Ақша ағымдары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ  
1.1 Акша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны 5  
1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі 10

2 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ  
2.1 Ақша ағымдарын жоспарлаудағы негізгі мәселелер 13  
2.2 Компаниядағы ақша ағымдарының қазіргі жағдайындағы басқару жолдарын жетілдіру 20

ҚОРЫТЫНДЫ 28  
 
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

КІРІСПЕ

Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және  
төлейтін ақшалай қаражаттар сомаларының арасындағы айырмасы болып табылады.  
Ақшалай ағымның бағалануы көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік инвестициялық проектте жүреді. Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты. Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты қаржылық процесте көрсетіледі:  
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы қажет.  
Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс арқылы олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі жүреді, ақшалай ағымға тиіспейді Осы айтылғандар курстық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.  
Курстық жұмыстың мақсатына мыналар жатады:  
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы – материалдық қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен авнстар: түрлі сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен рояльтилердің проценттері басқа да және өткізуден тыс табыстар басқа түсімдер.  
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық қорларды жеткізуге жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге берілген аванстар, материалдармен тауарлар үшін жеткізушілермен мердігерлерге төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер, бюджетпен әлеуметтік сақтандыру органдармен бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу проценттерді төлеу басқа да төлемдер.  
Курстық жұмыстың міндеттері:  
- бағдарламасы шеңберінде 2006 - 2008 жылдары шетелдік  
корреспонденттік пунктерді құру;  
- материалдық – техникалық жарақтандыру жөніндегі;  
- инвестициялық жобаны іске асыруды, жүзеге асыру көзделіп отыр;  
- жоба шеңберінде 10 – нан астам алыс және жақын шет ;  
- елдерде компанияның корреспонденттік пунктерін ашу көзделуде.  
Аталған проблемаларды шешу үшін қажетті компьютерлік, комуникациялық және басқа да техникалық жабдық сатып алуды жүзеге асыру ұйғарылып отыр. Бұл жобаны іске асыруға арналған болжамды шығыстар 55000 мың теңгені құрайды. Жобаны іске асыру мерзімі – 2006 – 2008 жылдар. Инвестициялық жобаны қаржыландыру көзі компанияның меншікті қаражаты болып табылады.  
2002 – 2008 жылдар кезеңінде Компанияның ақша ағымының  
мұнай өндіруші кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын дамыту жер үсті объектілерін салуға, қайта жаңартуға және жаңғыртуға, сенімді әрі өнімділігі жоғары жер асты жабдығын қолдануға, компьютерлік геологиялық модельдер негізінде кен орындарын игеруді бақылаудың тиімділігі жоғары жүйесін құруға келіп тіреледі.  
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік, мәні және мазмұны

Ақша ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай қаражаттар сомаларының арасындағы айырма болып табылады.  
Ақшалай ағымның бағалану көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік инвестициялық проектте жүреді.Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты. Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлермен, шығарушылар. Ең басты қаржылық процесте көрсетіледі:  
1.Координациялық және басқадай мамандығы бойынша;  
2.Экономикалық көріністермен көрсетілген көріністермен дайындалған дайындықпен;  
3.Қарсыластық тенденциялық бағалау формасы .  
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп. Басқадай қате көздерге байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы қажет.Мысалы: бухгалтер өзіндік кірістерді, олар ақша жүйесінде жүреді, олар ақша ағымдарына байланысты емес жартылай айналыстағы ағымдар кредит арқылы жасалады. Кіріс кірген кезде шығынды санамайды капиталдың кіріс арқылы олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық санау жүйесі жүреді, ақшалай ағымға тиіспейді.  
Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметтің нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының ағынына жатады:  
- түсімдеріне өнімдерді өткізуден алынған түсім тауарлы – материалдық қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар: түрлі сипатта сыйақы төленген дивиденттер мен рояльтилердің проценттері басқа да және өткізуден тыс табыстар басқа түсімдер.  
- жұмсалуына жатады өндірістік шығындары; тауарлы – материалдық қорларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге берілген аванстар, материалдар мен тауарлар үшін жеткізушілер мен мердігерлерге төлемдер, жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер, бюджетпен әлеуметтік сақтандыру органдарымен бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу проценттерді төлеу басқа да төлемдер [1].  
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен  
сату өтелген несиелерді беру мен алу болып табылады. Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысының мысалы:  
1.Ақша қаражаттарының түсуі:  
- негізгі құралдары басқада ұзақ мерзімді активтерді және материалды емес активтерді сатудан түскен түсімдер;  
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;  
- басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;  
- басқа түсімдер;  
2.Ақша қаражаттарын алу:  
- күрделі жұмсалымдар;  
- негізгі құралдарды басқа ұзақ мерзімді активтерді және материалды емес активтерді сатып алу;  
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;  
- басқа заңды тұлғаларға несие беру;  
- басқа да төлемдер болып табылады.  
Ақша ағынымен қатар инвестициялық жобаларды қорланған ақша  
ағымы пайдаланылады оны сипаттайды:  
- қорланған түсім;  
- қорланған жұмсалу және қорланған сальдо.  
 
Олар есепті кезеңінің әр қадамына берілген және барлық өткен қадамдарда сәйкес ақша ағымдарының қосындысы болып табылады.  
Есепті кезең қадамдарға уақыттың бөліктеріне бөлінеді. Сол уақыт ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.  
Ақша ағымы ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы. Әр қадамында ақша ағымының мәні сипатталынады:  
- тұсімнен осы қадамдағы ақша түсуінің шамасымен;  
- жұмсалумен – осы қадамдағы төлемдерге тең;  
- сальдо түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.  
Ақша ағымы әдетте кәсіпорынның әр түрлі қызметтер ақша қаражатының қозғалысынан тұрады:  
1.инвестициялық қызметтен ақша ағымы;  
2.операциялық қызметтен ақша ағымы;  
3.қаржы қызметтен ақша ағымы.  
Операциялық қызметі – кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен инвестициялық және қаржы қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.  
Инвестициялық қызметі – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын сатып алу және сату.  
Қаржы қызметі – меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.  
Ақша ағымдарын орындармен орналастыру. Қаржылық анализ ақшаның уақытша құнын көрсетеді, осыған келе арасындағы жағдай. Бұлардың арасындағы ақша ағымдарының ай сайын, немесе қозғалмалы ағымды көрсетеді [2].

Ақша ағымын бағалау көптеген көріністер көрсетеді. Ақша ағымдары бюджетпен капитал құнының бағалануынан көрінеді. Менеджерлер өзіндік көрсеткіштерде кірістер көтерілсе ал керісінше болса ол түсуі мүмкін. Бұның бірі менеджерлердің айлық көрсеткіші олардың жұмыс көрсеткішіне қарай.  
Сонымен қатар 2003 жылы домицилиант ретінде «Қазақстан темір жолы» ҰК – ның 200,0 млн теңгеге бағаланған вексельдерін өтеді.  
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттаиды [3].

1.2 Ақша ағымдарының экономикадағы рөлі

Ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін , жалпыға балама айрықша тауар.  
Ақшанын объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Ақша – бул тауар айналысының құралы және оның ізбасары. Тауар мен ақша бір – бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ол айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның жалпыға бірдей балама рөлін атқару алтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауарлардың құнын бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден, алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі әдемілігі және тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондай – ақ, оның қорының сиректігі мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.  
Ақша - өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің біртұтастығынан байқалады:  
- жалпыға тікелей айырбасталу формасы;  
- айырбас құнының дербес формасы;  
- еңбек өлшемінің эаттай (материалдану) формасы.  
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген  
материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.  
Ақшаның өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және толық құнсыз ақшалар [4].  
Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.  
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған. Монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы – аверс және жаны гурт деп аталады.  
Толық құнсыз ақшалар – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.  
Оларға мыналар жатады:  
- құнның металдық белгілері – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;  
- құнның қағаздан жасалған белгілері.  
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметіне мыналар  
жатады:  
1.құн өлшемі және баға масштабы;  
2.айналыс құралы;  
3.төлнм құралы;  
4.қорлану және қор жинау құралы;  
5.дүниежүзілік ақша [5].  
Ақшаның құн өлшемінің қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық тауарлардың құнын өлшейді. Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады. Барлық тауарлар қоғамдық еңбек өнімдері сондықтан олардың құнын өзіндік құны нақты ақшалар өлшей алады.

Тауар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Баға тауарды өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен  
анықталады. Әрбір елде ақшаның өлшемі ретінде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге қызмет ететін металдық баға белгілеу процесіндегі ақша бірлігіне бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.  
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметін сипаттайды. Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді [6].  
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі:  
Ақша жалпыға бірдей балама ретінде, оның иесіне тауар алуды қамтамасыз етумен қатар байлықты жинау құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады сөйтіп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.  
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды, себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті қашаннан алтынға жүктелген.  
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асырылады десе болады:  
1.Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ депозиттік шоттардағы сол сияқты банктегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде қоғамдық қорлану формасында;  
2.Банктегі халық салымдарында облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында [7].

2 АҚША АҒЫМДАРЫН ЖОСПАРЛАУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ

2.1 Ақша ағымдарын жоспарлаудың негізгі мәселелері

Ақша ағымындағы шығындардың құрамы әртүрлі және өнімдердің өзіндік құнына жатқызу әдісіне өндірістік көлеміне байланысты жіктеледі.  
Қаржы менеджментінде ақша ағымдағы шығындарды басқару өндіріс әрекетінің нәтижесіне қатаң байланыстылықта қаралады.  
Ақша ағымдағы шығындардың құрамын құрылымын және көлемін жоспарлауға шешім қабылдау үшін төмендегі мәліметтерді қолданады:  
- өнімдердің нақтылы өзіндік құны және алған пайда туралы  
мәліметтер;  
- болатын шығындар және табыс туралы ақпарат.  
Егерде өндіріс көлемімен оны сатудың айырмашылығы жоспарланбаса, онда шығын көлемі туралы шешім қабылдауға өткен кезеңдегі мәліметтерді пайдалануғаболады. Өндіріс бағдарламасы біршама өзгерсе онда шығындарға нақтылап талдау жасалынады. Олардың өндірілген көлемі оның бағасы еңбек ақысы және басқа факторлардың олардың тиімділігіне әсерін бағалайды [8].  
Осы жағдайларға қарай қаржы менеджментінде кәсіпорынның барлық ақша ағымдағы шығындары төмендегіше бөлінеді:  
- шартты-өзгермелі;  
- шартты-тұрақты;  
- аралас.  
Шартты-өзгермелі шығындар өндірілген өнімдердің көлеміне байланысты және өндіріс көлемінің өзгеруіне тікелей пропорционалды өзгереді. Өндіріс көлемінің өсуіне байланысты олар ұлғаяды және керісінше өндіріс көлемінің азаюына байланысты кемиді. Атап кететін жай өзгермелі шығынның өнімдердің бірлігіне қатынасы тұрақты шамада болады.  
Шартты-өзгермелі шығындар өндірістік және өндірістік емес сипатта болады.Өндірістікке қатысты өзгермелі - өзгермелі шығындарға жататындар: шикізаттар және материалдарды сатып алу, технологиялық жанармай және энергия өндірістегі жұмысшылардың негізгі еңбекақысы және т.б.  
Өндіріске жатпайтын шартты - өзгермелі шығындарға жататындар: транспорт шығыны, сатуға кеткен сауда комиссиялық жинау және басқадай шығындар, әлбетте олар сатылған өнімдерден түскен түсімнің көлеміне байланысты болады.  
Тұрақты шығындардың үлесінің өсуі өндірістік тұтқаның әсер ету күшін оннан аса көбейтеді. Осыған байланысты келесі қорытынды туады:  
- өндірістік тұтқаның әсер ету күші кәсіпорынның активтерінің құрылымына және айналымынан тыс активтердің үлесіне байланысты. Неғұрлым негізгі қордың құны көп болса соғұрлым тұрақты шығындардың үлесі көп болады;  
- тұрақты шығындардың үлес салмағының жоғары болуы ақша ағымдағы шығындарды басқарылу шекарасын тарылтады;  
- неғұрлым өндіріс тұтқасының әсер ету күші көп болса соғұрлым кәсіпкерлік тәуекел жоғары болады.  
Ағымдағы шығындарды тиімді басқару рентабельділіктің шегін анықтаусыз мүмкін емес [9].  
Нарықтық экономикада кәсіпкерлікпен айналысу процесінде шаруашылықпен айналысушы субъектілер өндірісті ұйымдарға және өнімдерді сатуға әртүрлі шығындар шығарады.  
Кәсіпорынның барлық шығындарын олардың экономикалық мағынасына, жұмсалған мақсатына қарай үш топқа бөлінеді:  
- ағымдағы шығындар;  
- ағымдағы шығыстар;  
- күрделі салымдар.  
Ағымдағы шығындар өнімдерді өндірумен және оларды сатумен байланысты. Олар кәсіпорынның барлық шығындарының ішінде үлесі ең көбі және ол шығындар негізінен өндіріс процесінде ішкі заттарды және материалдарды, негізгі өндірістік қорларды, жанар және жағар майларды, энергияны, еңбек ақы және т.б. пайдаланумен байланысты.  
Жобаның таза ағымдық құндылығының көлемін анықтайтын негізгі факторларының бірі, сөзсіз, инвестицияның, өндірістің немесе сатудың «физикалық » көлемдерінде көрінетін қызмет ауқымы болып табылады. Бұдан осы сипатына орай айрықшаланатын жобаларды салыстыруға арналған бұл әдісті қолдануға шектеудің қойылуы шығады: NPV үлкен мәні капитал салымының едәуір тиімді вариантына әрдайым сәйкес келе бермейді.  
NPV есептеуге қажетті ақпараттарды толық түсіну үшін әдеттегі ақша ағымдарын қарастырайық;  
Әдеттегі кіріс ақшалай ағымдары:  
- қосымша сатылу көлемі және тауар бағасының көтерілуі;  
- жалпы шығындардың азаюы (тауар құнының түсуі);  
- инвестициялық жобаның соңғы жылының аяғындағы құрылғылар құнының қалдық мәні ( себебі құрылғылар сатылуы немесе басқа жоба үшін қолданылуы мүмкін );  
- инвестициялық жобаның соңғы жылының аяғындағы айналым құралдарының босауы ( дебиторлар шоттарының жабылуы, тауар – материалдық қорлар қалдықтарын сату басқа кәсіпорынның акциялары мен облигацияларын сату ).  
Әдеттегі шығарылатын ақша ағымдары:  
- инвестициялық жобаның алғашқы жылдарындағы бастапқы инвестициялар;  
- инвестициялық жобаның алғашқы жылдарындағы бастапқы айналымдық құралдарға деген қажеттіліктің артуы (жаңа клиенттер тарту үшін дебиторлар шоттарын көбейту, өндірісті бастау үшін шикізат пен бөлшек заттарды алу);  
- құрылғыларды жөндеу және техникалық қамтамасыз ету;  
- өндірістік емес қосымша шығындар (әлеуметтік, экологиялық және т.б. ).  
Жоғарыда айтылғандай, нәтижелік ақша ағымдары инвесторлар үшін инвестицияланған ақша сомасын қайтаруға және табыс әкелуге бағытталған. Әр ақша сомасының осы екі бөлікке қалай бөлінетінін қарасырайық [10].  
Мысал:  
Кәсіпорынның 6340 $ тұратын және 4 жыл пайдалану мерзімі бар нөлдік қалдық құнымен жаңа құрал – жабдық алуға ақша жұмсауды хабарлап отыр. Жабдықты енгізу, есептеу бойынша, әр жыл сайын 2000 $ кіріс ақша ағымын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның жетекшілері жыл сайынғы 2000 $ кіріс ақша ағымын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның жетекшілері жыл сайынғы 10 % қайтарым деңгейінен кем болмағанда ғана инвестициялар жүргізуге рұқсат етеді.

Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген тауарлар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген;  
1.Кәсіпорынның қызметінің соңғы 3 жыл ішіндегі қаржылық жағдайына талдау жасау;  
2.Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау;  
3.Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау;  
4.Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын болжамдау;  
5.Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы;  
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі. Әдетте бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдарындағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру керек [11].  
Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығынның айнымалылар ( өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді ) мен түрақтыға өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін бөлінуін қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруына негізделген.  
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:  
- жоба бойынша кәсіпорынның инвестициялық қажеттілігін анықтау;  
- инвестициялық қажеттілігінің қайнар көздерін белгілеу ( және ары қарайғы ізденіс );  
- инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын бағалау;  
- жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;  
- жоба көрсеткішінің тиімділігінің бағасы.  
Жобаның іске асуы мерзімінде оның өтімділігін бағалау мәселесі әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын ақша ағымының көлемі, « ақшаның құны уақыт өтуіне қарай » деген қағиданы есепке ала отырып, сомалық инвестиция шамасын жабуы керек.  
Бұл принцип бойынша: « Доллардың қазіргі құны бір жылдан  
кейінгі алынған доллардың құнынан үлкен », яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие. Ақша ағымының уақыттық мәнділігін өлшейтін сипаттамасы ретінде инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын инвестициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.  
Сонымен, инвестициядан туындайтын жалпы ақшалай ағым  
жоғарыда көрсетілген қаржылық феноменді есепке ала отырып, оның ( инвестицияның ) шамасын жабатын болса, жоба қаржылық критерийлер тұрғысынан қабылданады.  
Жобаның өтімділігін бағалау кезіндегі инфляцияны есепке алу мәселесі қарама – қайшылықты болып келеді. Әрине, уақытта өріс алған ақша ағымдарын ақшаның сатып алушылық қабілетінің өзгеруіне байланысты қайта санау керек. Сонымен қатар инвестициялық жобаның тиімділігі туралы соңғы қорытынды инфляциялық әсерді ескерусіз жасалуы мүмкін. Бұл ақша ағымы базасында инфляциялық жоба тиімділігінің негізгі көрсеткіші анықталады [12].

2.2 Компаниялардың ақша ағымдарының қазіргі жағдайындағы қалыптасуы мен басқаруы

Өзгермелі экономикалық жағдайда бәсекеге қабілеттілікті құру және оны ұстап тұру үшін соңғы жылдары тұтынушыларға бағытталған бизнес концепциясы қарқынды дамуда.  
Жалпы алғанда қазіргі кезеңдегі фирмалардың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету әдістеріне қатысты төмендегідей негізгі қорытындылар жасауға болады:  
- фирманы рационалды « жабық » иерархиялы жүйе ретінде ал бәсекелестік мақсаттар мен міндеттерде ұзақ уақыт бойы басқада шарттар секілді өзгеріссіз қалады және бекітіледі деп санайтын дәстүрлі пікір өз қуатын жоғалтуда;  
- қазіргі менеджментд философиясы жүйелі және жағдаяттық әдістерге негізделген  
Компанияның ақша ағымдары ашық жүйе ретінде қарастырылады.  
Компанияның жетістікке жетуі оның дер кезіндегі сыртқы әлеуметтік – экономикалық ортаға жылдам бейімделуінде. Компанияның ақша ағымдарының назарынан тыс қалдырмауы тиіс сыртқы жағжайларға: күшейген жаһандануы ушыққан бәсекелестікті, шикізаттар мен материалдар бағасының жоғарылығын, бұйымның өмірлік кезеңдетінің қысқаруын жатқызуға болады.  
Осы мүмкіндіктерді қаншалықты іске асыра алуды білу және олардың қоршаған ортаға қаншалықты қажет болатынын түсіну – бүгінгі күннің басты талабы. Жетістікті компаниялардың ақша ағымдары сыртқы қоршамға бейімделіп қана қоймай, мүмкіндіктері жоғары дәрежеде сәйкес келетіндей өзінің айналасында осындай орта қалыптастыру үшін белсенді әрекет етеді.  
Ешқандайда компанияның ақша ағымдары нарықта тауарларының барлық коммерциялық қасиеттері мен жылжыту құралдары бойынша бәсекелестерінен асып түсе алмайды. Олардың ішінен артықшылық беретіндерін талдау және нарық жағжайының даму тенденциясына көбірек сәйкес келетін және кәсіпорын қызметінің күшті жақтарын ең жақсы жолмен қолдана алатын стратегияны жасау қажет. Казіргі күні экономикалық ғылымда қойылған мақсаттарға сәйкес стратегиялардың екі түрін: портфельдік және бәсекелестік деп бөледі.  
Портфельді стратегия компанияның жалпы іс - әрекетін және жекелеген қызмет аумақтарындағы бәсекелестік артықшылықтарын анықтап, және сол алынған бәсекелік артықшылықтарды ары қарай бәсекелік стратегиялар шегінде кешенді қолдануды қамтамасыз етеді. Компания шетелдік өндірушілердің болат құю қондырғыларын техникалық жетілдірулеріне және қысқа мерзімді шетелдік бәсекелестердің жаңа технологиялар күшімен төмен баға орнатуына мән бермеуінің нәтижесінде банкроттыққа ұшырады [13.].  
- компания қызметінің түрлі аумақтарының арасында туындайтын синергизм;  
- әрекет түрлерінің стратегиялық икемділігі.  
Мысал ретінде диверсификацияны алуға болады. Әдетте глобальді компаниялар өз сату көлемдері мен пайдаларындағы өзгерістерді бақылап отырады. Осы мақсатта шетелдік нарықтарды іздей бастайды. Осылайша құлдыраушы бір елде сату көлемі азайғанда экономикалық өрлеп жатқан басқа бір елде сату көлемі көтеріледі.  
Жалпы алғанда портфельдік стратегияларының негізгі мақсаттары инвестиция салуды қажет ететін бөлімшелерді таңдау.  
Компанияның ақша ағымын алатын болсақ тауар портфеліндегі тауарлардың қайсысына қаржы керек немесе инвестициялауды тоқтату керектігін және компанияның жалпы стратегиялық бағытын анықтау.  
Портфельдік стратегияларға қосымша бәсекелік стратегиялар компанияның әр қызмет бөліміне не істеу қажет екенін анықтайды. Бәсекелік стратигияны ауық – ауык стратегиялық шешімдермен қаптап отыру қажет стержень ретінде қарастыруға болады. Мұндай шешімдерге:  
- саладағы бәсекелестікті таңдау;  
- мақсаттарды анықтау;  
- бәсекелестік стратегияларды жасау және іске асыру;  
- бәсекелестік артықшылықты ұстап тұруды жатқызуға болады.  
Жоғарыда аталған компанияның әрекеттері өзара байланысты және бір – бірін толықтырады. Мысалы әр бір стратегиялық шешім сала туралы ақпаратты қажет етеді. Бәсекелестік стратегияны жасау және іске асыру компанияның ақша ағымдарының нақты алға қойған мақсатынсыз жүзеге асыру қиын. Нарықтағы жайғасымды ұстап тұру сол стратегияларының дер кезінде дұрыс іске асыруына байланысты. Бәсекелестіктің сипаты мен деңгейін анықтау үшін автор компанияның бәсекелестіктік стратегияларын жоспарлауға қатысты бәсекелестіктің бес күші моделін май өнімдерін өндіру саласында қарастырады. Модельге сәйкес бәсекелестік стратегияларды құру екі кезеңнен тұрады: компания әрекет ететін саланы талдау және сол саладағы бәсекестер жайғасымын анықтау. Бұлар:  
1.жаңа бәсекелестер пайда болу қауіп – қатері;  
2.алмастыру – тауарлар пайда болу қаупі;  
3.жинақтаушы бұйымдар жеткізушілерінің саудаласу қабілеттілігі;  
4.тұтынушылардың саудаласу қабілеттілігі;  
5.қазір әрекет етуші бәсекелестердің өзара бақталасуы.  
Салаға жаңа өндірістік қуат әкелетін және нарықтан өз үлесін алғысы келетін жаңа бәсекелес компаниялардың пайда болуы тауар ұсынысын көтереді де бағаға қысым көрсетеді. Бәсекелестің пайда болуы екі факторға байланысты: сұраныстың көбеюі және экономика заңдылығына сәйкес бағаның көтерілуі жаңа бәсекелестерді шақыру сигналы бола алады; нарыққа ену барьерлерінің деңгейі және сол нарықта жұмыс істеп жатқан компаниялардың жаңа бәсекелестерге реакциясы [14].  
Нарыққа енуге кедергі келтіретін барьерлері:  
- өндіріс масштабы: жаңа енген компанияның ақша ағымдары бірден көп көлемді өнім шығаруы керек, сәйкесінше үлкен шығындарды қажет етеді. Ал нарықта артық тауар көлемі пайда болып бұрыннан жұмыс істеп жатқан компанияларға қауіп – қатер туғызуы мүмкін;  
- технология мен ноу – хауға қол жеткізе алмау;  
- тәжірибе оқыту қисығының эффектісі. Өндіріс шығындарын азайту сол тауарларды өндіру тәжірибесіне байланысты;  
- айтарлықтай мөлшерде капитал салымын қажет етеді;  
- өткізу арналарын білмеу;  
- бақылаушы органдар іс – қимылдары;  
- тарифтік және тарифтік емес шектеулер болуы мүмкін.  
Қол жетерлік және бәсекеге қабілетті тауар – субституттарының  
болуы өнеркәсіптік компаниялардың ақша ағымдарының  
тұтынушыларды сол ұқсас тауарларға кетіп қалмауы үшін ұстап тұрарлық жаңа бағалық ынталандырушылық жылжыту шараларын ұйымдастыруды талап етеді. Бірақ жаңа баға төмендетуі сәйкесінше пайда деңгейін төмендетуге ал ынталандыру немесе жылжыту шараларына қосымша шығын қажет етеді. Ол өз кезегінде бағаны жоғарлатуға әкеледі. Яғни екі жақты әсер береді. Ол мәселені шешу үшін өндіріс шығындарын азайтудың жолдарын іздестіру қажет.  
Алмастырушы тауарлардың пайда болуы тұтынушыларға олардың бағасын ғана емес сонымен қатар сапалық қасиеттерін салыстыруға итермелейді. Алмастырушы тауарлар бағасының төмен болған сайын, тұтынушы шығаратын шығыны азаяды, яғни алмастырушы – тауар тарапынан бәсекелестікке әсері күшейеді.  
Тауар – алмастырушылардың бәсекелестік күштерінің көрсеткіштері: олардың сату көлемінің өсу қарқыны оларды нарықта жылжыту жолдары пайда деңгейлері.  
Сары май өнімнің субституты ретінде өсімдікті – сүтті майларды қарастыра аламыз. Яғни бұл жерде айталық «Доброе» тауар маркасы «МаслоДел» компаниясының басқа тауары «Жайлау» жеңілдетілген  
сары майымен басқа компаниясы сары майлармен бәсекелесе алса сонымен қатар «Вита» ЖШС – нің «Масло к чаю» тауар маркасымен бәсекелестікке түседі.  
Бәсекелестік саясаттың мақсатын құра отырып компания келесілерді анықтауы тиіс:  
- шығуы мүмкін нарық масштабы;  
- нарықты өңдеу мөлшері;  
- стратегияның алғашқы мақсаты;  
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ ( бұдан әрі –  
Компания) ақша ағымдарының тігінен ықпалдастырылған құрылым, мемлекеттің 100 % үлесі бар мұнай – газ холдингі – Басқарушы компиния болып табылады.  
Компанияның мақсатты құрылымы қызметтің негізгі бағыттарына: мұнай өңдеуге және өндіруге, мұнай мен газ тасымалдауға, маркетинг пен өткізуге шоғырландырылған.  
Компания Қазақстанда және шетелдерде жұмыс істейтін 130 еншілес, бірлесіп бақыланатын, басқа да тәуелді ұйымдарға қатысады немесе акционер болып табылады.  
2004 жылы Қазақстан Республикасы бойынша мұнай мен газ конденсатын өндіру 59 млн. тоннадан асты.  
2004 жылы Компанияның ақша ағымдарының еншілес ұйымы «Барлау және өндіру» 8,9 млн. тонна мұнай газ конденсатын өндірді, бұл 2003 жылдың деңгейінен 13 % - ға асып түсті. Жоспарға қосымша 584 мың тонна мұнай алынды. 2005 жылы мұнай мен газ конденсатын өндіру 9,3 млн. тонна көлемінде бағаланады, бұл 2004 жылдың деңгейінен 404 тоннаға артық.  
Компания ақша ағымдарының екі негізгі бағытта мұнай сатады:  
экспорт және ішкі рынок. 2004 жылы мұнайды экспортқа шығару шамамен 6,7 млн. тоннаны, ішкі рыноққа шығару 2,1 млн. тоннаны құрады. 2003 жылмен салыстырғанда, мұнайды экспортқа шығару 779 мың тоннаға өсті. 2005 жылы экспортқа шығару шамамен 7,1 млн. тоннаны, ішкі рынокқа – 2,1 млн. тоннаны құрайды.  
Компанияның еншілес ұйымы «Атырау МӨЗ» АҚ (бұдан әрі «АМӨЗ» АҚ) 2004 жылы 2,9 млн. тонна мұнай өңдеді. 2004  
жылы 2419,6 мың тонна мұнай өнімдері, оның ішінде  
392,3мың тонна автобензин, 842,5 мың тонна дизель отыны,  
938,7 мың тонна тауарлық мазут, 219,9 мың тонна пеш отыны, 20,7 мың тонна ТС – 1 отыны, 5,5 мың тонна сұйытылған газ шығарылды.  
2003 жылы «АМӨЗ» АҚ – тағы өңдеу көлемі 2,9 млн. тонна, оның ішінде Компания ресурстарынан 2,1 млн. тонна деңгейінде күтіледі.  
Мұнай өнімдерін сатуды Компанияның еншілес ұйымы – «КазМұнайГаз Сауда үйі» АҚ» жүзеге асырады.  
Компания «АМӨЗ» АҚ – ты қайта жаңарту жобасы жөніндегі зауыттың қолданыстағы қуаттарын жаңғырту мен жаңартуға бағытталған жұмыстарды жалғастырады. Магистралдық құбырлар бойынша («ҚазТрансОйл» АҚ) мұнай тасымалдаудың жалпы көлемі 38,4 млн. тоннаны құрады, бұл жоспарланған көлемнен (35,5 млн. тонна ) 8 % - ға артық және 2003 жылмен салыстырғанда (34,2 млн. тонна) 12 % - ға артық. Тасымалдау көлемінің өсуі бірқатар мұнай өндіруші компаниялардың магистральдық мұнай құбырлары жүйесіне мұнай беру көлемінің ұлғаюымен негізделген.  
2005 жылы мұнай тасымалдау көлемі 36,6 млн. тонна  
көлемінде болады деп күтілуде, 2004 жылдың деңгейімен  
салыстырғанда кему 1,8 млн.тоннаны құрайды.

2004 жылы магистральдық газ құбырларымен («Интергаз Орталық Азия» АҚ) газ тасымалдаудың жалпы көлемі жоспардағы 113,7 млрд. м3 орнына 121,6 млрд. м3 – ні құрады, жоспарға қарағанда өсу 107 % - ды құрады, бұл 2003 жылдың деңгейінен 10,6 % - ға (120,1 млрд. текше м.) жоғары.  
Бұл ретте 2004 жылы ішкі тасымалдау 5,1 млрд. текше м., халықаралық транзит – 109,5 млрд. текше м., экспортқа газ тасымалдау – 6,97 млрд. текше м. Құрады.  
2004 жылы тасымалдау көлемінің ұлғаюы ОАО  
магистральдық газ құбырымен өзбек газын тасымалдау көлеиінің ұлғаюымен белгіленеді.  
2005 жылы ресей және өзбек газының халықаралық транзиті  
көлемінің азаюына байланысты көліктік қызметтер көлемінің 4,8 млрд. текше м.- ге (116,7 млрд. текше м.) азаюы күтілуде.  
Таратушы газ құбырлары бойынша тасымалданатын газдың  
Қазақстан бойынша сатылатын газ көлеміндегі үлесі («КазТрансГаз» АҚ Өңірлік газ тарату желілері үлесін көрсетті) 60 % - ды құрайды  
2003 жылы негізгі капиталға инвестициялардың барлығы 107  
млрд. теңге сомасына бағаланып отыр, оның ішінде  
меншікті қаражат есебінен – 77,7 млрд. теңге, қарыз қаоажаты есебінен – 27,9 млрд. теңге, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен – Амангелді кен орнын игеру жобасына жіберілген 4 млрд. теңге, оның ішінде бұрынғы шығындарды өтнуге 3 млрд. теңге.  
2004 жылы негізгі капиталға инвестициялардың барлығы 105,6 млрд. теңгені, оның ішінде өндіріске – 59,2 млрд. теңгені немесе капитал салымдарының жалпы көлнмінің 78,4 % -ын құрады. 2002 жылғы капитал салымдарының сомасы 2001 жылдың осындай көрсеткішінен 20,4 млрд. теңгеге жоғары.  
2005 жылы Компанияның ақша ағымының негізгі капиталына инвестициялардың барлығы 142,9 млрд. теңге сомасына бағаланып отыр, оның ішінде меншікті қаражат есебінен – 107,4 млрд . тенге, қарыз қаражаты есебінен – 35,5 млрд .теңге.  
2004 жылы өнімді сатудан түскен кіріс 476,9 млрд .теңгені құрады, бұл жоспардан 20 % -ға асып түсті және 2003 жылдың деңгейінен 20 % - ға жоғары.  
Кірістердің өсуі мұнай өндірудің ұлғаюына, 2003 жылмен салыстырғанда мұнайдың экспорттық бағасының өсуіне, мұнайдың жүк айналымының ұлғаюына, мұнай процессингінен және мұнай өнімдерін сатудан түсетін кірістердің, мұнайды сатудан түсетін кірістердің ұлғаюына байланысты [15].

ҚОРЫТЫНДЫ

Курстық жұмысты қорыта келе ақша ағымы қаржылық  
жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай қаражаттар сомаларының арасындағы айырмасын айтамыз.  
Ақшалай ағымның бағалану көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік инвестициялық проектте жүреді. Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты. Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлер мен шығарушылар. Ең басты қаржылық процесте көрсетіледі:  
1.Координациялық және басқадай мамандығы бойынша;  
2.Экономикалық көріністермен көрсетілген көріністермен, дайындалған дайындықпен;  
3.Қарсыластық тенденциялық бағалау формасы.  
Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп.Басқада қате көздерге байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы қажет.  
Мысалы: бухгалтер өзіндік кірістерді, олар ақша жұйесінде жүреді, олар ақша ағымдарына байланысты емес жартылай айналыстағы ағымдар кредит арқылы жасалады.  
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.  
Ақша ағымымен қатар инвестициялық жобаларды қорланған ақша ағымы пайдаланылады оны сипаттайды:  
- қорланған түсім;  
- қорланған жұмсалу және қорланған сальдо.  
Олар есепті кезеңінің әр қадамына берілген және барлық өткен  
қадамдарға сәйкес ақша ағымдарының қосындысы болып табылады.  
Есепті кезең қадамдарға уақыттың бөліктеріне бөлінеді. Сол уақыт ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.  
«КазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ ақша ағымдарының тігінен ықпалдастырылған құрылым, мемлекеттің 100 % үлесі бар мұнай – газ холдингі – Басқарушы компания болып табылады.  
Компанияның ақша ағымдары Қазақстан Республикасы Президентінің «Ел экономикасын мұнай – газ секторындағы мемлекеттің мүдделерін одан әрі қаитамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811 Жарлығына сәйкес құрылған.  
Компанияның мақсатты құрылымы қызметтің негізгі бағыттарына: мұнай өңдеуге және өндіруге, мұнай мен газ тасымалдауға, маркетинг пен өткізуге шоғырландырылған.  
Компания Қазақстанда және шетелдерде жұмыс істейтін 130 еншілес, бірлесіп бақыланатын, басқа да тәуелді ұйымдарға қатысады немесе акционер болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.Әлжанова Н.Ш.Инвестициялық жобалау:Оқу құралы.-Алматы:қазақ университеті,2006.160б.  
2.Мақыш С.Б.Банк ісі.Оқулық .-Алматы:ИздатМаркет,2007.471б.  
3.Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.  
4.Е.С.Стояновой Финансовый менеджмент 1998.33-41бб.48-56бб.  
5.Л.Е.Басовский Финансовый менеджмент 1996.79-85бб.  
6.Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі.Алматы,2005ж. 56-57бб.  
7. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы: 2005. 471-482 бб.  
8.К.Ж.Оразалин, М.М.Жантасов Орысша қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі Алматы:2004.73б.  
9.Б.А.Жүнісов Жалпы экономикалық теория Алматы:2002.60б.  
10.С.С.Сахариев,А.С.Сахариев Әлем экономикасы Астана:2005.6б.  
11.Қ.С.Сәкібаева. Коммерциялық бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //Қаз ҰУ хабаршысы № 4.2006.87-91бб.  
12.Ғ.С.Сейткасымов Ақша,несие,банк Алматы:2001.36-41бб.  
13.А.Н.Дәуренбекова Қазақстан өнеркәсібінің индустриалдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі. Алматы 2005. 54-64бб.  
14.C:Т.Мыржақов Компанияның инвестицияның Қазақстандағы жағдайы  
// Атамекен № 7. 2006.426.  
15.М.А Мустафин ҚР-ғы компанияның инвестициялық даму сатылыры // Атамекен №8 2008. 87-91бб.