[өңдеу]Моғолстанның
Қазақ хандығының құрылуындағы орны
1456 ж. Керей хан
мен Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр
хан үстемдігіне қарсы күрескен
қазақ тайпаларын бастап шығыс
Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне,
Моғолстан жеріне таман қоныс аударуы
қазақ хандығының құрылуына мұрындық
болған маңызды тарихи оқиға еді. Бұл оқиғаның
мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың
ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста
қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап,
ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде
өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың
орнына Әбілхайыр хандығы мен Ноғай одағы
құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр
хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ
Орда территориясы - Шығыс Дешті-Қыпшаққа
40 жыл (1248-1468) үстемдік етті. XV ғасырдың
ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз
болып отырған қан төгіс соғыстар мен
ішкі феодалдық қырқыстар болған сайын
үдеп феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын
ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар
мен феодалдық бытыраңқылық салдарынан
Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан
мал жайылысын пайдаланудың дағдылы көшіп-қону
тәртіптері бұзылды, көшпелі тайпалар
мезгілінде жайлау-қыстауларына бара
алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына
ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет
тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың
үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік
етуді армандады. Мұхаммед Хайдар Дулати
«Тарих-и -Рашиди» атты еңбегінде былай
дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр
хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға
күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан
мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға
хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның
батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын
берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр
хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы
шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды.
Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға
көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың
саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары
870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…
Алғашында қазақ хандығының
территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені
мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ
осы территорияға деректемелерде тұңғыш
рет «Қазақстан» деген атау қолданылды,
ежелден осы алапты мекендеген қазақтың
ұлы жүз тайпалары Дешті-Қыпшақтан қоныс
аударған қазақ тайпаларымен етене араласып
кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран
соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ
халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып,
экономикалық тұрмысы түзеле бастады.
Мұны көрген Дешті-Қыпшақ көшпенділері
Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін
бұзған судай ағылып қазақ хандығына келіп
жатты. XV ғасырдың 50-жылдарының ортасынан
70-жылдарының басына дейін Әбілхайыр ханның
қарамағынан батыс Жетісуға 200 мың адам
көшіп барды. 1462-жылы Моғолстан ханы Есенбұға
қайтыс болған соң, бұл мемлекетте ішкі
феодалдық қырқыс күшейіп, өкіметсіздік
жағдайдың өріс алуы, Амасанжы Тайшы бастаған
ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы
салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы
шайқалған кезде, Жетісуды мекендеген
қазақ тайпаларының қазақ хандығына келіп
қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған
Қазақ хандығының үкімет билігін нығайтып,
оның беделі мен әскери, саяси күш-қуатын
арттыра түсті.