Аустралия материгінің зерттелу тарихы

Саяхатшы Батыс Аустралияның теңізден алыс жатқан ішкі бөлігі қоныстануғк жарамсыз дегенқорытынды жасады.

ХІХ ғасырда екінші жартысында Аустралияны меридиан бағытында  қияып өтетін телеграф желісінің  стансалары материктің ішкъі бөлігін  зерттеудің базасы ретінде пайдаланылды. Саяхатшылар таңдап алынған стансадан  батысқа қарай бет алып, Үнді мұхитының  жағасынан шығып отырды. Осындай жолмен Үлкен құмды шөл, Гибсон шөлі және Үлкен Виктория шөлі зерттелді.

Жаңа замандағы зерттеулердің  нәтижесінде ХІХ ғасырдың соңына қарай Аустралия материгінің  жер беті түгелдей анықталды. оның картасы  жасалып, табиғат жағдайларының  ерекшеліктері белгілі болды[1].

 

   1606 Willem Jansz                                  1770 James Cook

  

   1797-1799 George Bass                           1696 Willem de Vlamingh

 

   1801-1803 Matthew Flinders                   1699 William Dampier

 

   1606 Luís Vaz de Torres                          1644 Abel Tasman

  

   1616 Dirk Hartog                                   1619 Frederick de Houtman

2. Аустралия материгінің физикалық сипаттамасы

Аустралия – жер көлемі жөнінен ең кішкентай құрлық, аумағының жалпы көлемі: - 7,6 млн.км². құрлық іргелес аралдарымен қоса түгелдей дерлік оңтүстік жарты шарда орналасып, солтүстіктен, оңтүстікке 320 км –ге, батысытан шығысқа 4100 км – ге созылып жатыр. Шеткі нүктелері: сотүстікте- Йорк мүйісі, Оңтүстікте – Оңтүстік – шығыс мүйісі, Батыста – Стип – Пойнт мүйісі, Шығыста – Байрон мүйісі.

Аустралия аумағын Тынық  және Үнді мұхиттары сулары шайып, ол басқа құрлықтармен құрлық арқылы байланыспайды.

Құрлық жағалауы көп тілімденбеген. Солтүстігіндегі Карпентария, оңтүстігінде Үлкен Аустралия шығанақтары  құрлыққа сұғына орналасса, сотүстігінде Мелвилл, Батерст, Грунт – Айленд оңтүстігінде Тасмания, Кинг, Флиндерс және Кенгру, ал батыста Дерк – Хортог, шығыста Фрейзер аралдары қоршай орналасқан. Құрлықтың солтүстік – шығыс жағалауын бойлап 2 мың км –ге Үлкен тосқауыл рифі созылып жатыр. Жағалауының тек шығыс және оңтүстік – шығыс бөлігі кеме қатынасына қолайсыз.

Аустралияны солтүстігінде  және шығысында қоршап жатқан аралдар  тобын Мұхиттық аралдар деп атайды. Мұхиттық аралдар 28⁰ с.ендіктен 53⁰ о.ендікке дейінгі аралыққа созылып, 7 мыңнан аса аралдан тұрады. Жалпы ауданы 1,3 млн.км². Мұхиттық аралдар бірнеше бөлікке бөлінеді. Аустралияға жақын жатқан Жаңа Гвинея, Сологон және Жаңа Калеодония аралдарын Меланезия деп атайды.

Меланезиядан солтүстіке және 177⁰ ш.б батысқа қарай жатқан ұсақ аралдарды Микронезия деп атайды (Мариан, Каролин, Маршалл таға басқа).

Тынық мұхитының орталық, оңтүстік бөлігінде 177⁰ ш.б шығысқа қаарй жатқан қалған аралдар тобы (Гавай, Лайн, Қоғам тағы басқалары) Полинезияға жатады. Материктік аралдардың бөлінуі тарихи этнографиялық жағдайымен байланысты.

Жаңа Гвинея мен Жаңа Зеландия – материктік, ал Гавай жанартаулық  арал.

Бұл аралдардың көпшілігі  Тынық мұхит геосинклинальды  белдеудің жалғасы болып табылды. Гавай аралында біренеше сөнбеген жанартаулар, атап айтқанда Мауна –Лао (4170 м), Килауэа (1247 м) жанартаулары.

Аустралияның солтүстік  және солтүстік – шығысында жатқан Арафур, Тимор және Маржан теңіздерінде су температурасы жыл бойы тұрақты 27⁰С, 28⁰С- қа тең. Маржанды теңізден жылы Шығыс Аустралия ағысы шығып, құрлық жағалаумен оңтүстіңкке қарай төмендеді[3].

 

 

 

 

 

 

2.1 Жер бедері мен пайдалы қазбалары.

Мұхит жерінің басым көпшілігі  жазық және оның 95 % -тен астамының биіктігі 600 м- ден аспайды. Орографиялық ерекшелігіне қарай жер бедерін 3 –ке бөлуге болады. 1. Батыс Аустралия таулы үстіртінің орташа биіктігі 400- 500 м, үстірттің шығысында (құрлықтың орталық тұсында) Макдоннелл жотасы (1,510 м), солтүстігінде Кимберли алқабы ( биіктігі 936 м), оңтүстік батысында Дарлинг (582 м), жоталары жатыр. 2. Орталық ойпаттың биіктігі 100 м- ден аспайды, ал Аустралиядағы ең төмен жер – Эйр көлінің маңы (мұхит деңгейінен 12 м төмен орналасқан). Ойпаттың оңтүстік батысында Флиндерс, Маунт –Лофти жоталары бар. 3. Құрлықтың бүкіл шығыс бөлігінде ұзына бойы созылған Үлкен суайрық жотасы алып жатыр. Оның тау беткейлері жадағай келген, шығыс беткейі тік құлама және қатты тілімденген, батыс беткейлері біртіндеп төбелерге және көлбеу жазықтарға ұласқан. Материктің ең биік жері – Косцюшка тауы (2,230 м) құрлықтың осы тұсында орналасқан.

Құрлықтың іргетасын, негізінен  Аустралия платформасы мен Шығыс  Аустралия геосинклинальды белдеуі  құрайды. Платформа құрлықтың батысын, Сент – Винсент шығанағына дейінгі орталық және оның Арафурт астындағы бөлігін, Жаңа Гвинея аралының оңтүстігін қамтиды. Геосинклинальды белдеуі Кейп –Йорк түбегінен басталып, тасмания аралымен бітеді. Аустралия платформасының түпкі негізгі (архей төменгі протерезой) күшті метоморфттану салдарынан генйс пен гранитке айналған жанартаулық жыныстар мен терригенді шөгінділерден тұрады. Архей жыныстары пильбара мен Калгури жақпақтарында жақпарларында, солтүстікте Кимберли үстірті мен Антрим тауларында және Арнхемленд түбегінің солтүстік батысында кездеседі. Протерезой шөгінділері Батыс Аустралияның  Наллгайн, Кимберли үстірті ойыстарында, Карпентария шығанағының оңтүстік батысында көп ұшырасады. Платформаның солтүстік батысындағы Үлкен құмды шөлде триас, юра шөгінділеріне толы Каннтнг ойысы, Үлкен шығанақтың солтүстік жағасында палеоген жыныстары басып жатқан каназой дәуірінің Юкла ойысы бар. Шығыс материк геосинклинальды белдеуі батыстан шығысқа қарай біртіндеп алмасатын калеодондық (Аделаида) және герциндік (Жаңа Англия) жүйелерден құралған. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Карпентария шығанағы, Муррей алаптары сияқты бірнеше ойыс жатыр.

Құрлықтың архей, протерезой, кембрий, ордавик жыныстарында, алтынынң (Калгури, Кулгари, Бендого, Балларат), уранның (Рам – Джангл, Мэри –Катлин, Радум –Хилл), түсті металдардың (Брокен –Хилл, Маунт – Айза, Клонкари) ірі кен орындары,оңтүстігі мен  батысындағы протерезой шөгінділерінде темір мен марганецтің, ал солтүстігіндегі  Уайпа кен орынында боксит кентасы  бар. Үлкен Артезиан алабы мен  Амадия ойысында, Виктория жағалауындағы  әр түрлі геологиялық жүйелерде  мұнай мен газ мол. Құрлықтың  шығысы мен батысында титан мен  цирконийдің аса ірі кен орындары орналасқан[4]. 

2.2 Тектоникалық құрылымы мен рельефі

Платформалық құрылымның басым болуы  Австралияда көбінесе жазық рельеф пен үсті тегіс сериялардың төменгі  палеозойдан неоенге дейін таралуын алдын ала белгілеп берді.

Материктің жартысынан көбін  алып және Арафур теңізінің, үлкен Австралия  шығанағы мен тағы басқалардың эпиконтинентальды  бассейндеріне жапсарлас жатқан ежелгі Австралия платформасы архейлік және төменгі протерозойлық фундаметке ие,  онда алтынның, уранның, полиметалл рудаларының, бакситтің кендері  бар. Фундамент материктің батысында, орталық бөлігі мен солтүстігіде жер бетіне шығып жатыр. Қалған территорияда ол протеозй және палеозой жасындағы  жамылғы шөгіндінің астында жатыр. Бұл жамылғының ең қалың жері материктің солтүстік пен батысындағы ежілгі синеклизаларда болды. Оңтүстікте жас  синеклиз Юкланың шегінде, шығыста, Үлкен Артезиан бассейні майысуының жас платформамен шекарасы бойында  мезокайнозой теңіз шөгінділерінің қабаты жатыр. Протерозой жамылғысының шөгінділеріне темір рудасының  қоры, неғұрлым жас шөгінділерде көмір  және бірнеше жуықта табылған мұнай мен газ қоры бар. Австралияның бұл бөлігі жер бедерінің басым типтері ежелгі қыртыстың желге мүжілген қабаттарымен аяқталып, денудация жасымен сәйкес қабат – қабат жатқан биіктігі 400 – 600 м цокольды жазықтар болып табылады, бұлармен жоғарғы протерезой мен палеозой жамылғысының таралу аймағындағы қабатты жазықтар араласып жатады. Материктің батыс шеті мен оның орталық бөлігінде, яғни ең жаңа тектоникалық активті аймақтарда жақпарлы эпиплатформалы таулар; солтүстік – батысында Хамерсли, оңтүстік – батыснада Стирлинг пен Дарлинг, материктің орталығында Макдоннелл мен Масгрейв көтеріліп тұр. Ежілгі және эпипалеозй платформасының жас майысуының жүйесіне биік және аласа қабатты аккумулятивті жазықтар үйлесіп келеді. Материктің шығыс және оңтүстік шығыс шеті мен Тасмания, сондай – ақ Муррей жазығынан батыс пен солтүстік - батысқа қараған ауданда байқалдық, ерте палеозойлық және жоғарғы палеозойлық жас платформаның тегістелген құрылымының неогендік – антропогендік көтерілуінің нәтижесінде түзілген орташа және аласа қатпарлы – жақпарлы таулары бар.

Шығыс пен Оңтүстік –  Шығыс Австралияның тау құрылысының  өн бойында полиметалл, мыс, қалайы, алтын кен орындары бар. Тау бөліктері  маусымының палеозойлық қатпарлы құрылымдарында тас көмір мен қоңыр көмірдің, сондай – ақ мұнай мен газдың көп қорлары шоғырланған.

Шығыс Австаралияның тау  жер бедерінің негізінен солтүстікке  қарай 28 градусс оңтүстік ендікте  ені неғұрлым үлкейе түсетін Үлкен  Суайрық жотасын құрайды, ол оңтүстікке қарай тарыла береді. Ең биік шыңдары  әк жотасын құрайды, ол оңтүстікке қарай  тарыла береді. Ең биік шыңдары әк тасты  Көгілдір таулар мен Австарлия Альпысында жатыр. Соңғының шыңдарында жер бедерінің  таулы – мұзды түрлері кездеседі.

Тау бөктерінің теңіз жағы мен ірі жарықтар түбінде жас  аккумулятивті жазықтар жатыр.

Материктің көптеген аудандары  үшін жанартау әрекеті арқылы пайда  болған әр түрлі жастағы жер бедері тән болады. Материктің солтүстік  – батысында палеозойдағы жанартау әрекеті нәтижесінде Антрим үстірті түзілді.

Кайназой жасындағы вулканогендік  түрлер негізінен шығыстағы тау  құрылыстары бар жерлерде кездеседі.

Жаңа Гвинея – Жаңа Зеландия аймақтарының аралдары үшін қатпарты және жақпарлы – қатпарлы жас таулардың  вулканды үстірт және вулканды таулармен, жас аккумулятивті жазықтар мен  үйлесе таралуы тән[5].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Рекряциялық  және туризм орталықтары.

Аустралияның негізгі  бет –бейнесі олардың табиғатының  күнделікті көркейуі. Аустралия материгінің  халқының тоқсан пайызы үлкен немес  кіші қалалардың шет аймақтарында қоныстанған, яғни жағалаудан 30 мин арақашықтықта. Әлемдік деңгейде салыстыратын болсақ Аустралия материгінің табиғаты жағары бағаланған. Себебі халқы өз отанының табиғатына берік қамқорлық  жасайды.

Қалалары биікке емес, ендікке  қарай созылған. Оның себебі, адамдар  қала сыртында тұрғылары келеді.

3.1  Аустралия материгінің негізгі  туристік орталықтары

Аустралия материгінің  астанасы – Канберра. Материктің астанасы атануға екі ірі, әсем қалалар Мельбрн мен Сидней таласқан.  Бұл таластың арты арты жақсылықпен байқаған парламент басшылары, жаңа қала құруға бел буды. 1913 жылы Сидней мен Мльбурн қалаларының  ортасында, халық саны – 300 мыңнан асатын, бақшалы қаланы ойлап тапты. Аборигендердің сөзі бойынша Канберра «места встреч» (кездесу жері) деген мағына білдіреді. Материктің астанасында – Аустралияның парламенті, Жоғарғы сот және көптеген министірліктер мен агенттер орналастырылды. Қаланың орталығында мәдениет орталықтары: Аустралияның Ұлттық мұражайы, Ұлтық галереясы орнатылған.

Канберра – өте жоспарланған бақша қаласы. Онда әлемнің барлық аумақтарынан әкелінген 20 миллионнан аса ағаш түрі: қайың, акация жапон сакурасы. Қаланың ортасында капитан Кук деген жасанды өзенінен фонтан атқылап тұр. Қаланың сыр ауданында Тридбинбилла қорығы бар, ол жерде кенгрудың 50 –ге жуық түрі мекен етеді[6].

 

                                

Аустралиялық  кенгуру түрі.

Мұхиттық жағалауында  жайқалып өскен Сидней қаласы. Аустралия материгінің ірі қалаларының бірі, халық саны – 4,28 млн адам (2006), күмбезды, көлік жүйесіне бай, сауданың отаны атанған бұл қала Оңтүстіктік Уэльстың жаңа астанасы атанды. Бұл қала 1788 жылы  Аустралия материгінің «бірінші флоттың» басында келген Артур Филлиповтың қалаумен ашылған. Қала Ұлыбритания мемлекетінің колонист бастығының атына аталған. Әлемге Сидней өзінің «белокрылой» операсымен, алып көпірімен, Корольдық ботаникалық  бау – бақшасы мен шығанақтарымен әйгілі. Опера тетры шведтер, француздар мен датчандардың көмегімен салынған. Қаланың сырт бейнесі желкені желге толы  кемені еске алдырады. Қаланың ескі бөлөгінен , қаланың виктория кезеңіндегі бейнесін көруге болады. Сиднейда 30 – дан аса жағалаулар бар[7].

Сиднейдің «ЭВМ» орталықтары.

Мельбрун Сиднейден кейін пайда болған әсем қала. Бастапқы турғындары демалушы, көшіп – қонушылар болған. Аустралиядаға көлемі жағынан екінші орынды иелейді, Порт – Филлипин шығанағының жанында орналасқан, Виктория штатының астансы. 2007 жылғы санығы бойынша халық саны 3,8 млн адамға жуық.

Орталық бөлігінде Мельбурн  ірі университеттердің орналысқан. Фицро бау – бақашысында Англиядан  сатып алынған Дж. Куктың үйшігі орын тапқан. Қаланың символы ретінде үш сегізбен салынған ескерткіш орнатылған, ол сегіз сағаттық жұмыс уақытын, сегіз сағатты демалысты және сегіз сағаттық ұйқының белгісі[8].

             

Мельбурн  университеті

 

 

 

 

Дж. Кук  үйшігі

 

 

 

 

 

 

 

 

Аделайда  - әлемге әйгілі Аустралияның қаласы. Бұл қала 1830 – 1837 жылдары басқарған Ұлыбритания мен Ганновераның әміршісі IV Вильгельмның жұбайының атымен аталған. Аустралияның басқа да әсем қалалары сияқты мұхиттың жағалауында орналасқан, жан – жағын көптеген саябақтар мен жүзіп алқаптары қоршап жатыр.

Бұл қала, сонымен қатар iрi Австралия қалаларының көпшiлiгi, мұхит жағаға орналастырған және көп бақтар және жүзiм егiстерiмен  қоршаған. Назар аударарлықтардың бiрлерiнiң  қалалары курсиялар және түсу мүмкiн  дәм татуға және жазықтардың әртүрлi жиiрек Австралиясынан дәм салыстыру  түсу мүмкiн Австралиядағы шарап  жасауды тарихы туралы бұйрықшы экспозициялардан тысқары Шарап орталығы болып  табылады. 25% Австралия жазықтары  мүлдем болады қаламен қашық емес болатын Бароссаны Жазықтықта өндiрiп алатыны естен кетпес. Жинағы бұл Жазықтықты 48 шақты iрiлi-уақты шарап ашытқан фермалар саналады[9].