Әлеуметтік – экономикалық география пәні бойынша

    Біздің  жыл санауымыздын бас кезінде  халықтың санын анықтауға мүмкіндік  туды. Оны сол кездегі әскер  құрамы, салық төлемі, т.б. деректерге қарап білуге болады. Осы мәліиеттерге сүйене отырып, Рим империясының, Қытай  және Үндістан халқының саны анықталды. Біздің жыл санауымыздаың басында, жер шары халқының 3/4 бөлігі осы елдерде  мекендеді. Ал халықтың жалпы саны сол  кезде дүние жүзінің шамамен 230 млн. адамға жетті. Алғашқы ғасырда  халық саны соғыстар мен жұқпалы  аурулардың таралуы салдларынан  көп өспеді. Халықтың өсу қарқыны  көбейгенімен, XVII ғасырға дейін ол тұрақсыз болды. Осы уақытқа дейінгі  кезеңді адамзаттың демографиялық  дамуының алғашқы немесе аграрлық өркениет кезеңі деп атаймыз. Бұл кезеңдегі  жалпы өсімі біршама төмендігінен сипатталады. Халықтың тұрақты өсуі XVI ғасырдың екінші жартысынан басталады. Өндіріс қолға алынған өнеркәсіптік революция кезеңінде дүние жүзі халқы жылдам өсіп, еселеніп отырды. Халықты санауда әр түрлі әдістер  қолданылғандықтан, кейбір мәліметтерде айтарлықтай айырмашылықтар бар. Тек XX ғасырдың 40-жылдарының соңында бастап қана мәліметтер бір-біріне сай келеді. Ол БҰҰ-ның жыл сайынғы демографиялық  жылнама мәліметіне байланысты мүмкін болып отыр. Халықтың саны туралы айтқанда, жаңа ғасыр басында дүние жүзі халқының жартысы келесі 7 елде тұрғандығын  білгендерің жөн. Олар: Қытай (1282 млн), Үндістан (1046 млн), АҚШ (280 млн), Индонезия (231 млн), Бразилия (176 млн), Пәкстан (148 млн) және Ресей (145 млн). Ал келесі орында: Бангладеш (133 млн), Жапония (127 млн), Нигерия (130 млн) және Мексика (103 млн) мемлекеттері тұр.

    Халықты санау әдісі. Алғашқы адамдар  санауға деген қажеттілік құл  иеленушілік құрылыста туды. Ең тұңғыш халық санағы – Мысыр жерінде, біздің заманымызға дейінгі III ғасырда  пайда болды. Біздің еліміз орналасқан Орталық Азия аймағында ол VIII ғасырда  Соғдиана мемлекетінде жүргізілді. Ал Киев Русінде санақ XI ғасырда, Мәскеуде халықтың статистикалық есебі XV ғасырда  ғана басталды. Қазақстан, Ресей империясы  және т.б. елдер КСРО құрамында болған кезеңде 7 рет жалпы халық санағы өткізілді. Олар: 1897, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 жылдар. Ал 1999 жылғы ақпандағы жаңа санақ – Қазақстанның тәуелсіз мемлекет мәртебесінде жүргізілген алғашқы  халық санағы еді.

    Санақ өткізу уақыты халық қозғалысының ең аз кезі – қыс маусымына сәйкестендірілген. Санақ аяқталғаннан кейін халықтың бір бөлігіне бақылау сұрақтары  қойылады. Халықтың жалпы санағы кесімді  белгілі бір уақыт аралығында өткізіліп отырады. Мемлекеттер  органдар үшін жыл сайынғы халықтың саны, оның құрамы мен орналасуы  туралы мәліметтер аса қажет. Әрі  мұндай бір жолғы есеп – халықтың тууы, өлуі, некелесуі, т.б. осы тәрізді  мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Сондықтан бір орталыққа бағынған мемлекеттер құрыла бастағаннан  кейін халықтың күнделікті күнкөріс есебін жүргізу қажеттіліг туды. Бұл  міндетті бас кезінде діни мекемелер  жүргізді. Шіркеулердің діни салт-жораларын  іске асыруда, одан түскен пайда –  түсімдерін есептеу мақсатында , алдымен, XVI ғасырда Швецияда, кейіннен басқа  елдерде туу мен өлім, некелесу мен ажырасу сияқты рәсімдерді тізімдеу қолға алынды. Кейіннен бұл тіркеме  есептеулер міндетті түрде жүргізілетін болды.

    1940 жылдардың соңынан бастап дүние  жүзі мен оның ижеке аймақтары  тұрғын халқының есебін БҰҰ-ның  экономикалық және әлеуметтік  кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын  зерттеу комиссиясы жүргізілді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия  жыл сайын «Демографиялық жылнама»  басып шығарып отырды. Мұнда жарияланып  отыратын материалдарда дүние  жүзінің халқы туралы өте кең  мәліметтер берілді. Сол сияқты  дүние жүзі халқының өсіміне  байланысты болжамдар туралы  көп жұмыстар жүргізілді. Әрбір  елде халық санағы әр кезеңде  әр түрлі бағдарлама бойынша  жүргізілгендіктен, жарияланып отыратын  мұндағы материалдардың бәрі  бірыңғай емес. Көптеген елдерде  қазірге дейін халықтың ұлттық  немесе нәсілдік құрамы және  халықтың күнделіктері есептері  дұрыс жолға қойылмаған. Ал кейбір  елдерде халықтың жыныстық (мысалы, Жаңа Гвинея, Филиппин) немесе діни (мәселен, бұрынғы социалистік  жүйе елдерінде) құрамының есебі  жүргізілмейді. Сондықтан есептеу  мәліметтері шын мәніндегі жағдайға  дәл келмеуі де мүмкін. Комиссия  елдерді жікетеп топқа бөлгенде, олардың экономикалық - әлеуметтік  белгілеріне емес, демографиялық  негізіне, әсіресе халықтың табиғи  өсімі тұрғысынан қарап бөлуде. Соған қарамастан, БҰҰ-ның осы  Комиссияның жарияланып отыратын  материалдары – халықтар туралы  біршама толық деректер көзі  болып табылады.

    Халықтың  ұдайы өсуінің заңдылықтары. Халықтың ұдайы өсуі – адамдардың ұрпақ  ауысуы нәтижесінде жүзеге асып, оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді. Халықтың ұдайы өсуін ықтималдап екі негізгі топқа бөлеміз. Оның бірінші типінде ұрпақтар ауысуы нәтижесінде халықтың санының өзгермеуі  немесе кемуі байқалады. Бұл құбылыс  көбінесе дамыған елдерге тән. Онда халықтың тууы мен оның өлімі аз болуы себепті халықтың табиғи өсу  көрсеткіштері төмен болып келеді. Халықтың ұдайы өсуінің екінші типінде  келесі ұрпақтың санының алдыңғысына  қарағанда көп болкы тән. Бұл  елдерде туу мен табиғи өсім жоғары немесе аса жоғары болып келеді. Бұндай жоғары деңгейлі көрсеткіш Африка, Азия, Оңтүстік және Оңтүстік – Батыс  Азия, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдар елдерінде байқалады.

    Адамзат қоғамының ілгері дамуы, дүние жүзі халқының көбеюі нәтижесінде жүзеге асып, оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді.Осы кезге дейін жер  шарында халықтың ұдайы өсуіне соңғы  тип басым болып келеді. «Әрі қарай  қалай болады?» деген заңды  сұрақ туады. Дүние жүзіне халықтың шамадан тыс артық көбею қаупі  төнбей ме? Өйткені біздің планетамыздағы ресурстар шексіз емес қой! Осы саулнамалық  сұрақтарға жауап іздеу үшін тек  қана жер шарының ресурсын ғана біліп  қоймай, сонымен бірге халықтың табиғи өсуінің заңдарын да білу қажет. Халықтың ұдайы өсуі туу мен өлімінің мөлшеріне  байланысты олардың арасындағы айырма табиғи өсім деп аталады. Оның сан- мөлшері 1000 адамға шаққандағы промиле (‰) көрсеткішімен  есептеледі. Дүниежүзілік орташа есеп: туу – 28 ‰, өлім – 10 ‰, ал табиғи өсім – 18 ‰. Халақтаң ұдайы өсуіне бірнеше  факторлар әсер етеді. Бұл факторлар, негізінен, 5 топқа біріктіріледі:

    1.Табиғи  – биологиялық фактор. Адамдардың  тууы мен өлуі – 

    биологиялық құбылыс . Сол сияқты халықтың ұдайы  өсуіне әр түрлі климат және табиғат  жағдайларына үлкен әсер етеді. Ал өлімге келсек, бұл – қайтымсыз процесс. Көбінесе адамдар физиологиялық  қартаюдан емес, негізінен, олар аурудан  немесе басқа да себептерден өледі. Аурудың таралуы әрбәр жердің табиғи ортасына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, батпақты жерлерде – безгек ауруы, тропикада – ұйқы ауруы  т.б.

    2. Әлеуметтік – экономикалық фактор. Бұған жататындар: халықтың тұрмыстық  хал-ахуал деңгейі, денсаулықтау  сақтау шараларының дамуы, әйелдердің  қоғңамдық жағдайы, халықтың мәдени  және білім деңгейі, шұғылданатын  кәсібі, т.б. Мәселен, жыл сайын  жер шарында 14 млн адам, оның  ішінде 6 млн сәби 

    3. Табиғи өнімнің мөлшеріне әсер  етуші факторлардың келесісі  – демографиялық топқа біріктіріледі.  Бұларға: халықтың жастық және  жыныстық құрамы, некелесу және  ажырасу факторлары да жатады.

    4.Табиғи  өсімге үлкен әсер етуші негізгі  факторлар тобының бірі – ол  мәдени әлеуметтік және психологиялық  факторлар. Мысалы, көп балалы  болу, әдет-ғұрыптарының сақталуы, мұндай  жағдай демографиялық дәстүр  деп аталады. Діннің әсеріне  келсек, ислам, индус, католик,  т.б. діндер көбеюді қолдайды. Кейбір діндердің тууға онша  әсері жоқ, мысалы, будда, протестант, провославие діндері. 

    5. Халықтың табиғи өсіміне әсер  етуші факторлар арасында ерекше  орынды соғыс пен стихиялық  апаттар алады. Әсіресе соңғы  екі дүниежүзілік соғыстың зардабы  аса көп. Бірінші дүниежүзілік  соғыста шамамен 10 млн—нан аса  адам көз жұмса, Екінші Дүниежүзілік  соғыста 50 млн-ға жуық адам  қаза тапты. Соғыстың зардабы  сонымен бірге адамдардың тұрмыс  ахуалының төмендеуіне, аш-жалаңаштыққа, түрлі ауруларға шалдықтырады. Әрі  қосымша шығындарға ұшырады. Мысалы, некеге тұрушылар санының азаюы,  халықтың жыныстық құрамы бұзылуы,  үеркектердің біраз бөлігінің  соғыста шығынға ұшырауы туудың  мөлшерінің азаюына алып келді.  Табиғи апаттардың – жер сілкіну,  су тасу, дауыл, құрғақшылық, температуралық  режимдердің шұғыл өзгерісі, т.б.  жыл сайын мыңдаған адам өмірін  қиюда. 

    Демографиялық саясат және халықтың өсуін реттеу. Жалпы демографиялық хал-ахуалға  кейінгі жарты ғасыр ішінде мемлекеттер  тарапынан жүргізіліп отырған демографиялық  саясат әсер етіп отыр. Бұл жүйелі түрде  – халықтың ұдайы өсу процесіне, әсіресе оның туу мөлшеріне әсерін тигізу мақсатында жүргізіледі. Ол екі  түрлі бағытта ықпал ету аясында, халықтың өсіп-өнуіне әкімшілік, экономикалық, әлеуметтік, үгіт-насихат және басқа  да шаралар жүйесінде жүргізілуде. Мысалы, халықтың ұдайы өсуінің бірінші  типінде тууды қолдауға бағытталған  демографиялық саясат белсенді түрде  жүргізілсе, екінші типінде керісінше, оны шектеу саясаты қолға алынуда. Әсіресе отбасы мөлшерін жоспарлау  жөнінен,көптеген дамушы елдерге ауқымды  бағдарламалар жүзеге асырылуда.

    Біздің  елімізде де демографиялық ахуалды  тұрақтандыруға және ондағы жағымсыз тенденцияларды болдыриауға боғытталған  қолдау саясаты жүргізілуде. Осы  орайда оған үкімет тарапынан ерекше көңіл бөліп, 2000 жылғы 17 тамызда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік демографиялық  концепциясы туралы», ал 2001 жылғы 30 қазанда «ҚР-ның 2001 – 2005 жылдарға арналған демографиялық даму бағдарламасы»жайлы қаулылар қабылданды. Республикамыздың демографиялық хал – ахуалын  сауықтыру барысында және оны  жүзеге асыруда, «Көші – қон және демография жөніндегі агенттік»  ауқымды іс-шаралар жүргізілуде.

    Дамушы  елдерде 1950-1990 жылдар арасында, халық  өлімінің күрт азаюы мен олардағы туудың дәстүрлі деңгейінің сақталуы нәтижесінде халықтың өсімі жоғары болады. Бұл құқбылыс «демографиялық жарылыс» деп аталды. Оның нәтижесінде , мұнда тұратын жер шары халқының 2/3 бөлігі жылына 25-30‰ шамасында  өсіп, дүние жүзі халқын соңғы 40 ждылдай  уавытта екі еседен аса өсірді. Мысалы, дүние жүзі халқы 1960 жылы 3 млрд. Шамасында болса, ал 2000 жылы оның саны 6млрд.–тан асты. Халықтың ұдайы өсуінің  екі түрлі: дамыған және дамушы елдердегі  типтерінен басқа олардың аралығында бірнеше өтпелі түрлеріде бар. Осы  халықтың ұдайы өсуінің бір типінен  екінші типіне өтуін француз демографы  А. Ландри «демографиялық төңкеріс»  деп атады. Сонымен бірге «демографиялық дағдарыс» ұғымы көптеген Еуропаның  дамыған елдеріне тән болып отыр. Бұл елдерде халықтың өсуі емес, керісінше оның кемуі байқалады. Мысалға: Германия, Чехия, Венгрия, Скандинавия  елдерінде, халықтың көбею қарқынында жеке дүние бөліктері мен елдер  арасында өзгерістерге әкелді. Мысалы, 1960-2000 жылдар арасында: Еуропа халқы 25% –ға көбейсе, ол Азияда – 114% –ға, Африкада 211%-ға, Солтүстік Америкада 147%-ға көбейді.

    Халықтың  ұдайы өсуінің өтпелі түрлеріне  келсек, олар туудың орташа мөлшерімен, өлімнің аздығымен және халықтың бірыңғай өсуімен сипатталады. Халықтың ұдайы өсуінің бір түрден екінші түрге ауысуының негізгі себебіне қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық өзгерістер жатады. Ол өз кезегінде  демографиялық процестердің нәтижесінде  тууға әсер ете отырып, халықтың құрылымын үлкен өзгерістерге ұшыратады. Мәселен, адамзат қауымдастығы өз басынан  табиғи өсімнің аса жоғары деңгейін өткерді. Ендігі жерде әлем тұрғындарының, әсіресе дамушы елдердегі халықтың күрт өсуін болдырмай тұрақтандыру қажет. Алайда планетамыздың халқы  жыл санап көбею үстінде. Осыған байланыстытұрақтандыруға жетудің  тура жолы бірінші кезекте – дамуы  кенжелеп қалған елдер халқының өмір сүруі мен мәдени деңгейін көтеру, ғылым мен білімді дамыту. Бұл  жерде осы тұрғыдағы көптеген дамушы мемлекеттердің ұстанып отырған  демографиялық саясатының маңызы зор. 

    Бөлім 2. Қазіргі заманға  сай Қазақстан  жағдайының дамуының анализі (Ақмола облысының  мысалында)

2.1  Демографиялық процестің  дамуының тарихы (динамикасы)

    Бізге жеткен мәліметтер бойынша халықты  есепке алу, осыдан төрт мың жылдан артық уақыт бұрын өткізілген Қытайға қатысты. Ежелгі Египетте, Грекияда, Римде, Иранда, Жапонияда және т.б. ежелгі мемлекеттерде халықты есепке алу  жүргізілгені жөнінде мәліметтер бар.

    Әскери  және салықпен қамтылған контингентті есепке алу біздің ежелгі бабаларымыз  Үйсіндер мен Қаңлыларда да болған. Б.з.д. ІІ ғасырда Үйсіндер халық  саны 630 мың болғанда, олар ішінде 188,8 мың адам жасақталған, ал Қаңлылардың  халық саны 600 мың болғанда 120 мың  әскерге жарамды сарбаз шығарған. Ерте ортағасырдағы мемлекеттердің халық санын шамалап шығару қиын емес. Алтын Орданың этникалық  негізін құрайтын орта ғасырдағы  қыпшақтар, бұрынғы Киевтік Русьтың  феодалды-шашыраған аумағындағы  салықпен қамтылған халқының санын  есепке алуды жүргізген.1456-1465 жылдарда Керей , Жәнібек сұлтандарымен Қазақ  хандығы құрыла бастаған кезеңінде, олардың қол астына жиналған халық  саны 200 мың адамға жетті. Замандастар  анықтамасы бойынша қуатты қазақ  хандарының бірі Қасым ханның құзырындағы  халық саны миллион адамға жеткен.

    Алайда, қазіргі Қазақстанның аумағында  біршама жүйелі түрде және орталықтандырылған статистикалық қызметтің туындауы қоғамдық құбылыстардың сандық жағын  есепке алу әрекеттері, сонымен қатар  халықты мерзімді есепке алу, ХVІІІ  ғасырдың екінші жартысына, яғни Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіру кезеңіне тиесілі.

    Ресейде І Петрдің 1718 жылғы жарлығымен әр бір адамды санаққа алуға бастама  қойылды. Соған байланысты ХVІІІ ғасырда және ХІХ ғасырдың бірінші жартысында халық туралы мәліметтер ревизия өткізу кезінде жиналған, яғни үкіметтің тағайындауы елдің халық санына кіретін шаруаларды, қолөнерлерді , саудагерлерді, мезгіл-мезгіл есепке алуды жүргізу кезінде жиналды. Мұндай ревизиялар Ресей тарихында 10 рет 1719, 1744-45, 1763, 1782, 1795, 1811, 1815, 1833, 1850 және 1857 жылдары өткізілді. Сонымен қатар әрбір ревизия бір-екі жылға созылды, ауыл көсемдерімен «ревизиялық ертегі» (Ресей империясы тұрғындарының атаулық тізімдері) помещиктермен немесе мемлекет шаруаларын басқарушылармен толтырылған, ал қалаларда – қалалық басқарма өкілдері толтырған. Әрине, мұндай жанбасылық санақ, әсіресе өткен кезеңдердегі, Қазақстанның белгілі бір аумағындағы халықтың кейбір бөлігін қамтыған. ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап, яғни басыбайлық құқықтың жойылуы кезеңінен бастап, мұндай есепке алулар тоқтатылды; оның орнына ірі, кей жерде шағын қалаларда, жергілікті халық санағы өткізіле бастады. Мұндай қалалық халық санағы 1873 жылы Астрахань губерниясында, ал 1877 жылы қазақтардың айтарлықтай бөлігі тұратын Ақмола облысында өткізілді.