Экономикасы транзитті елдердегі мемлекеттік қаржы бақылауын ұйымдастыру

3-Бөлім. Экономикасы транзитті  елдердегі мемлекеттік қаржы 

бақылауын ұйымдастыру

3.1. Қаржы бақылауының  жалпы мемлекеттік жүйесі

Экономиканы нарық қатынастарына  енген кезде қаржы бақылау  жүйесі күрт өзгереді. Жаңа экономикалық қарым-қатынастарға әртүрлі келісімшарттар мен қаржылық операцияларды жиі  тексеру тән емес. Жалпы тексеру  дұрыс нарықтық қатынастарға тежеу  болады. Транзиттік экономикаға ауысу  кезеңінде, мүлік ауысуының формалары  мен тәсілдері орнықпағандықтан, баға ырықтандырылуы, шаруашылық еркіндігі, экономикалық жағдайдың айқындалмауы салдарынан қаржы ағымын қоғам мүддесіне  сай бақылау және сол салаға бағыттау қиындық тудырады.

Бұндай жағдайларда қаржы  тәртібін, қаржылық заңдарды бұзу орын алады, мемлекеттік мүлікті пайдалану  саласында кемшіліктер көбейеді. Осыған байланысты қаржылық бақылау  мұндай кемшіліктерді болдырмауға  тосқауыл болуы керек.

Субъектілерге байланысты қаржы  бақылауы мына түрлерге бөлінеді:

1, Жалпымемлекеттік бақылау  қандай объект болмаса да оның  ведомстволық бағынуы және мүлік  түріне қарамастан бақылау қолданылады.

2. Барлық мемлекеттік  органдар қаржы бақылауын жыл  сайын мемлекеттік бюджетпен  орындаудың процестері сессияда  қараған кезде қадағалаййды.

3. Үкімет, жергілікті әкімшілік  аппараттары тек қана өздеріне  бағынышты органдардың бақылау  жұмысын қадағалаумен қатар өздері  де қаржы бақылауын жүргізеді.  Үкімет мемлекеттік бюджеттің  құрастырылуы және оны орындауын  қадағалайды, мемлекеттік қаржы  саясатын жүргізеді. Өздерінің  өкілеттігіне сәйкес жергілікті  органдары да қаржы бақылауын  жүргізеді.

4. Ведомстволық қаржылық  бақылауы өз құқығына байланысты  бөлек министрлікке, ведомствода  өз қарамағына кіретін мекемелерге,  кәсіпорындарға жүргізіледі.

Ведомстволық бақылаудың негізгі міндеттеріне жоспарды орындауды  қадағалау, материалдық және қаржы  ресурстарын үнемді пайдалану, мүлікті  сақтау, бухгалтерлік есепті дұрыс  жолға қою, ревизиялық қадағалау  жұмысының жағдайы, жауапсыздық, шығындау және басқа да артықшылық фактілерін болдырмау жағдайлары кіреді.

5. Ведомстволық бақылау  аясына сәйкес ішкі шаруашылық  бақылау жүргізіледі, нақтылы  өндрісте, қоғамдық ұйымдарда, мекемелерде  жүргізілетін бақылау. Бұл бақылау  функциясы күнделікті жүріп жатқан  қаржылық-шаруашылық негізінің мүддесі.  Бұл бақылау өндірістегі бірінші  буынның жауапкершілігін арттыру  үшін, оларда шаруашылық формаларын  тиімді пайдалану, қаржы тәртібін  бұзушылыққа апаратын жағдайларды  болдырмау үшін қажет.

6. Қаржы бақылауын өткізу  мерзіміне байланысты ол алдын  ала, одан кейінгі тексеру болады. Бұл тексеру формалары көптеген  тексеру органдарының қызметіне  тән. 

6.1. Алдын ала қаржы  бақылауы ақша қорларын құру, бөлу және қолданудың алдында  жүргізіледі, сондықтан ол қаржы  тәртібін бұзуды болдырмау үшін  маңызы зор. 

6.2. Ағымдағы қаржы бақылау  – бұл бақылау ақша операциялары  жүріп жатқан кездегі бақылау.

6.3. Кейінгі қаржы бақылау  – қаржы бақылау операциясы  болғаннан кейінгі бақылау.

7. Аудиторлық бақылауға  – келісімшарт арқылы қаржы  және шаруашылық саласын тексеру  жатады. Бұл тексеру келісімшарт  жасаған тәуелсіз аудиторлық  фирма мен өндірістің, компанияның,  банктің, сақтандыру фирмасының  қожайындары арасындағы шарт  арқылы жүргізіледі.

Аудиторлар және аудиторлық фирмалар өз қызмет барысында заң  талаптарымен және де басқа құқық  актілерін қолданып жұмыс істейді. Басқарушылық аудит жүргізу барысында  қорытынды жазуда, сол сияқты үшінші басқа жақты тексергенде ешкімге  тәуелді емес.

Аудит мына төменгі саты бойынша жүргізіледі:

1. Жоспарлау (тараптардың әрекетін ішкі жүйелеу;).
2. Аудит объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
3. Аудит және оны жүргізу үдерістері бағдарламасын дайындау.
4. Бақылаудың жүйелерін тексеру және тестілері.
5. Аудитті жүргізу.
6. Аудиторлық есептілікті қалыптастыру.

Аудитті жүргізу барысында  негізгі дәлелдерді беретін, есептің  толықтығын, дұрыстығын және жеткіліктігін  анықтау үшін, сол сияқты деректердің  бағасының, есептің дұрыстығын анықтау  үшін негізгі заңдылықтар анықталады.

Қылау функциялары халықтың экономикалық шаруашылық қызметінің барлық саласына таралады.

Қазақстан Республикасында  қаржылық бақылауды ұйымдастыру  түрлеріне байланысты: жалпымемлекеттік, муниципалдық, ведомстволық, қоғадық, тәуелсіз және меншік иесінің бақылауы болып бөлінеді.

Қаржы бақылауының тиімділігі, көбінесе, оны дұрыс ұйымдастырумен анықталады: бақылаудың субъектілерін  нақтылы анықтау, олардың құқықтары  мен міндеттері, қаржы бақылакын  жүргізудегі олардың формалары  мен әдістерінің үйлесуі.

Жалпымемлекеттік қаржы  бақылауының мемлекеттік билік  өкілдері: Президент, Президент аппараты, Парламент, Үкімет, жергілікті өкімет органдары, жергілікті әкімшілік органдары.

Республикалық бюджеттің  орындалуын сырттай бақылайтын мемлекеттік  орган – Есеп Комитеті, ал жергілікті бюджетті сырттай бақылайтын орган  – мәслихаттың ревизиялық органдары.

Құқықтық мемлекет құру концепциясына  сай қаржы бақылауын жүргізу  үшін заң қабылдайтын органдардың  ролі күшейеді. Сондықтан бақылаудың субъектісі ретінде Қазақстан Республикасының  Парламентінің қызметі ерекше және бақылау түрі – Парламенттік бақылау  болады.

Қазақстан Республикасының  Парламентінде арнайы жұмыс екі  палатада, Сенат пен Мәжілісте  экономика, қаржы және бюджет комитеттері  болады. Бұл органдар заң талқылау кезінде, алдын ала қарау және өздеріне сай палаталардың құзіретіне жататын сұрақтарды дайындауды, қаржы  және бюджет саласында мемлекеттік  бюджеттің жұмсалуын қадағалап, бақылау жасайды.

Парламенттің қаржылық-бюджеттік  сұрақтар бойынша эксперттік бағалар  мен қорытындыларына шешім қабылдау үшін арнайы орындарға және Қазақстан  Республикасы үкіметіне жібереді.

Республика Президентінің  қаулылары, жарлықтары мен үкімдерін  орындауды ұйымдастыратын бақылауды, бекітілген актілерде тұлғалардың  талаптарды орындау жауапкершілігін  күшейтуде Президент Аппаратында  бақылаудың ұйымдық бөлімі бар. Жалпы  Президент Аппараты министрліктер, ведоствалар, жергілікті әкімшіліктер мен басқа да мемлекеттік басқару  органдарының қызметтерін бақылауды  жүзеге асырады. Аппарат нықталған  кемшіліктер мен қылмыстарды  жоюда қабылданған шаралар турал  Президентке ақпарат береді, тұлғаларды актілерін бұзғаны үшін жауапқа  тарту туралы ұсыныстар жасайды, анықталған қылмыстар мен олардың  себептері және Президент актілерін  орындамау жағдайларын Үкіметке, әкімшілік төрағаларына және басқа  да мемлекеттік басқару органдарына  қарастыруға кіргізеді. Өз қызметтерін  орындау барысында Президент  Аппараты қажетті ақпараттарды тексеретін органдардың басшылары мен қызметкерлерінен алуға құзыры бар.

Қазақстан Республикасы Президентіне бағынышты республикалық бюджет бақылауын орындайтын елеулі мемлекеттік  орган – Есеп Комитеті болып табылады. Есеп комитетінің құқықтық жағдайы  Конституциямен «Республикалық және жергілікті бюджеттердіңң бақылауын орындау  туралы» заңмен және басқа да нормативтік-құқықтық актілермен анықталады.

Есеп Комитетінің функциялары  мыналар:

1) Қазақстан Республикасының  заңдарының және республиканың  бюджет туралы нормативтік актілердің  орындалуын бақылау.

2) Республиканың бюджетін  орындауымен байланысты мемлекет  басшысының талаптарын орындау.

3) Республикалық бюджетке  қаражаттардың түсуін және олардың  заңды жұмсалуын бақылау.

4) Мемлекеттік бағдарламаларды  орындау және мемлекеттік қажеттіліктерді  қаржыландыру үшін бөлінген республиканың  бюджет қаражаттарының дұрыс  жұмсалуын бақылау.

5) Қазақстан Республикасының  Парламентіне республикалық бюджеттің  орындалуы туралы есепті қарастыруға  ұсыну.

Қазақстан Республикасы Үкіметі  бақылау аясында кең ауқымды  құқықтарға ие. Ол атқарушы органдардың  жүйесін басқара отырып, министрліктер, ведоствалар, әкімшілік – территориялық  атқарушы органдардың құзіретіне кіретін  барлық сұрақтар шеңберінде басшылар мен олардың қызметтерін бақылауды  жүзеге асырады, Президент актілері мен заңдардың және де өз қаулылары  мен үкімдерінің орындалуын бақылайды. Үкімет Республиканы дамытуда индикативті жоспарларды құру мен қарстыру процестерінде экономика, салалар, аймақтар, инвестициялық қызметтердің басты бағыттарының секторлары мен сфералардың даму бағдарламаларына алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі мен Халық банкі жалпы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдарға жатады.

Қаржы Министрлігі, жергілікті қаржылық және салық органдары әлеуметтік – экономикалық және шаруашылық сфералардың  барлық салаларында тексерулер жүргізеді. Олар тәртіптің жоспарлы, сметалық және қаржылық сақталуын, түскен табыстардың  дұрыс есептелуінің толықтығы мен  уақыттылығын, мемлекеттік қаражаттарды жұмсаудың заңдылығы мен мақсаттылығын, бухгалтерлік және салық салу есебінің дұрыстығын бақылайды.

Мемлекеттік бақылау өзінің өкілеттіліктері шеңберінде Қазынашылық  органдарын жүзеге асырады. Қазақстан  Республикасының Қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, бұл органның негізгі  міндеті республикалық бюджеттің  кассалық орындалуын ұйымдастыру, жүзеге асыру мен бақылауды бекіткен. Негізгі міндеттер мен бюджеттік  тәртіпті күшейту мақсаттарын орындау  барысында Қазынашылық органдар Үкіметтің қаржы ресурстарын  пайдалану, қабылдау және есептеумен байланысты министрліктерде, кәсіпорындарда, ұйымдар  мен мекемелерде ақшалай құжаттардың  тексерілуін жүргізу құқықтарына  ие.

Мелекеттік қаржының жұмсалуын  бақылайтын арнайы парламенттік институттар  барлық елдерде де өз қызметін атқарады. Мысалы, АҚШ-та Бас бақылаушының басшылығындағы Конгресстің бас бақылау басқармасы, Ұлыбританияда –Бас ревизордың басшылығындағы Ұлттық ревизиялық кеңес, Канадада-Бас  бақылаушы , Индияда-мемлекеттік есеп беру, бюджеттік болжаудың парламенттік комитеттер, мемлекеттік кәсіпорындар жұмыстары жөніндегі комиссиялар, Финляндияда -5 мемлекеттік ревизорлар, ал ФРГ, Франция, мен Венграда – Шоттық палаталар.  
Параламенттік бақылау институттарымен қатар көптеген елдерде мемлекеттік, нақтырақ айтқанда үкіметтік бақыларевизиялық жүйесі қызмет атқарады. АҚШ-та бұл үкіметтік мекемелерде қаржылық асыра пайдаланумен күресу жөніндегі президенттік Кеңес, федералдық ведомстволардағы инспекциялық қызмет жүйесі, Президент қарамағындағы Әкімшіліктік – бюджеттік басқару, Индияда – Бас инспектор мен ревизордың қызметтері (Индияның ревизия мен шот жүргізу департаменті), Финляндияда- Мемлекеттік шаруашылық ревизиялық басқару.  
Дамыған елдерде парламенттік пен үкіметтік бақылау-ревизиялық жүйелер параллельді және біруақытта бір-бірімен тығыз байланыста қызмет жасайды, парламенттік жүйенің үкметтікті басқаруы сөзсіз. Шет елдердегі бақылау- ревизиялық органдар мемлекеттік қаржының жұмсалуы мен мемлекеттік мүліктің пайдалануын назар сала қадағалайды.  
Осы міндеттердің шегінде олар министірліктердің, ведомствалар мен басқа да басқарушылық органдардың қызмет атқаруына, мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асуына кеткен шығындарды бақылап, мемлекеттік тапсырыстарды орындау жөніндегі жекеменшік фирмалардың өндірістік- шаруашылық қызметін тексерді.  
АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Швеция, Франция, Канада, Австрия,  
22  
Жапония, Индия, Венгрия, Финляндия сияқты дамыған елдердің қаржылық- бақылау органдары қызметінің мол тәжірибесін зерттеу- тиімді қаржылық бақылауды ұйымдастыруда баса назар аударылуда.  
Әлемдік тәжірибе қөрсетіп отырғандай, дамыған елдерде экономикалық, әлеуметтік, әскери басқа да бағдарламаларды жүзеге асыру міндетті түрде кішігірім бақылау жүйелерін қоса жүргізуді қажет етеді. Дамыған шет елдерде қаржылық бақылаудың мұндай жолы тиімді болып табылады.  
Мысалға, бақылау органдармен жұмсалған 1 АҚШ долларының орнына бюджетке қосымша 5 доллар, Ұлыбританияда болса, 1 фунд стерлингке 13 фунт түседі.  
Бюджеттік –қаржылық бақылауы дамыған шет мемлекеттердің тәжірибесіне баса назар аудару қажет.  
Мемлекеттік бақылау деп парламенттің, конгресстің басқа мемлекет билігінің жоғарғы органның қарамағындағы бақылау органдарын айтады. Олардың министрліктер мен ведомствалардың, сондай- ақ азаматтық, әскери жұмыстарға да араласуға құқықтары бар. Олар құпиялық қорлар, әскери бағдарламалар мен басқа жүзеге асырылып жатқан шараларға бақылау жасайды.  
Мемлекеттік бюджеттің атқарылуына үнемі қызмет атқаратын қаржылық бақылау органдарын құрумен жетілдіру проблемалары- барлық дамыған елдер үшін өзекті. Бұл мәселені шешу үшін заң шығару органдарына бір қатар елдердің тәжірибесінде, онда мемлекеттік шығыстар тек бюджеттің атқарылуына бақылау жасайтын бас бақылаушының келісімімен ғана жүргізілуіне назар аударылады.