Зейнетакы қорлары

Зейнетақы– азаматтарға белгілі бір жасқа толғанда, мүгедектігіне байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін, заңнамада көзделген басқа да реттерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы. Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде және Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы” заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады.

Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады.

Жинақтаушы  зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын (еңбекақы түрінде төленуге тиіс табысының 10%-ын) аударып, өз зейнетақысын жеке өзі дербес жинайды. Сөйтіп, зейнетке шыққан кезде жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді. Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің мемл. емес жинақтаушы зейнетақы қорларына аударатын ерікті жарналарынан құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады. 

Қазақстанда зейнетақы реформасын жүргізген  сәттен бастап 10 жыл ғана өтті. Алайда бүгінгі таңда қазақстандықтар  зейнетақы жүйесі басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес заманы бойы қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген бұрынғы жүйе КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті. Жаңа жүйе 10 жылдың ішінде өзін ақтап шықты және тиімділігін көрсетті.

Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен қамсыздандырудың бірыңғай жүйесі қирады. Бұрынғы жүйе жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына сәйкес құрылған еді.

Зейнетақы жалақы қоры сомасынан бекітілген пайыз  мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу  жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады.

Осындай социалистік әдіс адамдардың зейнетақыға  шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін шектеді.

Жалпы басқару жүйесінің құлауымен  және ТМД елдеріндегі экономикалық дағдарыспен зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің күйреуі табиғи нәрсе. Бағаларды ырықтандыру, жоғары қарқынды инфляция, өндірістің құлдырауы жұмыс орындарының қысқаруы және өнімдерді өткізу нарығын жоғалтқан кәсіпорындардың жабылуы, төлемдердің дағдарысы, бақылауға алынбайтын көші-қон процестері және басқа да жағдайлар зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің дағдарыстық жағдайын анықтайтын екі негізгі үрдіске алып келді: сақтандыру жарнасын төлеушілер санының азаюына және әлеуметтік төлемдерді алуға құқылы үміткерлер санының көбеюіне. Сондықтан мынандай сауал туындайды: орасан зор және тиімсіз бақылау аппаратының және әкімшілік-командалық бақылау жүйесіне тән репрессияның қызмет етуін сақтау қажет пе әлде нарықтық қатынастарға негізделген өзін-өзі реттейтін жүйенің тиімді экономикалық механизмін құру қажет пе, атап айтқанда: көптеген елдерде экономикалық өркендеуге жол ашқан кең ауқымды мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жүйесін құру.

Дамыған елдердің экономикасында мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуында оң процестерді белсендендіретін бюджеттен тыс түсімдердің тұрақты көзі ретінде шығатын нарықты тұрақтандырудың мықты құралы болып табылады.

Ресейліктер он жыл бұрын мемлекеттік емес зейнетақы қорларын (МЗҚ) құруды қолға алды. 1995 жылдың шілде айында Қазақстанда алғашқы Қазақстандық ерікті зейнетақы қоры тіркелді.

Қазіргі таңда МЗҚ қызметі әлеуметтік климатқа оң әсер ететінін сенімді  айтуға болады, ең алдымен бұл еңбекке  ынталандыруды арттырудан көрінеді. Көптеген зейнетақы жүйелері жалақының пайыз үлестеріне негізделген, бұл кәсіби өсуге ұмтылдырады. Жұмыс берушілер ЖЗҚ көп төлемдер жүргізу арқылы қажетті мамандарды ұстап қалуға мүмкіндігі бар (кейбір елдерде ондай төлемдерге салық салынбайды). Қоғам саяси оқиғалар аз орын алатын тұрақты, берік сипатқа ие болып жатыр, бұл тұрақты орта кластың қалыптасуын тездетіп жатыр. 
 

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы  егде адамдардың көптеген құқықтарын бекітеді, бірақ құқықтады жариялау оның автоматты, әсіресе егде адамдардың әлеуметтік жеңілдіктеріне, ақысыз медициналық көмек алуға және дәрі-дәрмекпен ақысыз қамтамасыз етілуіне қатысты ережелерге қатысты құқықтық іске асырылуын білдірмейді. 
 
Қазақстан Республикасының жоғарыда аталған конституциялық нормаларды іске асыруға бағытталған заңнамасын 3 бөлікке бөлуге болады: жасына тәуелсіз барлық азаматтардың, оның ішінде егде адамдар үшін аса маңызды құқықтарды бекітетін нормалар; егде адамдардың құқықтарына тікелей қатысты нормалар; егде адамдардың ерекше санаттарының ережелерін реттейтін нормалар. 
 
Бірінші топқа көптеген заңнама актілерінде: Азаматтық кодексте, Жер кодексінде, «Неке және отбасы», «Азаматтардың денсаулықтарын қорғау туралы», «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы», «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Тұрғын-үй қатынастары туралы» Заңдарда бекітілген нормалар жатады. 
 
Екінші топтағы нормаларға «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы», «Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы» Заңдарды жатқызуға болады. 
 
Үшінші топқа, мысалы, «Қазақстан Республикасындағы мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылған және жасына жеткен жағдайлар бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы», «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «Ұлы Отан соңынына қатысушы мүгедектерді және оларға теңестірілген адамдарды әлеуметтік қорғау және жеңілдіктер туралы», «Жерасты және ашық кен жұмыстарында еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы» Заңдар жатады. 
 
Аға буын өкілдерінің заңнама актілерінің бірінші тобы бойынша өздерінің мүліктік құқықтарын іске асыру проблемасына қолданылатын барлық заңнаманы егжей-тегжей қарастырмай-ақ, жекелеген құқықтық кемшіліктерді атап өту қажет. 
 
Отбасы заңнамасында егде адамдардың отбасыдағы жағдайын, олардың балаларымен, немерелерімен өзара қарым-қатынасын реттейтін нормалар бар. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңының 131-бабы кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалардың өздерінің көмек қажет ететін еңбекке қабілетсіз ата-аналарын асырауын және оларды қамқорлыққа алуын реттейді. Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда көмек қажет ететін еңбекке қабілетсіз ата-аналарға төленетін алимент сот тәртібімен кәметке толған еңбекке қабілетті балаларынан төленеді. 
 
Осы Заңның 132-бабы кәмелетке толған балалардың еңбекке қабілетсіз ата-аналарына қамқорлық жасамаған кезде және ерекше жағдайлар (ана-аналардың ауыр науқастануы, зақымдануы, оларға бөгде адамдардың қарағаны үшін ақы төлеу қажеттілігі, оларды халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің интернат-үйіне орналастыру) болған кезде кәмелетке толған балалар сотпен осы себептерге байланысты қосымша шығындарды өтеуге қатысуға тартылуы мүмкін. 
 
Заңның 139, 141-баптары немерелерді аталары мен әжелерін, сондай-ақ өгей ұлдары мен өгей қыздарының өгей әкелері мен өгей аналарын асырауға міндеттейді. 
 
Алайда қазіргі уақытта жас ұрпақта кейбір моральдық қасиеттердің төмендеуі қарт адамдарға қарым-қатынаста дөрекі әрі адамгершілік қадір-қасиетті қорлау жағдайлары көптеп кездесетіндіктен балаларды ата-аналарына материалдық көмек көрсетуге міндеттеу жеткіліксіз.  
 
Отбасы заңнамасы бұл контексте арнайы нормалар болмағандықтан егде адамдарды отбасындағы күштеуден қорғау туралы мәселені де реттеуі керек. Бұл проблемаға назар аудару күштеу қылмыстық жазалау әрекеттеріне сәйкес болған кезде туындайды. Сондай-ақ қылмыстық заңнамаға ауыр жағдайлардың бірі ретінде жәбірленушінің белгіленген жасқа толуы фактісін енгізу әділетті болар еді. 
 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 3 тамыздағы № 824 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2007 жылдарға арналған заңнама жұмыстарының перспективалық жоспарына сәйкес 2007 жылдың 1-тоқсанында «Тұрмыстық күштеу туралы» заң әзірлеу жоспарлануда. Осыған байланысты, осы заңға тұрмыстық күштеу объектілерінің бірі ретінде «егде адамдар» санатын енгізу мақсатқа сай. 
 
Егде адамдардың көбісі тұрғын-үймен қамтамасыз ету және оны ұстау проблемаларын көбіне тиісті тұрғын-үйдің болмауынан тәуелді және қолайсыз жағдайларға түсе отырып, өз беттерінше шешеді. 
 
Жәбірленушілері егде адамдар болып табылатын тұрғын-үйге қатысты алаяқтық жағдайлардың көп екендігіне қарамастан, Қазақстанда егде адамдар (кәмелетке болмаған балалар ерекше болып табылады) жәбірленуші болып табылатын қылмыстар бойынша ресми статистика жүргізілмейді. 
 
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі «Азаматтардың денсаулығын қорғау туралы» Заңыңда денсаулық қорғау саласында балалардың, әйелдердің, сотталған аурулардың, туберкулезбен, ЖҚТБ-мен (жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісімен), диабетпен ауыратындардың, әскери қызметшілер мен осы саланың зейнеткерлерінің құқықтары бекітілгенімен, егде адамдардың құқықтары белгіленбеген. Бұл ретте «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңда егде мүгедек адамдарға медициналық көмек көрсету тәртібі ішінара реттелген. Осылайша, денсаулық сақтау саласында қарттар заң шығарушылардың назарынан тыс қалды және жүйеленбеген жекелеген негізде қызмет көрсетудің негізгі өмірлік маңызды пакеттерінің бірін алады. 
 
Сонынмен бірге заңнамада медициналық мекемелерде қарттардың диагностикасымен, емделуімен және ауруларының алдын алумен айналысатын гериатриялық блімдер ашу да көзделмеген. Осыған қарамастан, бастамашылық негізде Алматы қаласының емханаларында геронтологтар 0,5 мөлшерлемеде жұмыс істейтін 16 геронтологиялық бөлмелер ашылды. 
 
Денсаулық сақтауды реформалау және дамытудың қабылданған мемлекеттік бағдарламалары егде адамдардың медициналық көмек алу құқықтарына назар аудармайды. Бұл ретте Қазақстанда бірнеше жыл ішінде егде адамдардың денсаулықтарын зерделеуге қатысты тереңдетілген эпидемиологиялық зерттеулер жүргізілді. Мысалы, 2002 жылы 60 жасқа толған және одан жоғары жастағы 611 285 адам тексерілді (зерттелгендердің жалпы санының 14%-і). Зерттеу нәтижелері барлық анықталған аурулардың 25%-ін егде адамдар құрайтындығын көрсетті. Өз кезегінде әзірлеуге дайындалып жатқан Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодексте егде адамдарды мемлекеттің ерекше қамқорлығы объектісі ретінде белгілеу орынды болар еді. 
 
Жалпы әлеуметтік заңнама туралы сөз еткенде, заңнамалық нормалардың прогрессивтік белгілерінің жоқтығы туралы, оның тұрақты өзгеріп тұратын елдегі демографиялық, экономикалық, әлеуметтік жағдайлардан «бір қадам» артта қалатындығы туралы қорытынды жасауға болады. Бұл заң шығару саласында стратегиялық жоспарлау процесі әлсіз және жүйесіз өтіп жатқандығына байланысты. Әлеуметтік және ғылыми зерттеулерді көптеген бағыттар бойынша тиісті мамандар жүргізеді. Алайда мониторингтер нәтижелері құқықтық өріске ауыстырылмайды. Егде жастағы адамдардың құқықтарын қорғау мәселесімен мемлекеттік басқару жүйесінде қабылданған шектеулі өкілеттіктеріне сәйкес өздерінің бағыттары бойынша көптеген ведомстволар айналысатынын біз білеміз. Алайда екінші жағынан, әрбір министрлік жүргізетін саясаттың біріктірілмейтіндігі егде адамдардың қорғалу сатысында білініп тұрады. Құқық қорғау көзқарасы бойынша, оң және қажетті тең құқықтан айыру ретінде егде адамдардың проблемаларына назар аудару мемлекеттің заң шығару қызметінің қағидаларына негізделуі қажет. 
 
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласында егде жастағы адамдардың құқықтары толығымен реттелуде. Бірақ та жүргізіліп отырған зейнетақы реформасына байланысты біздің мемлекетіміздің басым міндеттерінің бірі болып табылатын азаматтарды қартайған шақта лайықты қамтамасыз ету құқықтарын іске асыру бөлігінде туындап жатқан проблемалық мәселелер аз емес.  
 
Өзінің экономикалық мәні бойынша зейнетақы екіжақты сипатқа ие екендігі белгілі: 
 
бір жағынан, ол кедейшілік азайту мен қайыршылықты болдырмауға, яғни кірістің ең аз кепілдендірілген деңгейімен қамтамасыз етуге бағытталған. 
 
екінші жақтан, ол жұмсалған табыстың орнын толтыруға және жалақының орнын басатын баламалы жеке коэффицентпен қамтамасыз етуге бейімделген. 
 
Әр елде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі пайда болған кезде, әдеттегідей осы мақсаттардың біріне жетуге бағдар алынған. Жалпы сипаттағы жүйелер, көбінесе жаппай кепілді, ең төменгі көрсеткішті қамтамасыз етуге, ал жекелеген кәсіптік топтарды ерекше қамтитын әлеуметтік сақтандыру жүйелері – жоғалтқан еңбекақыны өтеуге бағытталған, онда олар көбінесе кедейліктің алдын алу функциясын, атап айтқанда, әлеуметтік көмек көрсетуді басқа институттарға қалдырады. Зейнетақымен қамтамасыз етуді дамыту барысында осы екі мақсаттың конвергенциялануы орын алды: жалпы жүйелер сақтандыру жүйелерімен толықтырылды, ал сақтандыру жүйелері ең төменгі кепілдіктерді қамтамасыз ету туралы ережелерді қамти бастады. 
 
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін республикада зейнетақы жүйесі толық қызмет етті. Зейнетақы көлемі еңбекақының 50 пайызы есебінен белгіленді және соңғы жұмыс істеген он жылының 5 жылғы жұмыс өтіліне және еңбекақысына байланысты болды. Зейнетақыға әйелдер 55, ерлер 60 жаста шығатын. Бірақ қайта құру процесінің дағдарысы зейнетақы жүйесін күйреуге дейін әкеп соқты да ұрпақтардың «ортақтас» қағидасына негізделген зейнетақымен қамтамасыз етудің бөліп беру жүйесінің сәйкессіздігі айқындалды.  
 
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы Заңымен зейнетақы реформасы басталды, нәтижесінде 3 қосарлас зейнетақы жүйесі қызмет етеді, атап айтқанда: 
 
толық ортақтас жүйе – 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткер жасында болғандар үшін; 
 
аралас жүйе – зейнетақы жоғарыда аталған күннен кейін белгіленген және осы уақытта белгіленетін зейнеткерлер үшін; 
 
жинақтау жүйесі 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін жұмыс өтілі болмаған (немесе жарты жылдан кем болған) адамдар үшін. 
 
халық қартайған сайын алдыңғы екі жүйе кеми бастайды да жинақтау жүйесіне толық жол беретін болады. 
 
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңның нормалары 2001 жылғы 1 шілдеден бастап зейнетақы төлемдері ерлерге 63 жасқа, әйелдерге 58 жасқа толысымен тағайындалады деп белгіледі. 
 
Осы заңның 13-бабына сәйкес 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы, жұмысындағы үзілістеріне қарамастан, кез келген 3 жылғы орташа айлық кірісінің 60 пайызы есебінен есептеледі. 1998 жылғы 1 қаңтардан басталған кезеңдегі орташа айлық кірістің көлемі жинақтау зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналары аударылған кіріске сәйкес белгіленеді.  
 
Зейнетақы заңнамасының талдауы соңғы төрт жылдағы зейнетақы көлемдерінің динамикасы мен оны арттыру әдістемесін қарауға мүмкіндік береді.  
 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 қаңтардағы № 31 қаулысымен 2002 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы көлемі 1994 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалып алынатын зейнетақы көлемінен 25 пайызға өсті, сондай-ақ 1994 жылғы 1 қаңтардан бастап 1997 жылғы 31 желтоқсанға дейін тағайындалып алып отырған және 1994 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған және зейнетақы тағайындалғаннан кейін жұмыс істеген екі жылғы жоғарылау жалақысынан қайта есептеліп алып отырған зейнетақы көлемінен тұтыну бағалардың 2001 жылғы орташа жылдық индексіне өсті. Қаулымен зейнетақының өсірілген көлемі тиісті қаржы жылына белгіленген 25 айлық есептік көрсеткіштің 76 пайызынан аспауы қажет деп реттелген. 
 
2003 жылы зейнетақыны екі кезеңмен көтеру жүзеге асырылды.  
 
1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 14 қаңтардағы № 6 қаулысымен 2003жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен 12 пайызға өсті, сондай-ақ өскенді есептегенде 2003 жылы белгіленген ең төменгі зейнетақы көлемі – 5000 теңгеден аспауы қажет. 
 
1 маусымнан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 11 маусымдағы № 564 қаулысымен зейнетақы көлемдері зейнеткерлердің еңбек үлесіне байланысты саралап өсірілді.  
 
Осының нәтижесінде 1 034 000 зейнеткер көтеріңкі зейнетақы алды, бұл зейнеткерлердің жалпы саны 65,4 пайызын құрайды. Зейнетақының орташа өсу көлемі республика бойынша 2300 теңгені құрды. 5000-6000 мың теңге көлемінде ең аз зейнетақы алып отырған зейнеткерлер саны екі есе қысқарды; зейнетақының орташа көлемі 22 пайызға өсті (6485 теңгеден 7927 теңгеге дейін) және 6000 теңгеден 12000 теңгеге дейін зейнетақы алатын зейнеткерлердің үлесі шамамен екі есеге дейін өсті. 
 
2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1337 қаулысымен зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен тұтыну бағалардың 2001 жылғы орташа жылдық индексіне - 5,4 пайызға өсті. Сөйтіп 2004 жылы орташа зейнетақы 8 571 теңгені құрды.  
 
2005 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 21 желтоқсандағы № 1347 қаулысымен зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен 7,7 пайызға өсті. 
 
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» Қазақстан халқына Жолдауында әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін басым болып танылды. Жолдауға сәйкес 2005 жылы зейнетақы көлемдері инфляция деңгейін озып индексацияланған, бұл ретте зейнетақының ең аз көлемі 6200 теңгені құрды. 
 
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына Жолдауымен 2005 жылғы 1 шілдеден бастап барлық зейнеткерлерге 3000 теңге көлемінде қосымша (базалық) зейнетақы енгізілді. Базалық зейнетақыны есептегенде, ең төменгі зейнетақы деңгейі 9200 теңгені құрайды, зейнетақының орташа көлемі - 12000 теңге. 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы көлемі алып жүрген зейнетақы көлемінен 8 пайызға өсті. Одан басқа, 2006 жылғы 1 маусымнан бастап әскери қызметшілерінің, ішкі істер органдары және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің қылмыстық атқару жүйесі комитетінің, қаржы полициясы мен өртке қарсы қызмет қызметкерлерінің зейнетақылары өсті. Барлығы 2000-2006 жылдар аралығында зейнетақының орташа көлемі екі есе өсті, ал келешекте базалық зейнетақы көлемін ең төменгі күнкөріс деңгейінен 75 пайызды құрайтын деңгейге дейін көбейту жоспарланып отыр. Өткізген жұмыс нәтижесінде еліміздің барлық зейнеткерлері кедейлер санатынан шықты, себебі олардың табыстары кедейлік шегінен ғана емес, ең төмен күнкөріс деңгейінен екі есе асты. 
 
   
 
2002-2006 жылдардағы зейнетақының орташа көлемдері (теңгеде) 
 
   
 
Алайда, оң жетістіктер зейнеткер жасындағы адамдардың тұтастай өмір деңгейінің төмен екенін жасырмауы тиіс. Зейнетақыны жыл сайын индексациялауға қарамастан, инфляция өсу үстінде, бұл қарттардың ақша жұмсау деңгейіне кері әсерін тигізеді. 
 
Мысалы 2006 жылдың басынан бастап шілде айына дейін бағалар 5,1 пайызға өсті, ал жылдық есеппен 7 айда – 8,7 пайызға. Салыстырмақ болсақ, 2005 жылы тұтыну бағалары индексінің өсуі жылдық есеппен 8,2 пайызды құрды. Осылайша, еліміздің экономистері базалық инфляция деңгейінің жоғары екенін атап көрсетіп отыр. Инфляция деңгейі жылдық есеппен, жеміс-жидекке, сондай-ақ бензинге, дизельдік жағар-жанар майға, көмірге және мемлекет реттейтін қызметтерге бағаның өсуін ескермегенде, жалпы инфляция деңгейі 8,7 пайызды құрса, 2006 жылдың 7 айында 8,1 пайызға жетті. Бұл ретте, жалпы инфляция деңгейі 8,2 пайызды құрса базалық инфляция деңгейі 2005 жылғы 7 айда 6,8 пайызды құрды.  
 
«Поколение» қоғамдық бірлестіктің (қарттардың ең көп санды қозғалысының) 2006 жылғы 18 қазандағы «Халықты әлеуметтік қорғаудың кезекті мәселелері» республикалық конференцияның резолюциясы шегінде әзірленген кейбір ұсыныстарын келтіргіміз келеді. 
 
Қазақстан Республикасының Үкіметі, қарттарға өркениетті елдердегідей тиісті көңіл аудармайды. Кедейліктің негізгі себебі зейнетақы реформасында деп санаймыз. Тұрғын үй- коммуналдық қызметке тарифтер жоғары, негізгі азық түлік бағалары шарықтап кетті. Зейнетақы реформасы зейнеткердің үлесі мен оның еңбек өтілін ескермеді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 11 шілдедегі № 564 қаулысына сәйкес 2003 жылғы маусымда өткізілген зейнетақыны қайта есептеу соның куәсі. Біз зейнетақыны қайта есептеу заңсыз жүргізілді деп санаймыз. Сонымен қатар еңбек өтілін есептеудегі жеңілдіктер ескерілмеді, зейнеткердің жалпы еңбек өтілі «Қазақстан Респуликасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңның 13-бабымен зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін кірістің 75 пайызына дейін шектелді. Зейнетақы көлемі негізінен экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа еңбекақы (ЭҚОЕА) деңгейіне байланысты, онда соңғы жылғы ЭҚОЕА есепке алынады. 
 
2003 жылғы 11 маусымдағы № 564 қаулының күшін жоюды ұсынамыз. Зейнетақыға шыққандардың «бұрынғы» еңбекақыларын қазіргі заманға сай келтіру үшін Президенттің арнайы Жарлығы шығуы қажет.Украинаның тәжірибесі бойынша зейнетақы көлемдеріне шектеулерді алып тастау қажет, сондай-ақ зейнетақыны инфляция деңгейінен ғана емес, орташа еңбекақының өсуінен де индексациялау қажет.  
 
Зейнетақыны орташа салалық еңбекақы бойынша есептеу бөлігінде «теңестірушілік» туралы және азаматтардың шын еңбек үлесі ескерілмегендігі туралы зейнеткерлердің айтуы дұрыс деп санаймыз.  
 
Біздің байқағанымыз, республиканың зейнетақы заңнамасы үнемі реформалану үстінде: зейнетақы көлемдерінен басқа ақыны есептеу механизмдері, жинақтау, зейнетақы жарналарын аудару әдістемелері өзгеріп тұрады, зейнетақы қорлары қызметінің, оларды инвестициялық басқару негіздеріне өзгерістер енгізіліп отырады және т.б. Бірінші жағдайда, қазіргі зейнетақы жасындағылардың құқықтары қозғалады, ал екінші жағдайда болашақ зейнеткерлер туралы айтылады. 
 
Сонда да зейнетақы заңнамасы қарттарды жеткілікті деңгейде қорғамайды және олардың еңбекке қабілетті жасындағы өмір деңгейін қамтамасыз етпейді.  
 
Заңнама зейнетке шығу жасын әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерінің мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз ретінде белгілеп («Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңының 27-бабы), олардың еңбек ету мүмкіндігін шектеуімен мемлекеттік қызметте істейтін егде адамдардың жағдайы нашарлана түседі. Ал, Кәрілік мәселелері бойынша Мадрид халықаралық жоспарында жарияланған мақсаттардың бірі егде адамдарға олар өздері тілек білдірсе және жұмыс істейтін жағдайы болса, еңбек ету қызметін жалғастыруға мүмкіндік беру болып табылады. 
 
Қазақстандық зейнеткер үшін зейнетақы жалғыз кіріс көзі болып табылады, зейнеткерлердің біразы экономикалық тәуелділікті бастан кешеді, ал еңбекке жарамсыздары - өзін-өзі қамтамасыз етуде қиыншылыққа тап болады. Аталған жағдайлар әр адамның өзі және оның отбасы үшін, жеткілікті тамақтануды, киім мен тұрғын үйді қоса алғанда, жеткілікті өмір сүру деңгейіне және өмір сүру жағдайларының үзіксіз жақсаруына құқығы туралы (Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабы) құқықтық қорғаушылық бақылау өлшемдерін көтере алмайды.  
 
Халықтың басқа санаттарынан басқа, қарттарға төленетін мемлекеттік төлемақы жүйесі арнайы мемлекеттік төлемақы мен мемлекеттік әлеуметтік төлемақыларды қамтиды. 
 
Заңнамаға сәйкес мемлекеттік әлеуметтік төлемақылар мүгедектікке байланысты, асыраушысынан айырылған жағдайда және жасына байланысты төленеді. Жүйенің ерекшелігі, «Мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылуы және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік төлемақылар туралы» 1997 жылғы 16 маусымдағы Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабына сәйкес, егер адамдар бір мезгілде әртүрлі мемлекеттік әлеуметтік төлемақы алуға құқылы болса, олардың қалауы бойынша бір төлемақы тағайындалатыны болып табылады. Сонымен бірге, 8-баптың нормалары зейнеткерге зейнетақы тағайындалған кезде мүгедектік бойынша төлемақы тоқтатылады немесе алатын зейнетақы мен жинақтаушы зейнетақы қорларын ескере отырып қайта қаралады. 
 
Ал айта келсек, бір ғана әлеуметтік зейнетақыны таңдап алу бір мезгілде әртүрлі төлемақыға құқығы бар адамдардың құқықтарын кемсітеді. Мүгедектік, асыраушысынан айырылу немесе қартаю бірдей оқиға емес және адамның тән және моральдық жағдайына теріс әсерін тигізетін жағдайларға байланысты. Осы төлемақылардың аз мөлшерін және жоғалтқан жағдайлардың нашар өтелуін ескерсек, азаматтардың жекелеген санаттарын экономикалық кемсіту оларды одан әрі қауқарсыз және қорғансыз етеді.