Жалпы валюта жүйесі  

Жалпы валюта жүйесі дегеніміз халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық  несие-қаржы институттарымен халықаралық  шарт және мемелекеттік құқық нормасы  кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл  ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін  жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың  іс-әрекеттерінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық  экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік  туғызуы қажет. Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер  жағынан болып тұратын әр түрлі  валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді түп-тамырымен  құртуға мүмкіндік жасау. 
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері. 
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды. Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады. Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі. 
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда болды. Валюта жүйесі - эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар. 
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды. 
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. 
Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ резервтік позициясы 
(бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу. Дүниежүзілік валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасады қарастырады. 
 
1.Валюта түсінігі, Еуропалық валюталық жүйе, негізгі кезеңдері мен оның дамуы 
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы. 
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына себепші болды. Өндіріс сүштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салаларының өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасылымы жағдайларын жетілдіру - міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының кеңеюіне әсер етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау, ауыл шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатуының ұлғаюына байланысты болды. 
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті. Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар қызмет, капитал және несие легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан. 
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі) ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады. 
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі. 
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар. 
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды. 
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері төмендегілер: 
-ұлттық валюта; 
-ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни айырбасталудың екі түрлі болуы:  
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта" деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг; 
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;  
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта; 
валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын құрамына байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына негізделген ондағы алтын паритеті алынып тасталды (Батыста 70-жылдарда, ал КСРО-да 1991 жылдан). ХВҚ-ның Жарғысы бойынша валюта паритеті тек СДР - арнаулы ақша өлшемімен немесе басқа халықаралық валютамен, бірақ алтынмен емес, анықталуы мүмкін. 70-жылдардың орта шенінен бастап паритеттер валюта қоржыны (корзина) негізінде анықталады. Валюта қоржыны деп бірнеше валюталардың белгілі бір бөліктерінің сомасын сол валюталардың нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен анықталатын бір валютаның орташа өлшенген бағамын айтады. Мысалы, СДР валюта қоржыны жоғарыда көрсетілген бұрын еркін қолданылатын валюталардан құралады, қазір ондағы американдық доллардың үлесі шамамен 39%, неміс маркасы - 21, жа-пон иені - 18, француздық франк және фунт стерлингтің әрқайсысының үлесі 11%-тен болады. Еуропа қауымдастығының еуропалық валюта өлшемі (ЭКЮ) он екі елдің валютасынан тұратын валюта қоржынынан құрылған, ЭКЮ 1999 жылдың 1 қаңтарынан ұжымдық валюта - еуромен біртіндеп алмастырылмақшы; 
-валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі). Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі орталық бағамында он екі валюта бағамының өзара ауытқу шегі ± 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында Ресейде АҚШ-тың 1 долларына шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж. 5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының жоғары шегі 9500 рубльге дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан, рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-25 рубльге дейін көтерілді [22; 254.]. Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін шегі заңмен бекітілмеген; 
-валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ резервтік позициясы 
(бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу; 
-халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу формаларын қолдану тәртібін белгілеу; 
-валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі; 
-валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (орталық банк, Қаржы министрлігі, арнаулы органдар, мысалы, Қазақстанда Ұлттық банк, Ресейде валюталық және экспорттық бақылаудың федералдық қызметі). 
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен заңды түрде бекітіледі. 
Еуропалық валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау. 
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері. 
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды. Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады. 
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементтері қалыптасты. Олар: 
-әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық валюталық өлшем); 
-валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу; 
-валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру; 
-валюталық шектеу көлемін тәртіптеу; 
-халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (мысалы, ХВҚ 1970 жылдан айналымға жаңа халықаралық валюта өлшемі СДР-ды, ЕВҚҚ - 1979 жылдан еуропалық валюта өлшемі ЭКЮ-ді, ал 1999 ж. қаңтардан еуроны енгізді); 
-халықаралық несиелік айналым құралдарын қолдану тәртібін 
үйлестіру; 
-әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі; 
-мемлекетаралық реттеу институтының статусы - 1944 жылдан 
Халықаралық валюта қоры бекітілді. 
Аймақтың валюта жүйесі (ЕВЖ) - дүниежүзілік валю- 
та жүйесінің шеңберінде батыс Еуропаның өнеркәсібі да- 
мыған мемлекеттерін біріктіретін ұйым. Ол 1957 жылы Рим шарты бойынша құрылған "Жалпы нарық" одағындағы мемлекеттердің экономикалық және валюталық ынтымағынын дамуынан бастау алып, 1979 жылы құрылды.  
Оның мақсаты - ынтымақтастық процесін ынталандыру, еуропалық саяси, экономикалық және валюта одағын - Еуропалық одақ (ЕО) құру, Батыс Еуропаның позициясын күшейту. Еуропа валюта жүйесінің элементтері дүниежүзілік валюта жүйесінін элементтеріне дәл келеді. 
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның құрылымдық принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне, әлемдік тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне сәйкестік деңгейіне байланысты өзгереді. Бұл принциптер сәйкес келмесе дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады. 
 
 
2.Еуропалық валюта жүйесінің (ЕВЖ) даму кезеңдері. 
Бастапқы валюталық жүйе алтын монеталы стандарт негізінде құрылып, 1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж конференциясында мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді. 
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп соқтырды. Ол 1922 ж. Генуя халықаралық экономикалық конференциясында қатысушы мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі конференцияда келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар алтынға емес вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз деген кез келген формадағы шетел валютасы (фунт стерлинг, доллар және т.б.). Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында (I және II) Бреттон-Вудс конференциясына дейін резервтік валюта статусы (айырбасталатын валюта ерекше атағы) ресми ешбір валютаға бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт стерлингі мен американдық доллар осы статусты (атақты) бірінші болып алуға өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты. 
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-ның Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы бекітілді. Онда алтын Девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіп өндірісінің 54,6%-ін, тауар экспортының 33%-ін, ресми алтын резервінің 75%-ін шоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігің қамтамасыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі, долларлық гегемония (басымдық) олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде, яғни "долларлық аштықта" көрініс тапты. 
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей: 
• доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ре-тіндегі статусы бекітілді; 
 
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын арқылы айырбастайды, онда валю-таның алтын паритеті және валюта бағамы бекітілді. Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ± 1%-ке, Еуропа елдерінде ± 0,75% ауытқуы мүмкін; 
• шетел орталық банктерінің долларлық резервтері (қорлары) алтынға американдық қазынашылық мекемесі (казначейство) арқылы ресми бағамен айырбасталады; 
• алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді (35 АҚШ доллары құрамында 31,1 гр таза алтыны бар 1 тройск унциясына теңгерілді); 
• мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган - Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) құрылды. 
ХВҚ-ның негізгі қызметі - осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің валюта паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт аралығында халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың қарқындап өсуіне ықпал етті. 
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді. 1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін жеделдетті. 
Төртінші (казіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-ға мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық принциптерге сүйенеді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай роль атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады. 
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы: 
• алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Сөйтіп алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық банктері мен үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық резервтерді алтынға айырбастауы жойыл-ғандығы заңмен бекітілді. Дегенмен, Ямайка валюта жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл ретінде заң жүзінде ығыстырғанға қарамастан, іс-жүзінде оның ақша ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла қойған жоқ. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі кезде мемлекеттердің орталық банктері және жеке тезав-раторлар шамамен 60 мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34 мың және 25 мың тонна алтын бар) . 
• алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу құралы - СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп жарияланды. Дегенмен СДР эмиссияланған (1970 ж.) 30 жыл ішінде ол құн эталонына (үлгі өлшем), не басты халықаралық төлем және резерв құралына айналған жоқ. Ол әлемдік ақша ролін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-мен анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980 ж. 15 болса, 1998 ж. ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДр стандартының болашағы жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХФҚ-ның операцияларымен шектелеуде. Дол- лардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми резервтік валюта статусы алынып тасталса да, іс-жүзінде долларлық стандарт сақталуда. Валютаның шартты құнының анықтайтын СДР-дың валюталық қоржынының 39%-і доллардың үлесіне тиеді. Әлемде 21 валюта долларға бекітілген, бірақ қазір олардың саны азаюда. Әйтседе доллар бұрынғыдай халықаралық төлем және резерв құралы ретінде алда келеді. Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың экономикалық, ғылыми-техникалық және әскери потенциалының басымдылығына негізделген, бірақ бәсекелестерінің (Батыс Еуропа, Жапония) тегеуірінінің әсерінен олардың әлемдік экономикадағы монополды жағдайы жойылуда. СДР стандарты шын мәнінде көп валюталы стандартқа ауысты. Ол - үш әлемдік валюталық орталықтың ва-люталарына, яғни американдық долларға, неміс маркасына (1999 жылдан еуромен алмастырылған), жапондық иенге негізделген. 
• ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта бағамының тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта бағамының ережесі бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың наурызынан бастап ауысты. Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда бұл тәртіп икемді болғанымен валюта курстарының арақатынасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді деген сенімді ақтамады. Керісінше, орталық банктің валюта нарығындағы операцияларға араласуы формасындағы жүргізетін валюталық интер-венциясына (оның ішінде ұжымдық) шығындары көбейді. 
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті мемлекетаралық валюталық реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-қатынастығын қамтамасыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу үшін әр түрлі валюталық шектеулерді жою. Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы 4 жүйемен салыстырғанда өзінің икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез лайықтанды. Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стан- 
дартының тиімсіздігіне байланысты; алтынды занды түрде демонетизациялаумен оның іс-жүзінде әлемдік төтенше ақша статусын сақтауы арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі валюталық бағам ережесінің жетіспестігі және с.с. мәселелерді туғызды. Қазіргі кезде осы мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта-экономикалық саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта механизмін тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар іздестірілуде. 
1979 ж. Еуропалық экономикалық одақтың (ЕО) шеңберінде Батыс Еуропа елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа валюта жүйесі (ЕВЖ) деп аталатын аймақгық валюта жүйесі құрылды. Бұл жүйеге кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан ЕВЖ-сін әлемдік валюта жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Солай болғанмен оны Ямайка жүйесінен ажырататын бірсыпыра ерекшеліктері бар. 
ЕВЖ-нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады: 
• СДР-дың орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің валюталық қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс маркасы (30%-тен астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану аясы СДР-ды қолдану аясына қарағанда әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік сектор емес, сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық операцияларында, халықаралық есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бас-тағанымен, әзірше әлемдік деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро ауыс-тырды.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ

Уикипедиядан алынған  мәлімет, ашық энциклопедия

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТА ҚАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ —

1. ) валютаның халықаралық аяда жұмыс істеуіне байланысты қатынастарды құн заңына және сұраныс пен ұсыныс заңына бағынышты нарықтық реттеу. Бұл заңдардың валюта аясындағы және валюта нарығындағы бәсеке жағдайында әрекет етуі валюталардың бағамдық қатынастары мен валюталар айырбасының салыстырмалы баламалылығын, халықар. тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, несие капиталдарының қозғалысымен байланысты валюталық ағындардың әлемдік шаруашылық қажеттерімен сәйкестігін қамтамасыз етеді. Нарықтық Х. в. қ. р. валюталарды сатып алушылардың сұранымдары және олардың ұсынылу мүмкіндіктері туралы ақпараттың көзі болып табылады;
2. ) халықар. валюта қатынастарын мемлекеттік тәртіптеу. Х. в. қ. р-дің инфрақұрылымы реттеуші органдарды (ұлттық банкіні, қаржы мин-н, арнаулы валюталық реттеу органдарын) қамтиды. Олар заң шығару, тіркеу, лицензиялау, қадағалау атқарымдарын орындайды. Х. в. қ. р. ұлттық, мемлекетаралық және аймақтық деңгейде жүзеге асырылады. Тікелей Х. в. қ. р. заңнамалық актілер, атқарушы биліктің іс-қимылдары жолымен, жанама Х. в. қ. р. түрлі жалпы экон. және валюталық-несиелік әдістерді пайдалану жолымен іске асырылады. Х. в. қ. р. валюта саясатын іске асыру құралдарының бірі болып табылады. Әлемдік шаруашылық байланыстардың жаһандануы мемлекетаралық Х. в. қ. р-дің дамуына тиісті елдердің мүдделері үшін жүзеге асырылатын ұлттық Х. в. қ. р-ді үйлестіруге, валюталық бағамның күрт ауытқуын болдырмаудың бірлескен шараларын қолдануға, валюталық дағдарысты еңсеруге, жетекші державалардың басқа елдерге қатысты валюталық ықпал ету шараларын келісуге мүмкіндік туғызды. Халықаралық валюта қоры мемлекетаралық Х. в. қ. р-дің негізгі органы болып табылады. 20 ғ-дың 70-жылдарының ортасынан бастап, шектеулі елдер тобы жоғары деңгейде тұрақты кеңес өткізуді дәстүрге айналдырды. Мемлекеттер басшыларының тұрақты кеңесі бірыңғай экон. (валюталық) және саяси стратегияны әзірлеу мақсатын көздейді. Реттеуші шараларды бұлайша үйлестіру ұлттық экономикалардың өзара тәуелділігінің күшеюіне және әлемдік экономиканың жаһандануына байланысты туындап отыр. Қазақстан әкімшілдік-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшудің ерекшеліктерін ескере отырып, ТМД-ның басқа елдерінде қолданылған Х. в. қ. р-дің экон. және әкімш. шараларын пайдалануда. Президент, Үкімет, қос палаталы Парламент валюталық реттеу мәселелері бойынша заңнамалық актілер қабылдауда, атқарымдар мен өкілеттіктерді бөлуде. ҚР Ұлттық банкі Х. в. қ. р-дің басты атқарушы органы ретінде валюталық лицензиялар береді, валюталық операцияларды және валюталық нарықтың қызметін тәртіптейді, валюталық басқыншылық жолмен, т.б әдістермен теңгенің валюталық бағамын реттейді. Х. в. қ. р-ге сондай-ақ Қаржы мин., Экономика және сауда мин., Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі де қатысады. Валюталық реттеуді нақты атқарушылар — уәкілетті коммерц. банкілер мен валюталық операцияларды жүзеге асырушы валюталық биржалар. Қазақстанда Х. в. қ. р. ұлттық және шетелдік валюталармен операцияларды (сатып алу-сатуды, әкелім мен әкетілімді, иелену құқығын, шетелдік валюта түсімін пайдаланатын, оны өткізу тәртібін, кәсіпорындардың валюталық қорын қалыптастыруды, т.б.) реттейтін валюталық заңнаманы басшылыққа алады. Дамушы елдердің Х. в. қ. р. оның басты мақсатымен — ұлттық экономиканы дамыту, дамыған елдермен қатынастардағы құқықтық теңсіздікті еңсерумен айқындалады. Дамушы елдердің бірігу топтарының және Батыс Еуропа елдерінің шеңберінде аймақтық халықаралық валюта өлшемдері пайда болды.

[өңдеу] Сілтемелер:

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

«Халықаралық  валюталық құқық» арнайы курсы бойынша  оқу-әдістемелік кешен «050302 - халықаралық  құқық» мамандығы бойынша несиелік технология негізінде оқитын 3 курс студенттеріне арналған. Оқу-әдістемелік  кешен Майдан-Әли Байгісиевтің «Халықаралық валюта қатынастары және валюталық  құқық» атты 2004 жылы жарық көрген оқу  құралы және Типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылған, пәннің оқу  бағдарламасын, курстың тақырыптық жоспарын, студентке арналған және есептік қорытынды тапсырмалар  жүйесін, өзіндік бақылауға арналған тест тапсырмаларын, жазбаша тапсырмалардың емтихан сұрақтарының тізімін қамтиды.

Пререквизиттер 
Аталмыш арнайы курсты меңгеру келесі пәндерді оқыту барысында берілетін білімге негізделеді: «Халықаралық құқық», «Қаржы құқығы», «Банк құқығы», «Дипломатиялық және консулдық құқық».

Постреквизиттер

Аталмыш арнайы курстың білімдері келесі пәндер мен арнайы курстарды меңгеру  барысында қолданылады: «Халықаралық іс жүргізу құқығы», «Халықаралық ұйымдар  құқығы», «Халықаралық гуманитарлық құқық  және тағы басқалар.

Қысқаша сипаттама 
«Халықаралық валюталық құқық» арнайы курсы жас, қарқынды дамушы пән болып табылады.  
Валютамен операция мемлекеттің экономикалық өсуі және мемлекет бюджетінің жағдайына әсер ететін ақша-несие аумағының құрамдас бөлігі. Валюталық қатынастар халықаралық экономикалық байланыстың негізгі нысаны ретінде көрінеді. Тауар айналымы және өндіріс факторының жылжуы, ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтар, мәдени айырбас және туризм валютаның операция көмегімен жүзеге асады. Олар валюталық саясатқа немесе валюта курсына тікелей байланысты.  
Арнайы курстың міндеті: валюталық операция түрін ашу, валюталық бақылаудан агенттер және органдардың құқықтық жағдайы мен валюталық бақылауды қарастыру болып табылады және де мемлекеттің валюталық саясатындағы ҚР ұлттық банкісінің рөлін оқу; валюталық болжаумен танысу, валюталық заңдылықты оқу. 
Қарастыратын курстың сұрақтары актуалды және теориялық қана емес, сонымен бірге тәжірибелік мүддені білдіретін айта кеткен жөн. 
Аталмыш арнайы курсты меңгерген студент ақшаның және валютаның не екенін; валюталық операция рәсімдеуін және жүргізу тәртібін білуі керек; валюталық нарық субъектілерін ажыратуды және білуі керек; валюта курсы жөнінде ақпаратты білу; фъючерс, форвард және спот операциясының не екенін білуі тиіс.

Тақырып атауы

• Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі
• Халықаралық валюта қатынастарының құқықтық аспектілері
• Халықаралық валюта жүйесін ұйымдастыру механизмі
• Қазіргі валюталық нарық
• Валюталық реттеу мен бақылау саясаты
• Қазақстан Республикасының валюта жүйесін реттеудің құқықтық негіздері