шөгінді таужыныстардың заттық құрамын анықтау үшін басқа да таужыныстарға пайдаланғандай   көптеген тәсілдер қолданылады. Сондықтан оларға қысқа ғана тоқталамыз.                                          1) Химиялық талдау. Химиялық талдау толық және  жартылай болады. Мұнда таужынысты  түгелдей химиялық құрамы немесе  оның құрамына кіретін жеке бөліктері /минералдары, сынықтары, керіштері,/ анықталады. Бұл тәсіл аллиттерди, ферролиттерди, манганолиттерди, фосфориттерди, силициттерди және тұздарды зерттегенде кең пайдаланылады.                                 2)  Спектрлік талдау. Бұл тәсілмен аз және сирек кездесетін элементтерді анықтайды. Ол кейбір минералдар мен тау жыныстарды анықтау үшін , негізінен геохимиялық және корреляциялық мақсаттар үшін  пайдаланылады.                                                                                                                               3) Хроматтық тәсіл. Бұл тәсіл сазды және карбонатты  таужыныстардың минералдық құрамын анықтау үшін қолданылады. Ол үшін әр түрлі реактивтерді пайдаланады. Сазды таужыныстар үшін көбінесе метиленді бояғыштарды пайдаланады. Одан каолинди саздың  суспензиясы күлгін, гидрослюданікі көк, монтмориллониттікі жасыл болып боялады.                               4)Термиялық талдау. Бұл талдау минералдарды  қыздырғанда оларда  суалу, газдың бөлінуі, полиморфты өзгерістер, тотығу, қайта кристалдану, балқу сияқты өзгерістер болуына негізделген. Бұл құбылыстар әр түрлі минералдарда әр түрлі температурада және жылудың не шығуымен, не оның жұтылуымен байланысты жүреді. Олар термограммаларда жазылады, солар бойынша таужыныстың минералдық құрамын анықтауға болады.          5)Рентген құрылымдық талдау. Бұл тәсілді минералдарды басқа тәсілдермен анықтауға қиын болған жағдайда қолданады. Осы тәсілдермен минералдардың элементар ұяшықтарының өлшемі мен жазық аралық қашықтары анықталады.                                                                                                           6) Электрондық микроскоп.