Тәуеккелдердің түрлері және қаржы менеджментінде тәуекелділікті басқару

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ                                                                                                                 2                                                            

Қаржы тәуекелін басқарудың теориялық аспектілері..........................................3

Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері.....................................................................5

Қаржылық тәуекелдер.............................................................................................8

Қаржылық тәуекелді басқару...............................................................................11

Қаржылық тәуекелдердің  басқару жүйесіне  

пайдалылығының әсері  және

 стратегиясы мен тактикасын...............................................................................15

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                    21

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                         22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Тәуекел дегеніміз – тарихи және экономикалық категориялар екені  анық. Біріншіден, тарихи категория  ретінде ол – адамзатбаласысаналытүрдесезінетінқауіпдегенұғымдыбілдіреді. Өркениеттің даму деңгейінеқарайтауарлық-қаржылықбайланыстарпайда бола бастағанкездетәуекелэкономикалық категория ретінде де танылабастады. 

Экономикалық категория  ретіндетәуекел – болуы да мүмкін, болмауы да мүмкінқұбылысболыптабылады. Әрине, мұндай тәуекел бола қалған күнде оның үш түрлі нәтижесі болатындығы анықталған. Бұлнәтижелердіңбіріншісі – жағымсыз, яғни «жаманайтпай, жақсыжоқ» демекші, ұтылыс, зияншегудепаталады. Ал екіншісі, ешпайдасы да, зияны да жоқ бос әрекетпен аяқталатын нәтиже. Үшіншісі – әрине, тәуекелдіңтөресі, яғниұтысқа, пайдатабуғақолжеткізгенжағымдынәтиже.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қаржы тәуекелін  басқарудың теориялық аспектілері

Тәуекелшілдікті мүмкіндігінше  тізгіндеп, басқарып отыруға болады. Былайшаайтқанда, тәуекелжасаудыталапететінжағдайлардыболжап, оны насырғашаптырмаудыңамал-тәсілдерінқарастырудыңүштүрліжолы бар. 
Қаржылықтәуекелкәсіпорынныңқаржыинституттарымен (банктермен, қаржылық, инвестициялық, сақтандырукомпанияларымен, биржалармен т. б.) байланысыбарысындатуындайды. Мұндайтәуекелгесебепболатынжәйттер – инфляция факторлары, банктердіңесептікставкаларыныңөсуі, құнды қағаздар бағасының төмендеуі т. б.

Қаржылық тәуекелдің екі түрі бар; біріншісі – ақшаныңқұндылығына, яғнисатыпалумүмкіндігінебайланыстытәуекелдер, екіншісі – қаржықұюға (инвестициясалуға) байланыстытәуекелдер. Ақшаныңқұндылығына, демексатыпалумүмкіндігінебайланыстытәуекелдердіңқатарына: инфляциялықжәнедефляциялықтәуекелдер, валютағақатыстытәуекелдер, соныменбіргеағымдағы (ликвидті) тәуекелдежатады.Инфляция – ақшаныңқұнсыздануы, яғнибағаныңөсуіекендігібұлкүндебаршамызғамәлімжәйт. Алдефляциякерісінше, бағаныңтөмендеуіжәнеосығанорайақшақұнының, демек, сатыпалумүмкіндігініңартуы.Инфляциялықтәуекелдіңқауіптіжағы, инфляцияөскенжағдайдатүскенпайданың, яғниқаржыныңшынайысатыпалумүмкіндігінендетезірекқұнсыздануыболыптабылады. Мұндайжағдайдакәсіпкерлікжүйеніңайтарлықтайзияншегетіндігіанық.

Дефляциялық тәуекелдің қауіпті  жағы – бағаның төмендеуі және соған байланысты кәсіпкерлік бағыттағы  экономикалық ахуалдың нашарлауы, өнім сатудан түсетін табыстың азаюы  болып табылады. 
Инвестициялық тәуекелдің мынандай қауіпті түрлері бар: пайда табу мүмкіндігін қолдан шығарып алу, табыстың азаюы және қолдағы қаржыдан айрылу.Несие тәуекелінің қауіпті тұсы – несие алушының негізгі қарыз бен оның өсімін несие берушіге белгіленген мерзімде қайтара алмауы. Соныменқатар, қарызғашектелген құнды қағаздардышығарушыэмитенттіңоғанлайықтыөсімдінемесеқарыздыңнегізгісомасынтөлеугеқабілетсізболыпқалуы да жатады.

«Тәуекелтүбі – желқайық, өтесің де кетесің» дегенхалықданалығы бар.Әрине, халықайтса, қалтайтпайды. Бірақоныңмәні  мен мағынасын, реті мен орнынтүсінебілуүшінтереңпайым, биікпарасатқажет. Сондықтан да бұлтұстатәуекелдің де түр-түріболатынынестеберікұстағанжөн. Қаржытәуекелінеқадамбасартұста «Жетіретөлшеп, бірреткес» дегеннақылсөздіестеншығармағанабзал. Өйткені қаржыныңқашан да нақтыәріқатаңесептісүйетінідәлелдеудіқажететпейтінақиқат.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Тәуекел мәні, мазмұны және түрлері

Нарықтық қатынастар дами келе, күтілетін нәтижені алудағы  айқынсыздық пен сенімсіздік  пайда болады, сәйкесінше тәуекел туады. Кәсіпорынның қызметінде әртүлі тәуекелдерді төмендету немесе олардың алдын - алудың құрамдарын және сәйкес бағалау әдістерін қалыптастырудың қажеттілігі пайда болады. Сондықтан менеджер сыртқы ортаның анықсыздығымен жалпыланған тәуекелдерден сақ болу әдістерін тауып, ұсынуы міндетті болады.

Тәуекел – қоршаған ортаның  табиғи жағдайларынан (сел, жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.) және адам қоғамның әртүрлі қызметінен  мүмкін болатын шығындалуы қауіпсіздігі. Тәуекел - бұл тарихи және экономикалық категория.

Тарихи категория ретінде  тәуекелді адам сезетін мүмкін қауіп-қатер  деп түсіндіруге болады. Тарихи тәуекел  қоғам дамуының барлық жолымен байланысты.

Экономикалық категория  ретінде тәуекел бұл іс жүзіне асатын немесе аспайтын жағдай. Бұл  жағдай пайда болған кезде 3 экономикалық нәтиже болуы мүмкін: теріс (жеңілу, зиян, шығын), нольдік және оң (жеңіп  шығу,  табыс, пайда).

Сәйкесінше, өндіріс менеджментіндегі тәуекел - бұл болжанған нұсқаумен  салыстырғанда табыстың төмендеуі  немесе шығындардың пайда болу ықтималдылығы.

Тәуекелсіз бизнес болуымүмкінемес. Тәуекелдіңөсуі - кәсіпкерлікеркіндіктіңбелгісі.

Тәуекелдібасқаруғаболады, яғнитәуекелдіжағдайдыңбасталуынболжауғаболатынәртүрліәдістер мен тәуекелдеңгейініңтөмендеуінешаралардықолдануғаболады.

Тәуекелдібасқарудыұйымдастырудыңтиімділігікөбінесетәуекелдіңтоптамасымен (классификациясымен) анықталады. Тәуекелтоптамасы (классификация) бұлқойылғанмақсатқажетуүшінанықталғанбелгілерібойыншатәуекелдердінақтыбөлуболыптабылады

Тәуекелдітоптаудыңғылыминегізделген  жүйесіәртәуекелдіңжалпыжүйедегіорнынанықтайды. Олтәуекелдібасқарудаәдістер мен тәсілдердісәйкесіншетиімдіқолдануүшінқажет. Әр тәуекелдің сәйкесінше тәуекелді басқару тәсілі бар.

Тәуекелдіңтоптастырылғанжүйесінетәуекелтоптары, категориялары, түрлеріжәнеалуантүрлерікіреді  (сурет 15.1).

 

 

 

 

Болжамды нәтижеге байланысты тәуекелдерді келесідей екі үлкен  топқа бөлуге болады: таза және спекулятивті.

Таза тәуекелдер дегеніміз  теріс немесе нольдік нәтижеге жету. Бұл тәуекелдерге келесілерді жатқызуға  болады: табиғи, экологиялық, саяси, транспорттық және коммерциялық  тәуекелдердің бөлігі (мүліктік, өндірістік, саудалық).

Спекулятивті (алып сатарлық) тәуекелдер оң нәтижеге жету және де теріс  нәтижені алу мүмкіндігін көрсетеді. Бұл тәуекелдерге коммерциялық тәуекелдің бөлігі болып табылатын қаржылық тәуекелдер жатады.

Тәуекелдің пайда болуының негізгі себептеріне (базисті немесе табиғи тәуекелге) байланысты, олар келесі категорияларға бөлінеді: табиғи,  экологиялық, саяси, транспорттық, коммерциялық тәуекелдер.

Табиғи тәуекелдерге табиғаттың дүлей апаттарымен байланысты: жер  сілкінісі, су тасқыны, өрт, эпидемия және т.с.с. тәуекелдер жатады.

Экологиялық тәуекелдер - бұл  қоршаған ортаның ластануымен байланысты тәуекелдер.

Саяси тәуекелдер мемлекеттің  қызметімен және елдегі саяси жағдайымен байланысты тәуекелдер.

Транспорттық тәуекелдер – бұл жүкті көлікпен (автокөлік, темір жол, әуе және т.б.) тасымалдауға байланысты тәуекелдер.

Коммериялық тәуекелдер –  қаржы-шаруашылық қызмет үрдісінде   ысыраптың болуы қауыпсыздігін көрсетеді.

Құрлымдық белгісі бойынша  коммериялық тәуекелдер мүліктік, өндірістік, саудалық  және қаржылық болып бөлінеді.

Мүліктік тәуекелдер - бұл  ұрлау, диверсия, техникалық және технологиялық  жүйелердің шектен тыс шығуы себептері  бойынша кәсіпкер мүлігінің жоғалту  ықтималдығымен байланысты тәуекелдер.

Өндірістік тәуекелдер - әртүрлі факторлардың әсерінен (қондырғылар, шикізат, транспорт және т.с.с. негізгі  және айналым қорларының зақымдалуы немесе бүлінуі) өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған шығындармен байланысты тәуекелдер, және де жаңа техника мен  технологияны өндіріске енгізуімен  байланысты тәуекелдер.

Саудалық тәуекелдер төлемдерді кешіктіру, тауарды мерзіміне жеткізіп бермеу, тауарды тасымалданған кезіндегі  төлемнен бас тарту, төлемді мерзімінде төлемеу себептерінде болған шығындармен  байланысты тәуекелдер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қаржылық тәуекелдер

 

Қаржылық тәуекелдер қаржылық ресурстарың, яғни ақша құралдарының, қаржылық активтердің құнсыздануынан пайда болатын жоғалтуларға байланысты.

Қаржылық тәуекелдер екі  түрге бөлінеді: ақшаның сатып  алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер және капиталды салуымен байланысты (инвестициялық) тәуекелдер.

Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге  келесілерді жатқызуға болады: инфляциялық және дифляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімшілік (ликвидность) тәуекелдері.

Инвестициялық тәуекелдер келесідей  тәуекел түрлерінен тұрады: алынбай  қалған пайда, табыстылықтың төмендеуі, тікелей қаржылық жоғалтулар.

Алынбай қалған пайда тәуекелі – бұл қандай да бір шараны (мысалы, сақтандыру, инвестиция құю және т.б.) жүзеге асыру нәтижесінде пайда  болған қаржылық зиян. 

Табыстылықтың төмендеу тәуекелі несие және салымдар бойынша портфельді инвестициялар бойынша дивиденд пен пайыздар көлемінің төмендеуі  нәтижесінде пайда болады.

Табыстылықтың төмендеу тәуекелінің  келесідей түрлері бар: пайыздық тәуекелдер және несие туекелдері.

Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелінің келесідей түрлері  бар: биржалық, сұрыпталған, банкроттық, несиелік тәуекелдіктер.  

Биржалық тәуекелдер биржалық келсім шарт жасаудан болатын зиян қауіпсіздігін білдіреді.

Сұрыпталған тәуекел (латын  сөзінен таңдау, сұрыптау деген мағына береді) – бұл инвестициялық портфельді құру кезінде бағалы қағаздардың  басқа түрлерімен салыстырғанда  инвестициялау үшін бағалы қағаз  түрлерін, капитал салу түрлерінінің дұрыс емес тәуекелі.

Банкроттық тәуекел кәсіпкердің  капитал салымын дұрыс таңдамау нәтижесінде өзіндік капиталын  толық жоғалту қауіпсіздігі және мойына алған міндеттерді орындай  алмауы.

 

 

 

 

1 кесте.

Қаржылық тәуекел	Þ	Несиелік тәуекел Валюталық тәуекел Сатып алушылардың төлем  қабілетсіздігі Инвестициялық тәуекел Пайыздық тәуекел Инвестицияларды қайтару  бойынша міндеттерді орындау Инфляциялық тәуекел Шикізат пен материалдарға  бағалардың өсуі Алынбай қалған қаржылық пайда  тәуекелі Инновациялық қызметтің  тиімсіздігі Негізгі қарызды және оның пайыздарын дебиторлардың төлемеуі
Коммерциялық тәуекелдер	Þ	Сұраныстың тұрақсыздығы Аса прогресивті өнімнің  пайда болуы Бәсекелестердің мүмкіншіліктерін жете бағаламау Сатып алушылардың өз міндеттерін  орындамауы Әріптестің және мердігердің  адалсыздығы
Өндірістік- техникалық тәуекел	Þ	Қондырғылардың үнемділіксіз жұмыс істеуі Технологияның жетіспеушіліктері Технологиялық өзгерістердің  жоқтығы Қондырғылардың тозуы Қуаттылық резервтерінің  жоқтығы Техникалық қызмет көрсету  мен жөндеу жоспарларын орындалмауы Қондырғылардың жоспардан  тыс бос тұрып қалуы Қондырғыларға қосымша бөлшектерінің  болмауы Жұмыс және қондырғыларды  жөндеу тәртібінің бұзылуы Төтенше жағдайлар Шикізат пен материалдардың сапасының төмендігі Негізгі қорлардың сенімділігінің (тұрақтылығының) кемшіліктері
Ақпараттық тәуекел	Þ	Ақпарат түрінің, көлемінің, формасының тиімсіздігі Берілген мәліметтерді қорғау дәрежесінің төмендігі Ақпараттың ағымы Аудиторлық тәуекел Өндірісті диспетчерлеу үрдісіндегі  қателер
Әлеуметтік тәуекел	Þ	Әлеуметтік инфрақұрылымының жоқтығы Жабық жұмыссыздық Басқару персоналымен жұмысшылардың  өндірістік қарым-қатынасы Жұмыс күшінің артықшылығы  немесе жеткіліксіздігі Кәсіптік жарамсыздылық Еңбекке қабілетсіздігі Өндірістің зиянсыздығы
Саяси тәуекел	Þ	Жұмысшылардың толқулары  мен ереуілдер Транспорттық тарифтердің, төлемдердің өсуі Энергия көздеріне бағалардың өсуі Салық салу жүйесінің өзгеруі Капитал қозғалысына ресми  түрде рұқсат беру немесе тоқтату Жергілікті төрешілердің жәрдемдесуі немесе қарсы әрекеті Өкілетті органдармен  қарым-қатынасы
Экологиялық тәуекел	Þ	Тұрғылықты аудандардың  шектен тыс газдануы Өндірістің зияндылығы Төтенше және апат жағдайлары Зиянды өндіріс қалдықтарының  жоғары болуы