Валюта түсінігі, нарығы және дилингтік операциялар

Әлемде  еш нәрсе текке берілмейді.

Ақыр  соңында, біз не үшін және қанша 

Төлегенімізге қарай нақ соны аламыз.

Наполеон  Хилл

Валюталардың  классификациясы.

Әр зайырлы мемлекет өзінің ақша бірлігіне ие. Оған көп нәрсе  сатып алуға болады. Бірақ нақ  осы мемлекетте ғана. Басқа елдерде  өздерінің ақша бірліктері бар және тек оларға ғана сол жақта заңды  қозғалыс рұқсат етілген. Ал қалғаны, яғни валюта деген атқа ие шетел ақшасы аса назардың астында.

Currency термині банкнота немесе тиын түріндегі ақшаны білдіреді. Ал шетел валютасына foreign currency деген сөз тіркесі қолданылады. Әлемдік валюта нарығы – бұл foreign currency exchange market немесе жай ғана Forex.

Валюталардың түрлі классификацилары бар. Алдымен маңызды үш валюта тобына тоқталамыз.

Басты валюталар(major currencies)

Бұл әлемдік валюта нарығының  барлық сегменттерінде шектеусіз айналымға түсетін ақша бірліктері. Олар толық ковертируемость қасиетіне ие.

Мұндай валюталар арасында ең алдымен үлкен бестікті (five majors) ерекше атаған жөн – АҚШ доллары  (USD) , неміс маркасы ( DEM), швейцариялық франк (CHF), жапондық иена (JPY), ағылшындық фунт (GBP).

 Басты валюталарға  сонымен қатар голландиялық гульденді( NGL), француз франкін( FRF ), бельгиялық франкті( BEF), итальяндық лираны( ITL), испандық песетаны (ESP), канадалық долларды ( CAN)және тағы да баасқа валюталарды қосуға болады.

Айта кететін бір жайт, еуропалық еуроны енгізгеннен кейін  басты валюталар арасындағы орналасуды өзгертуі мүмкін.

Айта кету керек, жақшалардың  ішінде SWIFT жүйесі бойынша берілген кодтау. Қысчқаша айтқанда, бұл қызмет көрсету хбарламаларын қауіпсіз тасымалдануын қамтамасыз ететін банктерде қолданылатын ақпараттық жүйе.

Екінші ретті  валюталар

Бұлар  еркін айналысқа  түседі. Бірақ кей уақыттарда томсын сыйлар жасап отырады. Мысалға, ликвидтіліктің жеткілісіздігі, яғни сату немесе сатып  алу барысында туатын қиындықтар, және өзге де қиындықтар. Мұндай валюталар  қатарына Иралндияның, Португалияның, Австрияның, Швецияның, Данияның, Оманның, Сингапурдың, Кувейттің, Люксембургтің, Норвегияның. Грекияның және Үндістанның  ақша бірліктері жатқызылады.

Экзотикалық валюталар

Бұлар бойынша котировкалар бар, бірақ опрециялар көлемі жағынан  шектеу болуы мүмкін және де жедел  келісім нарығында да біршама  қиындықтар туады. Сонымен қатар  аталған елдердің өз ваоюталарын  сатуға деген заңдық лимиттер де жоқ емес.  Мұндац валюталарға Индонезия, Таиланд, Гонконг, Малайзия, Вьетнам, Қытай және Филиппин ие.

Аталған топтармен қатар  emerging markets нарығының валюталары туралы да білген жөн. Бұл Чехия, Словакия, Польша, Оңтүстік Америка елдері, ОАР  және бұрынғы КСРО аумағындағы елдердің ақша бірліктері.

Тағы да прокси валют деп  аталатын түсінік де бар. Бұл белгілі  бір уақыт ағымында бірдей етіп өзінің құнын өзгертетін валюталар, мысалға, неміс маркасы және швейцар франкі АҚШ доллары бойынша немесе АҚШ  доллары ағылшындық фунт пен БАӘ  драхмасы бойынша.

Конверсиялық операциялар.

Конверсиялық операциялар  дешеніміз бір валютаның екіншісіне айналуы.

Валюта нарығының бұл  механизмінің жұмысын түсіну үшін ең алдымен айырбастау операцияларының  қажеттілігі қайдан туатындығын  біліп алған жөн.

Шетелден тауарлар мен  қызметтерді алуға мүмкіндік  болу үшін сәйкес шетел валютасы қажет. Мұнсыз ештеңе берілмейді. Жұмыс бабымен  іс сапарға немесе демалысқа бара жатқан адамдарайырбастау пунктіне барып әдетте өз валютасын сәйкес өзіне қажетті шетел валютасына айырбастайды. Бұл жеңіл операцияны конверсия, айырбастау немесе валюта сатып алу деп атайды. Қаншаны нақты қаншаға – мұны айырбастау курсы немесе котировка деп аталатын терминмен атайды.

Ол тікелей және кері болуы  мүмкін. Мұнда ақша кәдімгі тауар  ретінде болады, яғни өзінің бағасы бар сату-сатып алу заты. Котирова бұл белгілі бір елдің ақшасының  басқа елдің ақшасына қатысты  бағасы.

Валютті котировка бірден екі баға мәніне ие. Біріншісі, бұл  сатып алушы валютаны сатып алуға  болатын баға. Бұл кезде ұсыныс бағасы туарлы айтылады. Екіншісі, сұраныс  бағасы, сауда қатысушысы  сатуды ресімдей алады. Бұл екеуінің ортасындағы айырмашылық спрэд деп аталады.

Егер белгілі бір валютамен  операциялар еш кедергісіз(географиялық, заңнамалық) және ол салыстырмалы түрде  тұрақты, қамтамасыз етілген және т.б. болса, онда мұндай ақшалай бірлік қатты  немесе жеңіл айналмалы деп аталады.

Бірақ, тіпті ең қатты  валютаның да бағасы түрлі факторларға  қатысты қалқымалы болады. Айта кетсек, әлемдік валюта нарығындағы котировка  өзгермелілігінің арқасында ойыншылар  айырбас операцияларынан пайда  таба алады.

Дельта профита алудың механизмі өте оңай: алдымен белігіл  бір валютаны арзанға сатып алып, содан соң кейін немесе бірден оны қымбатқа сату керек. Немесе керісінше  – алдымен қымбатқа сатып, ал сосын  тап соны бірақ арзанға алу. Бұл  арбитраж деп аталады.

 

Валюталық нарықтың котировкалары

Жоғарыда аталып өткендей, котировкалардың тікелей және кері түрлері ажыратылады. Әр елге қатысты  тікелей котировка шетел валютасына сатып алуға болатын жергілікті валюта сомасы. Мысалы, Қазақстанда  бұл 150 теңгеге сатып алуға болатын 1 доллар. Кері котровка сәйксінше бір  теңгеге шетел валютасы..

Бірақ Англияда тарихи тұрғыдан тікелей емес кеір котровканы қолданады. Бұл англяның кезінде метрикалық өлшеу жүйесін қолданбауы салдарынан кері котровканы қоданған ыңғайлы болуымен түсіндіріледі. 1971 жылы Англия метрикалық жүйені қабылдады, бірақ дәстүрлерін  сақтап үйреген ағылшындар кері котировканы  сақтап қалды.

Сонымен, USD/DEM Віd бойынша 1,8000 деңгейінде, ал Ask бойынша 1,8005 деңгейінде котировка болса, онда бұл дегеніңіз  келесі мағынаны береді: АҚШ-тың бір  долларын 1,8000 неміс марксына сатып, және 1,8005-ке сатып алуға болады. Халықаралық  және Германия нарығында бұл тікелей  котировка болса, АҚШ үшін бұл- кері.

Аудару еезінде бір  терминологиялық жағдайға назар аударған жөн. GBP/USD қазақ тілінде әдетте фунттың долларға қарсы котировкасы деп оқылады. Бірақ ағылшын тілінде бұл керісінше оқылады – доллардың фунтқа қарсы котировкасы US dollar is quoted against sterling. Мәні мынада, котировкалық формуланың сол жағында орналасқан валютаны базалық (base currency) деп атайды, және нақ осы валютаға қарсы басқа валютаның каотровкасы дүргізіледі.

 

Валютаны сату-сатып  алу.

Еске түсіре кетейік, спрэд  – бұл сату және сатып алу котировкалары  арасындағы айырмашылық. Айталық, 1,2510/20-ға тең USD/СНҒ котировкасы бір долларды трейдер 1,2510 франкқа сатады және 1,2520 франкқа сатып ала алады. Котировкалардың дәлділігі бағаның 0,01 пайызына дейін қабылданған, яғни үтірден кейін төтінші белігге дейін. Бұл дәлділік дкңгейі базистік нүкте немесе тик деп аталады.

Ал енді дилингтік операциялардағы  сату және сатып алу ұғымдарына тоқталайық.  Әдеттегі сату немесе сатып алу  типіндегі сауда операцияларында  қанша, нені және қандай бағамен сатып  алғанына түйінделеді. Ал дилингте маңызды  мәнге төртінші ұғым: нені айырбастаунегізінде  сатты немесе сатып алды.  Толық  мағынасында ссату/сатып алу тіркесі  келесідей боады: Х валютасының  мыншама мөлешерін Ү валютасына қарсы мынадай бағамаен саттым/сатып  алдым.

Трейдер долларды сатады

Бұл доллардың курсының төмендеуі  күтілгенде жүргізіледі, яғни доллар әлсірейді  және одан кейін арзынырақ сатып  алу мақсатымен құтылады. Долларды сату келесімдерін тек қана котиовакаларға сүйене отырып анықтау керек.

Трейдер долларды сатып алады

Бұл операция доллардың курсының жоғарылауын күткенде жүреді. Бұл  жерде мынадай сұрақ туады: доларға  бұрынғыдан да көп доллар сатып алу  мүмкін бе? Жауап – иә, мүмкін. Бірақ  мұнда басқа өзгеше долларлар.

Трейдердің маржингтік шотында  кез келген басқа валютаға айырбастауға болтаын еркін реалды долларлар  жатыр.  Бірақ трейер сауда валюталық  позицияға ауысқанда ол жай долларларды  емес, ал басқа валютада есептелген ваалюталарды алады. Бұл долларлар туралы еркін деп айта алмамыз себебі олар сауда затының эквивалентін көрсетедеі.

 

 

 

 

Нарық қатысушылары

Егер әр адамға валюта нарығында  ақша табудың қағидасы белгілі болса, яғни арзанға алып қымбатқа сату, онда қалайша бір ақылдыларға екінші  тап осындай осал емес біреулерден пайда табуға болады? Ал сонда ойыншылардың қолжібіне ілігіп өзінің пайдасына қарсы ақша сатып алатын нарық қатысушылары қайдан пайда болады?

Бұл сұрақстардың жауабы екі  фактормен анықталады: адамдардың экономикалық белсенділігі мен психологиялық ерекшелігі.

Шаруа мынада: әр есі дұрыс  саналы адам өзінің іс қылығн екі себептің салдарынан болады – мен осылай қаладым немесе мені мұқтаждық мәжбүр етті.

Біріншіден, мен осылай қаладым.  Бұл адамдардың бір нәрсеге қол жеткізуге деген мықты қызығушылығы мен құлшынысынан бастап, осы көп күткен және қол жеткен нәрсенің қажетті қызметтерін жоғалтып және басқа нәрсені қалауға деген зауқымен түсіндіріледі. Адам табиғатының құрылымы соншалықты, тіпті ең ақылды дегендердің өздері кішкене балаша секілді шын сеніммен беріліп, тек соңында ғана қаншалықты қателескендерін түсінеді. Бұл ақылдылар үшін қапақан деп айтылады.

Екіншіден, мені мұқтаждық мәжбүр етті. Сатып алушыға шұғыл түрде бір нәрсе қажет болғанда ол оны кез келген бағамен сатып алады, немесе бір нәрседен қатты құтылғысы келсе де оны тіпті ең арзан бағамен беріп жібереді.мұндай адамдар аз емес, және олар ең ақымақ емес. Кейбіреулері тіпті сосын кеш боларын түсінгеннен істейді.

Жоғарыда айтылғандарды  назарға ала отырып, нарықтағы  барлық басты кейіпкерлердің детальды сипаттмасын берейік.

Кейбір бағалар бойынша  мұнда белсенді түрде 1600 банк қызмет етеді. Кез келген уақытта трейдер  қай банктің берілген валюта бойынша  сауда да белсенді жұмыс жасап  жатқанын біле алады. Тәуелсіз өзіндік  жұмысынан басқа банктер сонымен  қатар делдалдық қызметті де атқарады, бұл рольде банктер өзінің клиенттеріне валютаны сату/сатып алумен шұғылданады. Сонымен қатар банктер клиенттер  болмағанның өзінде де нарықты қолдап котировклар беріп отырады.

Әрине осы кезде еске айырбас  пунктіне келетін клиент түспеске болмайды. Валюта нарығында бұл ролде экспорттаушылар мен импорттаушылар бар. Бірақ олар валютаны тиімді болғанда емес қажет болғанда сатып алады/сатады. Нақты осылар валютаны сатады және сатып алады. Экспорттаушылар өзінің тауарлары мен қызметтерін шетелге шығарып ақша табады, кейін шетел валютасын өзінің жергілікті ақша бірлігіне сатып қатйадан жаңа тауар сатып алады. Ал импорттаушылар пайданы шұетел тауардарын ішкі нарықта сату арқылы пайда көреді. Бірақ ең алдымен оларға қайта сатуға керекті заттарды алу үшін шетел валютасы қажет.

Экспорттаушылар мен импорттаушылармен  қатар инвесторлар да маңызды  ролді атқарады. Олар шетел құнды  қағаздарын, меншіктеріне, шетелдегі  өнідірісті дамытуға а ақша салады, және т.б.

Жағдайлардың еріксіз  құрабандарының қатарына зайырлы елдердің орталық банктері жатады. Ашық нарықта  валютасы сатылатын кез келген ел котировкалардың ауытқулары белгілі бір шектеуден аспауын қадағалап және қалап отырады. Ал соындай шектен шығу бола қалса банк өзінің әлсіреп бара жатқан ақша бірлігін тағдырына аралсуы қажет: ол оны сатып алуға мәжбүр болады, ал тұрақтандыруға мүмкін емее с кезде сатуға тура келеді.

Баға мен пайдаға қарамайтын валюта нарығының қатысушаларның бірі – хеджерлер.  Хеджерлер

 Спекулянт – әдетте инвесторға қарама-қарсы мағынада қолданылады. Бұл кәсіпкерлік қаржыны салудың тәуекелділігінің екі түрлі плюсы. Тәуекел артқан сайын операция спекулятивті сипатқа ие. Салымның тәуекелділігі төмен болғанс айын оның инвестицияға жақындылығы айқындалады. Спекуляция мен инвестиция екі шекті форма түрінде ақша табудың екі түрлі философиясын береді. Бірінші жағдайда жоғары тәуекел көп пайда табуға әкеледі, бірақ бұл тап ослыай қырғын шығынға ұшыраумен қатарласа жүреді. Екінші жағдайда – кәсіпорынның төмен пайда табуы – инвестор өзін салымдардың қайтарымдылығының сенімділігімен жұбатылады.

Трейдорлар деп пайда  табу мақсатында бір нәрсені сататын  немесе сатып алатындарды атайды.

Дилер – өзінің жеке қорқынышы мен тәуекеліне орай сауда операцияларын жүргізетін трейдер.

Брокер – сатушылар мен сатып алушылар арасындағы делдал. Әдетте ол  операцияның тек процедуралық бөлігіне қатысады.

Хелжер – валюталық нарыққа қатысты мағынада бұл болашақта шетел валютасын реалды түрде алуға немесе сатуға тура келетін  жағдайға түсетін заңды немесе жеке тұлға.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. Киселев В.В. валютный дилинг в деятельности коммерческих банков.  – М., 1998
2. Кубангалеева О.А. Валютные операций, 2-е издание. – Санкт-Петербург 2006
3. Пискулов Д.Ю. Теория и практика валютного дилинга . – М,. 1996
4. Сафонов В.С. Валютный дилинг. – М,. 2000
5. Суворов С.Г. Азбука валютного дилинга. – Санкт-Петербург, 1998