Мұхтар Мұқанұлы Мағауин

Мұхтар Мұқанұлы Мағауин (1940ж.)

М.Мағауиннің еңбек жолы 1965 жылдан басталады. Әуелде "Қазақ әдебиеті" газетінде бөлім меңгерушісі, 1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасында бас редактордың орынбасары болып істеген.  

Бұдан соң Қазақ ССР Ғылым академиясының Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер, Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтында доцент және аға ғылыми қызметкер болып істеді, сонымен қатар Москвадағы М.Горький атындағы Әдебиет институтында қазақ фольклоры мен қазақ әдебиеті тарихы бойынша арнайы лекциялық курстар жүргізеді.   

1983-1984 жылдарда еркін  творчестволық қызметте болады.  

1984-1986 жылдары "Жазушы" баспасының Бас редакторы болды.

 
Баспасөз бетінде алғаш рет 1959 жылы көрінді. 60-жылдар ішінде негізінен әдебиет зерттеушісі ретінде танылды ("Қобыз сарыны" монографиясы). Бұдан соңғы кезеңде көркем прозаға көбірек ден қойды. Негізгі шығармалары да осы жанырда. Мұхтар Мағауин көптеген әңгімелердің, "Тазының өлімі" (1969), "Бір атаның балалары" (1973), "Көкбалақ" (1978), "Жүйріктің тағдыры" (1979), "Шақан-Шері" (1984) т.б повестерінің, "Көк мұнар" романы (1971) мен "Аласапыран" роман-диологиясының (1980-1982) авторы. Жазушының негізгі шығармалары орыс тіліне аударылған; СССР халықтары мен шет ел тілдерінде басылған.   

1984 жылы М.Мағауинге "Аласапыран" тарихи роман-диологиясы үшін Қазақ ССР-ының Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы берілді.   

М.Мағауин филология ғылымының кандидаты (1967). Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының мүшесі, Жазушылар одағы прозасы советінің председателі.   

В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толу құрметіне "Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен наградталған. Иә, Мұхтар Мағауин тек айтулы ғалым ғана емес, аса талантты жазушы. бір туар тұлға.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Мұхтар Мағауин, халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: «Қазақ – қазаққа жау» деп ұран көтеретіндей не басымызға күн туды? 
 
– Тәуелсіздіктен кейінгі уақыттың динамикасындағы әдебиеттің дамуына көңіліңіз тола ма? Қазіргі заман әдебиеті жасалып үлгерді ме? Осы заманның шындығын көркем тілмен кестелеген шығармалар сіздіңше, дүниеге келді ме?  
– «Әдебиет әлсіреп кетті», «Әдебиетте елеулі шығармалар жоқ» дейтін қасаң пікір қалыптасып кетті. «Әдебиет неге төмендеп кетті?» дейді. Мен «әдебиет төмендеп кетті» деп айта алмаймын. Әдебиет қайта жоғарылады. Әдебиеттің сапасы шығармалардың санымен есептелмейді. Бұрын «Жазушы» баспасында қызмет атқарған Есенберлин заманында, кейін 80-жылдарда өзім де бас редактор болдым, жыл сайын 220 кітап шығаратын. Жастарға арналған «Жалын» баспасы да 200-ге жуық кітап шығаратын. Сонда 500-ге жуық таза әдеби көркем шығармалар оқырманға жол тартатын. Кейінгі жылдарда жазылған шығармалар сан жағымен содан аз емес. Ерінбегеннің бәрі кітап шығарады. Ондай халтура кітаптар бұрын да болған. Қазір де бар. Бола да береді. Бұнымен әдебиеттің деңгейін бағалауға болмайды. Он жылда бір үлкен шығарма жазылатын болса, ол – әдебиеттің табысы. Тіпті «совет дәуірі өркендеді» деген 40-50-60-70-жылдарды, оның арғы жағындағы 20-30-жылдарды алайықшы, кім бар? 20-жылдарда Мағжан бар, Жүсіпбек Аймауытов бар, 20-жылдың аяғын ала бере шыққан Мұхтар Әуезов бар. Содан кейін Мұхаңның «Абай жолы», Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі» бар. Тағы бірлі-жарым шығарманың атын атауға болады. Сонда айналып келгенде бес жылға бір үлкен шығармадан айналып келе ме? Кейде 10-20 -жылға дейін үлкен дүние жазылмауы мүмкін. Кейін тәуелсіздік алып, цензура жойылғаннан кейін, қазақ әдебиетінің алтын қорына қорықпай қосуға болатын ірі шығармалар жазылды. Мысалы, Бекежан Тілегеновтің Семей полигонына арналған «Қара жел» романы. Классикалық роман. Ондай романды әлі ешқайсымыз жаза алған жоқпыз. Содан кейін – «1986 жыл» романы. Атына қарап жұрт Желтоқсан оқиғасы туралы деп ойлайды. Жоқ, ол – партноменклатура, советтік құрылым, отарлық жағдайдағы қазақ халқының басына түскен кеп. Бұл да – классикалық шығарма. Заман тақырыбын толғауда осы екі роман өте үлкен шаруа тындырып кетті. Партноменклатураға қатысты тыйым салынған тақырыпты қозғаған Оразбек Сәрсенбаевтың «Шеңбер» романы, Баққожа Мұқайдың «Өмірзая» романы, Қабдеш Жұмаділовтің жазғандары іште булығып жатқан біраз нәрселерді сыртқа шығарды. Сонда «бүгінгі күннің тақырыбы көтерілмеді» деген не сөз? Бүгінгі күн – ертең болады. Бұл орайда көңілге келетін жалғыз-ақ жағдай, бұрын жазушылардың тұрмысы, жағдайы жақсы болды, мол қаламақы алды, тіршілік жасауға мүмкіндігі жететін еді. Әлі де сол ескі инерциямен жазып жатырмыз. Ал кейінгі жастар прозада жоққа тән. Ал «жас» деп жүрген өте дарынды қаламгеріміз Дидар Амантайдың өзі отыздың жуан ортасында жүр ғой деймін. Негізі, қаламгер отызға дейін қалыптасып, қатарға ену керек.  
– Кезінде қабырғалы саналған әр қаламгердің бір өзі Парламенттің бір депутаты сияқты міндет арқалайтын еді. Бүгінгі депутаттың айтатыны жазушының дуалы аузымен айтылып, жұрт соған ұийтын еді...  
– Жазушы жазу керек. Саясаткер саясатпен айналыссын, қойшылар қойын бақсын. Құңфұзының бір сөзі бар: «Әмірші әмірші болу керек, әскер әскер болу керек, әке әке болуы керек, бала бала болу керек. Сонда ел дамиды» деген. Әркім өз шаруасымен айналысу керек. Парламенттегі жазушыларды онша мақұл көрмеймін. Менің бір достарым саясатпен айналысқалы жазуды мүлде қойды. Жазу деген – Алла Тағаланың берген қасиеті, оны кәдеге жарату керек. Ал екі кеменің құйрығынан ұстауға болмайды. Жұрт жаппай ұмтылып жатқанда «депутат боламын» деп сайлауға да түскем жоқ, «болам» деп айтқан да емеспін. Кейде бір жағы қалжың, бір жағы шын айтамын: «Маған қарсы, мен жақтырмайтын ағайындар мені жазалау үшін Парламентке депутат қып сайлап, отырғызып қоятын болса, ең үлкен жаза маған сол болар еді». Билікке ұмтылыс, Парламентке талпыныс – ол да бір уақыттың әсері болса керек.  
– Сіз қазақтың жыраулық поэзиясын бес ғасыр ары жылжыттыңыз. Зерттеуші болдыңыз. Прозаңызға ықпал етті ме? Пайдасы тиді ме?  
– Мен енді пәленбай деген дәрежеге жеткен жазушымын, сондықтан да айтамын, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиізді жинақтап келген кезде, біреуінде жүз жол өлең, біреуінде екі жүз, ең көп Шалкиізде – жеті жүз жол өлең, жинақталғанда мың жолға жетер-жетпес кез келген толғауына менің ең таңдаулы шығармамды тұтасымен айырбастап жіберуге болар еді. Таразының басына салатын болсақ, бір ғана толғау менің жүздеген парақтан тұратын пәленбай деген кітабымды басып кетер еді. Өйткені қалай мақтансақ та, қалай бағалансақ та, қатардағы көп жазушының біріміз. Тіпті алды-ақ болайық. Ал анау толғаулар – тұтас ғасырлардың жүгін арқалап жеткен ұлы мұра. Ол жоқ болса, ғасырлардың орны үңірейіп қалады. Мен жоқ болсам, қазақтың әдебиеті онсыз да өз дәрежесінде дамып, ары қарай жылжи береді. Мәселе осында. Жырауларды зерттеу кезінде қалған өміріме, бүкіл шығармашылығыма, тағдырыма ықпалы өзгеше болды. Біріншіден, өткен рухани өмірімізді тануға мүмкіндік болды, екіншіден, архивті қазбалағанда ежелгі қазақтың тілінің қазыналарын игеруге тура келді, содан соң өзім Құдайға, аруаққа сенетін адаммын, жыраулардың бетіндегі көмескіні ашқаннан кейін, Құдай-аруақтың қолдауына ие болдым деп ойлаймын. Сол жасалған жұмыс маған әр уақытта дем беріп келе жатыр. Бүкіл жазу мәнерім, сөйлем құрау, сөздік қор, барлығы қазақтың ескі әдебиетінен бастау алады. Жаңа тақырыптарды, көркем жазбаларды жарыққа шығару үшін, оларды белгілі бір деңгейге көтеріп, жеткізу үшін ойдағы сюжеттерді кейіптеу үшін, әрине, жаңа бір тіл, жаңа бір тәсілдер керек болады. Әлем әдебиетінде арғы заманнан келе жатқан жетілген тәсілдер бар. ХІХ ғасырдағы орыстың әдебиетіне, ХХ ғасырдағы американ, жапон әдебиетіне ұласатын тәсілдерді игеріп, қазақтың ескі қазынасын жарыққа шығаруға тырыстым, еншалла.  
– Аға, Шыңғыс ханды айтпасақ, сөздің атасы өлгелі тұр. Шыңғыс ханның жалғасы бола ма? Шыңғыс хан үлкен дүниенің шеті сияқты. Арғы жағынан үлкен екпін бөлінеді. Ұлы қолбасшының төңірегіндегі үлкен түйінді шешіп бердіңіз. Егер тақырыпты індетіп, жалғастырмақ ниетте болсаңыз, ол шығарма деректі дүние бола ма, әлде көркем шығарма жазуды көздеп отырсыз ба? Исай Калашниковтың «Қатыгез заманы» мен Янның «Шыңғыс ханына» ұқсай ма, әлде басқаша жазасыз ба?  
– Менің әкем мұғалім еді, сондықтан да тарихты ерте тани бастадым. Шыңғыс хан туралы Янның романын он жасымда оқыдым. Қазір біреулерге жайдақ көрінуі мүмкін, бірақ Шыңғыс хан туралы жазылған ең жақсы шығарма – сол. Тар заманда біздің ата-бабаларымыздың келбетін жасаған. Шыңғыс хан туралы жазу өмір бойы көкейімде болғанмен, ол ойды іске асыру мүмкін емес еді. Ал қазір мана сөз басында айтқандай, бұрыш-бұрышты түгендеу, қазіргі заманға байланысты әр түрлі тараптағы дүниелерді жазуға тура келгендіктен, уақыт жетпей жатыр. Алайда Шыңғыс хан жөнінде өмірбаяндық үлкен кітап жазсам деген ойым бар. Дерегі дайын, бір жыл уақыт жұмсасам, жетіп жатыр. Ал Шыңғыс хан жөніндегі әңгіме, шынын айтайын, надандығымызды көрсетті. Ұлттық санамыздың әлі де төмендігінің бір белгісі бұл. Баяғы советтің заманында айтылған, партиялық үгітшінің дәрежесіндегі әңгімелер көтерілді. Өте ұят болды. Ең кереметі, қаншама жұрт сол әңгімеге қосылып кетті. Бәрі қайта қаралып жатқан кезде, біздің тарихымыз неге қайта қаралмауы керек? Шыңғыс хан – біздің тарихымыз. Ежелгі түрік қағандығын қайта көтеріп, қайта құрды. Түркі қауымының, түркі текті халықтың бүкіл әлемдік аренаға қайта шығуына Шыңғыс хан ұйытқы болды. Біздің ұлы мемлекетімізде Алтын Орданы Шыңғыс ханның өзі бастап, үлкен ұлы Жошы қостап, немересі Бату негіздеді. Ол барып қазақ ордасының тарихына ұласты. Шыңғыс хан – біздің ұлылығымыздың көрінісі. Оның ата-тегін қуаласаң, қияттан шығады. Қият – ежелден түрік руы. Ол қазақтың тарихында бар. «Қырық рулы қият» деп «Қобыланды» жырында да, М.Әуезовтің «Қара қыпшақ Қобыланды» пьесасында да айтылады. Бәрін жинап қойғанда, Жәнібек пен Керейден бастап, қазақтың бүкіл хандары – Жәңгір, әз Тәуке, Абылай, ең соңғы Кенесарыға дейін Шыңғыс ханның ұрпағы. Кешегі Алашты қайта көтерген Әлихан Бөкейханов – Шыңғыс ханның ұрпағы. Қазақтың мемлекетін негіздеген Шыңғыс ханның әулеті. Біздің бүкіл тарихымыз Шыңғыс ханның заманымен байланысты, «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы», әз Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Шыңғыс ханның жасағынан негіз алады. Ал енді осы әңгіме қозғалған кезде, мені теріске шығару үшін «қазақта тарих болған жоқ» деп айтты ғой. Осыған сенесің бе? Бұл баспасөзде көтерілді. «Абылай да, басқа хан да қазақ емес, жеті жүз жыл моңғолдың тепкісінде болды» деп жазған жоқ па? Өте ұят нәрсе, ұят екені ертең белгілі болады. Содан соң, айту – парыз. Он үш томдығымды шығарып жатыр едім, қолым тимесе де, амалсыз араласуға тура келді. Халқымызды тарихынан жеріту бағдарындағы абыройсыз жұмыс болды. Бұған ештеңе білмейтін, сауаты төмен тарихшылар да қосылып кетті. Біреулердің көңілі үшін қазақтың жеріндегі иелігіміз, өткен тарихымыз, рухымыз қалпына келу үшін өткен тарихты теріске шығара алмаймыз.  
– Әдебиет туралы әңгімемізді түйіндей келе, меценаттардың әдебиетке араласу жөніндегі ойыңызды білгім келеді. Оның бір себебі ақын-жазушылардың көп томдығын шығаруға байланысты өрістеген жағымсыздау әңгімеге де байланысты. Көп томдыққа байланысты пікіріңізді айттыңыз. Ал меценаттардың әдебиетке жақындауы нендей қажеттіліктен туды? Бай жігіттер басқаның есебін білсе де, әдебиет пен өнердің асылы мен жасығын айыра ала ма өзі?  
– Меценат деген – әдебиет пен өнерге қамқорлық қана емес. Ол алақан жаю емес, бұл – ең алдымен ұлтқа қамқорлық, ұлттың болашағына жасалатын қызмет. Баспалардан шығып жатқан қарыс-қарыс, том-том шығармалардың барлығы да меценаттардың арқасы. Баспа, әдебиет тарабындағы қамқорлық «Отырар кітапханасы» сериясымен шыққан 100 кітаптан бастау алды ғой деймін, шамасы. «Атамұра» баспасынан ұлтқа қажет көп дүние басылып шықты. Содан соң әдебиеттің парқын білетін, кітаптың қадіріне жеткен жекелеген азаматтар бар. Мысалы, Медғат Құлжанов дейтін азамат. Астанада Абайдың 160 жылдық тойын өткізді. Абай тақырыбын зерттеушілерге арнап, бәйге жариялады. Бәйгенің қорытындысы әлі шыққан жоқ. Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығын алайық. Бірнеше жігіт топ-тобымен сыйлық беріп жатыр. Бір жағы атақ, тәуелсіз сыйлық, екінші жағынан, өнер адамына деген көмегі ғой. Ол жігіттердің де ниеттері жақсы, бірақ орысшалау тәрбиеленгеннен кейін кейде дәп баса алмай, кісісін таба алмай қалады. Бірақ ниеті дұрыс, жасап жатқан істері игі, үлгілі іс.  
– Абайға «Неден жеңілдіңіз?» дегенде, «Сөз ұқпайтын ақымақтан күнде жеңілемін» деген екен. Бар қазақтың демей-ақ қояйық, бірақ кей қазақтың тірлігін тобырдың ісі демеске амалың жоқ. Абай тіріліп келсе де, таптап кетуге бар тобырдан іш жиып, қорқып қалған кезіңіз болды ма?  
– Жоқ, Абайды баяғыда-ақ бірталай жерге апарып тастадық қой. Мен кезінде мақала да жазғам, бір ағамыз жасына жетпей алжыды ма, Абайдың өзіне ауыз салып, ғайбаттап, тірі жүргендердің өзін жамандаудан аман қалдырған жоқ. Бұл – құнсыздықтың көрінісі. «Бүкіл тарих менен басталады» деп айтқысы келетін адамдар бар. «Іш жиып қалған жоқсың ба?» дейсің, адам не айтпайды? Гогольдің бір кейіпкері жындыханада отырып, өзін «Испанияның королімін» деп жариялағандай, бір адам не айтпайды? Мәселе – соған жел беруде. Баспасөзде соған орын беруде. Жабылып сол дүрмекке қосылуда. Әңгімеміз жұртты жалықтырып жібере ме деп қорқамын, өйткені неше рет айтылды, тағы да қайталап айтамын, Шыңғыс хан ежелгі түрік қағанатын қалпына келтірді. Ол кезде оңтүстікте екі өзеннің аралығында бір жағы Иракқа, бір жағы Ауғанстанға дейін таралатын, 500 мың әскер шығара алатын Хорезм мемлекеті болды. Хорезм маңайындағы даланы түгел басып алып отырды. 1510 жылы жорық жасап, Таразды, Алматы орнындағы Алмалыны, Отырарды басып алды. Басып алды. Отырардың ең соңғы ханы Білте ханды тұтқындап, басын алды, орнына шешесінің бауыры Қайырханды отырғызды. Қыпшақ даласына қарай жазалау жорықтарын ұйымдастырып отырды. 100 мың әскер қолменен Хорезм шах жолындағысын жайпап, түгел қырды. Шыңғыс ханның далалық түркі тайпаларын біріктіріп, үлкен мемлекет құру мақсаты бар, үлкен ұлы Жошының 20 мың қолыменен әлгі 100 мың әскермен кездеседі. Күнұзақ соғысады. Екі жақ жеңісе алмайды. Хорезм шах тұтқынға түсіп қала жаздайды, әскері қирап, жеңілудің аз-ақ алдында қалады. Осыдан кейін Орта Азияға қарсы жорық жасайды. Қараңыз, Хорезм Отырарды басып алды ғой, Шыңғыс хан Отырарды босатты. Отырарды біз қорғаған жоқпыз, Отырарды біз алдық. «Отырарды қорғаудың 800 жылдығын тойлаймыз» деп, «соған дайындық жасаймыз» деп осында бір ағайындар шала шабылды. Содан мен мақала жаздым. Біздің бабаларымыздың барлығы Отырарды алды. Шыңғыс ханның жасағының құрамында, Отырарға келген әскердің ішінде Керей, Найман, Қоңырат, Жалайыр, Қият, Қатаған, Күрлеуіт, Төлеңгіттер болды. Тарихта солай жазылған. Қоңырат – Шыңғыс ханнан да бұрын, Манчжуриямен шегаралас жатқан ел. Бүкіл түркі тайпаларының ішінде ең шығыс бетте жатқан – қоңыраттар. Жазып едім, бәлеге басым шатылды да қалды. «Ойбай, мынау қоңыраттарға қарсы. Олай болған жоқ, ойдан тарих шығарып отыр» деп он бес академик қол қойып, хат жазды. Әдебиетте бұл ештеңе етпейді, ал қоғамдық өмірге осындай дақпырт, айғай араласатын болса, ол халықтың соры болады. Құдайға шүкір, қағазға жазылған дүние ешқашан өшпейді. Баспасөзге жариялады, Президентке жазды. Өте тамаша. Надандығымызды көрсететін нәрсе. Басқаша ешнәрсе айта алмаймын.  
– Қаламгер қоғаммен қатар жүреді, қоғамда болып жатқан оқиғалардан өзін бөліп қарай алмайды. «Шаңырақта» болып жатқан дүрбелеңді шағын мәселе дей алмаймыз, бірақ бірталай қауымның шамына тиіп отырған шетін жағдай. Бұл оқиғаны «Жер ашуы – жан ашуына» сайдырамыз ба, әлде бұл жерде кезінде жер бөліп сатқан биліктің де кінәсі бар ма? Билік пен қарапайым халықтың әрекетін сіз қалай бағалап отырсыз?  
– «Шаңырақтағы» оқиға ел-жұртты дүрліктірген жағдай болды. Түршіктіргені – кісіні тірідей өртеу еді. Әр түрлі жағдай болады – біреу біреуге пышақ салып алады, тонап алады, ашу үстінде он адам жабылып бір адамды тепкілейді, мүгедек етеді, ереуілдер болады, наразылықтар туады. Бірақ біздегі жағдай басқа. Соғыста ерекше бір садизмнен туатын өш алу үшін әдейі өлтіретін, әдейі өртейтін жағдайлар болатын. Ал бейбіт күнде жас жігітті байлап қойып, үстіне бензин құйып, тірідей өртеу – тарихта болмаған қылмыс. Қан төгіліп жатқан соғыстың кезі емес, мың адам, екі мың адам қарап тұрады, әлгі баланы ұстап алады – қазақтың баласы, ол да қызмет бабында жүрген адам, бағанға апарып сыммен байлайды, үстіне бензин құйып, өртейді. Үш мың адамнан он адам қарсы тұра алмаған. Жалғыз-ақ Арон Атабек деген азамат қана қорғапты, бірақ шамасы келмеген. Бұл не сұмдық? Қазақтың жас жігітін, өз бауырын, өз баласын өртетіп қойып үндемеу – қатыгездіктің шыңы емей не? Денесін тұтас күйік шалған Әсет дейтін бала ауыр халде жатқан көрінеді. Қалай болғанда да аман болсын. Үйіріне қосылсын. Бұл оқиғаның бірнеше мәні бар. Бұл «біздің халқымыз не болып бара жатыр, қайда бара жатыр?» деген сұрақты қойғызады. Жанашырлық деген қайда? Бұрын былай болатын. Көшеде бір адамды машина қағып кетсе, қара-құра жұрт жиылып, мән-жайды сұрайтын болса, «қазақ па?» деп сұрайтын. Қазақ болса, «ой-бу» деп іші ауыратын, басқа ұлт болса да, «байғұс-ай» деп есіркейтін. Адам ретінде жанашырлық танытқанымен, дәл қазағына іші ауырғандай, болмысымен бетіне үңіліп, босай қоймайтын. Толып жатқан садистік фильмдерді көріп, адамға деген аяушылық өшпенділікпен алмасыпты. Не ұтамыз? «Қазақтың жауы – қазақ» деп он бес жыл бойы шулап келеміз. Осы жөнінде арнайы жаздым да. Неміс екіге бөлінгенде «Немістің жауы – неміс» деп ешкім айтқан жоқ, Корея екіге бөлініп соғысқанда, әлі де екі бөлініп отыр, «кәрістің жауы – кәріс» деп ешкім айтқан жоқ, Вьетнам қақ жарылып қақтығысқанда «вьетнамның жауы – вьетнам» деп ешкім айтқан жоқ. «Адам – адамға қасқыр» деген жалпылама айтылатын сөз болғанмен, дүние жүзінде ондай нәрсе жоқ. Ал «қазақ – қазаққа жау» деп ұран көтеретіндей не басымызға күн туды? Көлденең қарап тұрған қалың қазақ үшін де, құқық қорғау орындары үшін де бұл – өте ауыр жағдай.  
– Сіздің «Кесікбас» хикаятыңыздағы терісін сыпырып, тұлып жасаған қазақ пен қалмақтың арасындағы өштік пен қаталдықтай, жері жоқ, үйі жоқ, сіріңке мен бензин ұстап қаруланған халықтың ашуы шетінен асып төгілсе, атқарушы орындарға қандай қадамдар жасаған абзал деп ойлайсыз?  
– «Шаңырақта» орныққан 30 мың халық бар. Берік орныққан, үй-жайлары заңдастырылған, сонымен қатар, өзім барып көргем жоқ, теледидардан байқағаным, кейбір үйлер жардың басында, ойпаңда, өзеннің арнасында тұр. Оған қоса, газ құбыры, тағы басқа құбырлар өтетін, рұқсат етілмеген жерге қоныстанған. Ол жерге үй салуға болмайды. Сырт қарасаң, үйме-жүйме, қоқыр-соқыр. Қателік неде? Қателік – бұдан бұрынғы қаланың әкімшілігінде. Атын атайық-атамайық, кінә бұрынғы әкімшілікте. Жардың басына, саздың үстіне үй салып жатқан кезде, сол кезде бару керек еді, айту керек еді, үй салуға рұқсат етпеу керек еді. Әуел баста салғызбау керек еді. Тұрғындар сол жерде бір адамдардың жүргенін, олардың өтірік құжаттар бергенін, тіпті кейбірі құжатсыз-ақ өзі үй салып алғанын жылап-еңіреп айтып жатыр. Ал енді заң деген бар ғой. Бүкіл дүние жүзі заңға бағынады. Қырғызда басталған самозахваттың аяғы неге ұласты? Бішкектегі бүлікке ұласты. Ол ешқандай да төңкеріс те, революция да емес. Президенттің кабинетіне басып кірді, көзге көрінгенін түгел талқандады, содан қырғыздың шекесі шылқып, қызық көріп отырғанын көргеміз жоқ. Бас прокурорға, қауіпсіздік хатшысына «сен кет» деп талап қояды. Бұл – анархия ғой. Бұл – мемлекеттің іргесін шайқайтын жағдай. Ондай жағдай бізде болмауы керек, халық ертеңгі күннің тыныштығын ойласа, оған жеткізбейтін шығар деп ойлаймын. Қалалық мәслихаттың мүшелерінен тәуелсіз комиссия құрылыпты. Жағдайды ұғындырып, жұмыс жасап жатқан көрінеді. Болар іс болып қойды. Үйлер салынып қойды. Ол заңға бағыну керек, заңға көну керек. Барлық уақытта заң – темірқазық. Үкіметке зорлық жүрмейді. Бұл мәселе ақылмен шешімін табуы тиіс. Бірақ сонымен қатар, бұл қаланың деңгейінде шешілетін мәселе емес. Парламент, Үкімет, мемлекет деңгейінде шешімін табатын мәселе. Тұрғындарға белгілі бір төлемақы төленуі қажет немесе басқа аудандардан арзанға жер бөліну керек. Қалай болғанда да, адамдардың жағдайын есепке алу керек. Содан кейінгі бір мәселе, көңілдеріңе келмесін, қазақ тіліндегі басылымдар өте азусыз. Бұлар ылғи тайғақ жазады, бүркемелеп жазады. Орыс тіліндегі газеттер анығын айтады, соның ішінде оппозициялық дейтін газеттер тұздықтап жібереді, бір жақты айтады, бірақ ішінен теріп, тексере келгенде, шындықтың деректерін табасыз. Мысалы, анау жас жігітті өртеп жібергені туралы мен Ерғалиеваның газетінен оқыдым. Менің айтатыным, бұл – халықтың басындағы трагедия. Тәуелсіздіктен кейінгі жабайы нарықтың біз көріп отырған теріс әсері, «жемісі».  
– «Шаңырақты» шайқалту әлдебір сырт күштердің жоспары емес пе екен? Әйтпесе «Шаңырақта» бүгін байбалам туатындай, үйлер кеше ғана салынған жоқ қой...  
– «Лай судан балық іздеу» деген болады. Осы төңіректегі әңгіме қазір көбейіп жатыр. Әсіресе, оппозициялық басылымдар екі білегін сыбана кірісті. Мен оппозиция дегенді теріс көрмеймін. Оның құрамында да қазақтың жақсы ұлдары, жақсы қыздары жүр. Әдетте жазушы барлық уақытта оппозицияда болуы керек, яғни тың көз, тысқары жағдайда. Менің қазір де Үкіметке берілген ештеңем жоқ, оппозицияны да қос қолымды көтеріп қуаттамаймын. «Оппозицияға қарсы оппозиция, Үкіметке қарсы оппозиция» туралы «Ұлтсыздану ұраны» деген кітабымда жазғанмын. Мынаны қараңыз, «қазақ» деген сөзді, қазақтың тілі, мүддесі туралы айтпайтын, тек билікті ғана сынайтын орыс тілді газеттеріміз енді келіп халықтың қамқоры, қазақшыл бола қалыпты. Қамқор болып, айқай көтеріп жүргендер бұрын не бітірген? Алғашқы кезде, жарайды, үйлерін салып алсын, содан бері бес жыл, үш жыл, бір жыл өтті ғой, тіпті соңғы бес-алты айды ғана алайықшы, сол екі арада олар халыққа жағдай туғызу туралы әңгіме неге көтермеген? «Шаңырақ» сияқты шағын аудандарда ешқандай жүйе жоқ. Мектеп, емхана, кинотеатр, демалыс орындары деген бар ма? Жоқ. Ойластырмаған. Халықтың жайын ешкім ойламаған. Енді келіп дәл мұндай жағдайдан саяси ұпай жинауға болмайды. Бұл жерге бұзық элементтер араласып кетті ме деп қорқамын. «Шаңырақтың» өз тұрғындарынан тыс теріс пиғылды адамдар келген сыңайы бар. Айналып келгенде, бір адаммен мәселе шешілмейді. Ал енді келіп қаланың әкімі туралы әр түрлі әңгімелерді қоздатып қоя берді. Мұның бәрін «саяси ойын» деп есептеймін. Жағдайды пайдаланып, есе қайтарып қалу. Иманғали Тасмағамбетов әкім болып келгелі қыруар шаруа атқарып отырғанын халық көріп отыр. Көшенің бәрі көлік жүре алмайтындай тесік-тесік болатын. Жол жөнделді. Қаладағы көліктің көптігінен туған тығын – жолдарды ашып, көшелерді кеңейтіп жатыр, жоғарғы жақтан иін-тірестіріп салып жатқан биік үйлердің құрылысы тоқтатылды. Қазан шұңқырдың ішінде жатқан Алматының экологиясының бұзылуының басты себебі, ғалымдарымыздың қалай ойламайтынын білмеймін, Қапшағайдың салынуы. Ұзындығы – 70, ені он-он бес шақырым көл пайда болды. Бұрын ол Құдайдың қу даласы болатын. Жазда құм суырып, ысыған кезде таудан далаға қарай жел соғатын. Жаздыгүні құм тез суийды, кешке салқын болады, сөйтіп, даладан Алматыға қарай жел соғады. Алматының ауасы тазаратын. Көл пайда болғалы, ауа райы да бұзылды. Осы тараптан да көп жұмыс жасалып жатыр. Тұрғын үй беру мәселесі жолға қойылды. Кеше ғана орыс-қазағы аралас театрдың бір топ әртісіне пәтер берілді. Өнер, мәдениет қайраткерлеріне жасап отырған Иманғалидың қамқорлығы өз алдына. Баяғыда «Отырар кітапханасы» деген сериямен жүз ақын-жазушының кітабын шығаруға көмектесті. Қазаққа қолынан келген жақсылығын аямай жасап жатыр. Ал қараптан-қарап отырып кісіні қаралауға болмайды. Иманғалиға осы әкімшіліктің керегі жоқ, Иманғали бізге керек. Иманғали қайда жүрсе де – үлкен қайраткер. Зиялылар таныған, халық бағалаған. Қазақтың үлкен қайраткері ұлтжанды болады дейміз ғой, ұлтжанды деген сөзді онша тәуір көрмеймін, ол ұлтшыл, мемлекетшіл қайраткер. Қазақ тәуелсіздігін орнықтыруға және нығайтуға айрықша еңбек еткен санаулы тұлғалардың бірі. Қазақтың мұңын білетін, ешкімді алаламайтын, барлық ұлтқа бірдей қарайтын, мемлекеттік тұрғыда ойлайтын азамат. Оның үстіне жұрт аса біле бермейтін, көп бағаламаған бір қыры және бар. Иманғали – тарихшы ғой. Қазақ тарихына байланысты жазған «Құлпытас», «Ат жалындағы өркениет» деген кітаптары көп тарихшының қолынан келмеген өзгеше бір еңбектер. Ол ғалым болса да, тіршілігін жасай алады. Керек болса, қолы босайды. Осының бәрін теріске шығарып, қаралауға ұмтылушылық белгілі бір топтың саяси ойыны ғана.  
– «Заң сыйлау», «заңға бағыну» дейсіз, заңға да, басқаға да онша бас қатыра қоймайтын, Қазақстан заңдарынан бейхабарлау шеттен келген оралмандар «Шаңырақта» көптеп қоныстанған деседі. Осы арада оралмандардың құқы тапталған болып шықпай ма?  
– Бір заманда қиын болып, барлық қазақ Алматыға жиналды. Солай болуы заңдылық еді, табиғи нәрсе еді. Бірақ енді тынысымыз кеңейіп келе жатыр емес пе? Барлығы да – Ресей, Тәжікстан, Украина, Молдова, Беларусьтың азаматтары бүкіл Шығыс Еуропаны шарлап жүр. Анау Қырғызстан, Өзбекстанның тұрғылықты азаматтары босып, қаңғып қазақ жеріне келіп, жұмыс іздеп жүр. Тегін жұмыс күші. Ал ел асып қаңғып жүрген бір қазақ бар ма қазір? Өз жерінде отыр. Әлгі қырғыз, өзбек жігіттердің жалданып жасап жүрген жұмысын істеуден олар бас тартады. Өйткені қазақ үшін ол жұмыстың төлемі, ақысы кем. Бұл да біздің қазіргі жағдайымыздың бір көрінісі. Бәрі оңалып келеді. Осы ретте стихиялы түрде келе жатқан ішкі миграция мәселесін бір ретке келтіру керек. Оралман мәселесіне аса сақтықпен қараған жөн. Қазақтарды топтастыру мемлекетіміздің тәуелсіздік алмай тұрған кезде, тәуелсіздікке бет бұрған кезде жасаған бағдарламасы. Назарбаев астананы неге Ақмолаға көшірді? Қазақстанның географиялық орталығы болғандықтан ғана емес, солтүстік облыстар қазақтың уысынан шығып бара жатқан аймақ болғандықтан, осындай қадам жасалды. Солтүстік Қазақстан өңірі деген дүниеде жоқ ғажайып ұжмақ жер ғой, ал қазақ неге сондай жерлерге ағылмайды? Айналып келіп Алматының төңірегіне арқандалады. Ал ол үшін мемлекет оған жағдай, жоспар жасауы керек. Жұмыс болса, үй берсе, әрине, олар да ойланбастан барар еді. Осы әңгімеден кейін туатын тағы бір мәселе бар. Алматының Бас жоспары бойынша, Алматы қайта құрылып, әлемдік деңгейдегі әдемі қалаға айналу керек. Дүние бұл қалпында тұрмайды, ол үшін ескі үйлер бұзылып, жаңасы салыну керек. Мынау айғайдың ақыры Алматының дамуына, халқымыздың болашағына, ұрпағымыздың келешегіне кесел келтіре ме деп қорқамын. ХХ ғасырға аяқ басқан қазақ халқы қиқы-жиқы, үйме-жүйме жерде тұруға тиіс емес. Ендігі бір мәселе – тарихи үйлер бұзылып жатыр деген бір әңгіме көтерілді. Тарихи ештеңесі де жоқ. Отызыншы жылы салынған нашар үйлер. Ал енді «пәленшекең тұрып кеткен», «түгеншекең дүниеге келген» дейтін болса, біз де тұрып кеттік біраз жерде. Ертең біз де тарих боламыз. Опера театрын бұзғалы жатқан, Мұхтар Әуезовтің мұражайына сүймен салғалы жатқан ешкім жоқ қой. Халқымыз жел сөздің бәріне ере бермеу керек, ол айқайдың қандай астары барын білу керек. Ең бастысы, халық арандап қалмауы керек. Азаматтардың басын сыйлап, жағдаймен есептесу керек. Қазақ деген халық сабырлы еді, ал мынау оқиғалар даңғырақ болып кеткеніміздің көрінісі. Өкінішті жағдай, бірақ мәселенің ақ-қарасы айырылады, ақылмен, сабырмен, парасатпен шешіледі деп ойлаймын. Мұның бәрі бір адамның, белгілі бір топтың, Үкіметтің кінәсі емес, бұл – заман туғызған қайшылық, заманның зардабы. Мемлекет өзіміздікі. Бас амандығынан артық не керек? «Шаңырақтың» төңірегіндегі әңгімені көтеріп, індетіп, дабыра жасап жүрген адамдар қазаққа жақсылық ойлаған адамдар емес.