Шаруашылық жүргізүші субъектілердің негізгі ұйымдық-құықтық нысандары

Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен құру процесiнде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бiрге олардың негiзiнде өндiрiстiк (коммерциялық) емес сала мекемелерi мен ұйымдарының қаржы көздерi қалыптасады.

1.2 Коммерциялы емес қызметтiң ұйымдары мен мекемелерiн

қаржыландыңудың көздерi

Қызметтік коммерциялық емес түрлерi (мемлекеттік секторды шығара отырып) жөнге келтiрiлген нарықтық. экономиқасы бар елдерде айтарлықтай дамып отыр. Кiтапханаларды, мұражайларды, ауруханаларды, оқу орындарын,  театрларды, әр түрлi қайырымдылық қорларды, кәсіптiк бiрлестiктерді ұйымдастырудың коммерциялық емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық-пайдалы қызметпен үйлестiруге мүмкiндiк берідi. Бұл тәрiздi даму қоғамдық игiлiктердi өндiрушiлер пайдаланатын салық жеңiлдiктерiмен ғана түсiндiрiлмейдi. Жеңiлдiк беру кезiнде мемлекет әр түрлi ұйымдарды, сарайларды, мұндағы басты критерий — көрсетiлетiн қызметтердiң қоғамдық пайдалылығының дәрежесi. Мемлекет сондай-ақ халыққа қызмет көрсететiн белгiлi бiр ұйымдарды қаражаттаңдырады.

Коммерциялық емес ұйымдар арқылы қоғамдық қажеттiлiктердi қаржыландыру жөнiндегi мемлекеттің iс-қимылы халыққа қызмет көрсету жөнiндегi олардың үлкен икемділiгiмен және жеделдiгiмен түсiндiрiледi. Қызметтің коммерциялы емес түрлерiнен алатын пайда немесе табысты пайдаланудың қаржы механизмi, мысалы, АҚШ-та олардың ұйым мүшелерiнiң арасында бөлiнбейтiнiн анықтайды. Пайда немесе табыс не ұйымның дамуына, не олардың қызметiн пайдаланатын тұлғаларға (аурулар, оқушылар, қажетсiнетiн азаматтар және т.б.) бағытталады.

Қазақстан Республиқасының заңнамалы практикасы басқаша iс-әрікет етедi; мұнда кәсiпкерлiк қызметтен алынған кез келген табысқа, салық салудың өзге де объектiлерiне (айналымдар, тауарлар, мүлік және т.б.) сияқты салық салынады. Коммерциялық емес ұйымның сыйақы, грант, кiру және мүшелiк жарналар, қайырымдылық көмек, өтеусiз берiлген мүлiк, өтеусiз негiздегi аударымдар мен қайырымдылық түрiнде алған табысы салық салуға жатпайды.

Коммерциялық емес ұйымдар қызметiн қаржыландыру көздерi әр түрлi болып келедi. Оларды бұл құрылымдардың iс-әрікет етуiне, мемлекеттің қатысу дәрежесiне қарай топтастыруға болады:

−   бюджет қаражаттары;

−   мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;

−   жағдай шараларға билеттер сатудан алынған қаражаттарды қоса, өнім өткiзуден түскен түсiм-ақша;

−   түрлi коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары, келiсiмшарпарға сәйкес орындалған жұмыстар мен қызметтер көрсеткенi үшін түскен қаражат түсімдерi;

−   мүлiктi жалға беруден түскен түсiм-ақша;

−   халықтың қаражаттары;

−   кадрларды дайындаудан (қайта дайындаудан, бiлiктiлiктi артырудан және т.с.с.) түскен табыс және басқалары.

Мемлекет тиiстi функцияларын толық атқарған жерде ұйымдарды ұстауға жұмсалатын шығыстар мемлекеттiк бюджетiнiң қаражаттары есебiнен жүзеге асырылады. Бұған мемлекеттiк басқару, құкықтық тәртiптi қорғау, қорғаныс, iшiнара бiлiм беру және денсаулық сақтау жатады. Іргелi ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындардың басым бөлiгi осы қаражаттар есебінен қаржыландырылады. Бюджет ресурстары сондай-ақ мәдениет пен шығармашылық мекемелерiн: кiтапханаларды, мұражайлар мен көрмелердi, сарайларды, театрларды, филармониаларды, музыкалық ұжымдарды, ансамблдердi, мемлекеттiк теле-және радиостудияларды, киностудияларды және т.б. қолдап отыруға пайдаланылады.

Коммерциялық емес ұйымдарды қаржыландырудың маңызы жағынан екiншi көзi көрсетiлетiн қызметтерден, орындалатын жұмыстардан алатын табыстары (түсiм-ақша) түрiндегi меншікті қаражаттары, сондай-ақ ведомствоға қарасты кәсiпорындарда өнiм өндiруден алынған жалпы табыс (пайда) ұйымның меншiгiндегi басқа мүлікті пайдаланудан түскен табыстар болып табылады.

Қызмет көрсетуден алынған түсiм-ақша ұйымның оларды орындауға жұмсаған атығындарын жабады және ұйымның одан әрi өздiгiнше дамуына жеткiлiктi таза табысты (пайдалы) кiрiктiредi. Мұндай әдiстермен бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдениет пен шығармашылық мекемелерiнiң қызметтерiне деген халытың қосымша қажеттілiктерi қаржыландырылады.

Меншiктi көздердiң қатарына сонымен бiрге ғимараттарды, құрал-жабдықты және ұйымның басқа мүлкiн жалға беруден алынатын қаражаттар, мүлiк пен ғимараттарды кепілдiкке беруден алынатын қаражаттар жатады.

Қаржыландырудың үшiншi көзi — банктердің кредиттерi. Бұл көздi ақылы қызмет көрсететiн ұйымдардың пайдалануы мүмкiн, өйткенi қарыз қаражаттарын қайтарудың қажеттiгi ұйымның кредиттi пайдалану уақытынан асыл түсетiн мерзiмi бойынша жақсы жолға қойылған, бiрқалыпты жұмыс iстеуiн керік етедi. Қаржыландырудың бұл әдiсi, кредит қаражаттарының қамтамасыз етiлуi мен өтiмдiлiгiн кепілдендiретiн әдiс ретiнде, қарамағында ведомствоға қарасты кәсiпорындары бар ұйымдар үшiн аса қолайлы болып келедi.

Қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдарды (саяси партиялар, кәсiптiк, шығармашылық одақтар, азаматтардың дiни бiрлестiктерi, қоғамдық ұйымдар, ассоциациялар және басқалары) қаржыландырудың айрықшалықты әдiсi олардың қатысушыларының мүшелiк жарналары болып табылады. Олардың қаржылық өзара байланыстары қоғамдық бiрлестiктердiң өздерiнiң қызметiн ұйымдастыруға байланысты өзгешелiгiмен және сипатымен бөлектенедi. Қоғамдық бiрлестiктердi ұйымдастырудың ерiктiлiгi олардың қаржы ресурстарының негiзгi көзi кiру және мүшелiк жарналары болып келетiндiгiне соқтырады: оларға бюджет қаржысын (салық төлеушiлердiң табысынан қалыптасатын) пайдалануға рұқсат етiлмейдi. Қызметтің қоғамдық сипаты бiрлестiктер меншiгiн олардың мүшелерiнiң жеке-дара табыстар табуға пайдалану мүмкiндiгiнен айырады. Қалыптасатын қаржы ресурстары бiрлестiктердiң жарғысына байланысты шығындарды жабуға жұмсалады.

Материалдық өндiрiс сферасының кәсiпорындары мен ұйымдары тарапынан болатын қайырымдылық мақсаттарына аударылатын аударымдар, шетелдiк мемлекеттердiң, ұйымдардың, компаниялардың, халықаралық ұйымдардың iзгiлiктi көмегi әлеуметтік бағытылық, мәдени және шығармашылық ұйымдары мен мекемелерiн, коғамдық ұйымдарды, қорларды қаржыландырудың көзi ретiнде қызмет атқарады. Осындай қаржыландырудың алуан түрлiлiгi ретiнде белгiлi бiр ұйымның немесе қызмет түрiнiң тұрақтылық, белгiсiмен ерікшелiктенетiн демеушiлiк қаржыландыруы бола алады.

Ғылыми зерттеулердi қаржыландырған кезде гранттар — жеке адам, компания, фирма, халықаралық ұйым, мемлекет тарапынан белгiлi бір бағыттағы ғылыми зерттемелердi, жобаны, ғалымдардың бiр тобын немесе жеке ғалымды зерттеудi аяқтап,оның нәтижелерiн өндiруге немесе басқаша қолдануға дейiн жеткiзу мақсатымен өтеусiз қолдау әдiсi қолдалынады.

Коммерциялық емес қызмет ұйымдары мен мекемелерiн ұстауға және дамытуға арналған қаражаттарды толықтырудың белгiлi бiр көзi олардың қарамағындағы ресурстардың бiр бөлiгiн коммерциялық, және жинақ банктерiнiң депозиттерiне, сондай-ақ қаржы рыногында бағалы қағаздарға орналастырудан алынатын табыстар болып табылады.

Қаржыландырудың аталған көздерi коммерциялық емес қызмет ұйымдары мен мекемелерiнiң ақша қаражаттарын әр түрлi үйлесiмдерде және аталған көздердiң толық жинақталымында қалыптастыруы мүмкiн. Мысалы, бiлiм беру жүйесiнде аталған көздердiң жинақталымы толығырақ, мемлекеттік басқаруда—екi-үш көздермен шектеледi. Бiрақ кез келген нұсқада — қаржыландырудың қосымша көздерiнiң көп немеес аз болуы — мемлекеттік бюджеттен оның кiрiстерi мен шығыстарының тiзiмдемесiнде қарастырылған қаржыландырудың көлемдерi азайтылмайды. Ықпал жасаудың мұндай тұтқасы ұйымдар мен мекемелердiң қоғамдық пайдалы қызметiн дамытудағы, олардың жұмысылық тиiмдiлiгiн арттырудағы бастамасы мен шығармашылық iзденiсiн ынталандыруға шақырады.

1.3 Коммерциялык емес ұйымдар мен мекемелердiң  шығыстары

Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердiң шығыстары қағидада, жарғыда немесе өзге бекiтiлген құжатта қарастырылған олардың функциялық қызметiн қамтамасыз етуге бағытталған. Шығыстардың құрамы мен құрылымы ұйымның немесе мекеме қатысушыларының қызмет бағыттарының бiрiне тиiстiлiгiне (қатыстылығына), сондай-ақ бұл қызметті жүргiзуде пайдаланылатын әдiске қарай анықталады.

Шаруашылық есеп пен өзін-өзі өтеу негiздерiнде iс-әрекет ететiн үйымдар мен мекемелер жұмыстың қаржылық нәтижелерiн есептеп, жоспарлайды және оларды кәдуiлгi қаржы жоспарының немесе бизнес-жоспардың көресткіштерiнде ресiмдейдi. Бұл жағдайда өндiрiс пен қызмет көрестуге жұмсалатын шығыдардың тiзбесi материалдық өндiрiс сферасында жинақталатынға ұқсас болып келедi, бiрақ құрылымында материалдық шығындардың үлес салмағы едәуiр аз болып, еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға аударылатын аударымдарға (әлеуметтік салықты коса) жұмсалатын шығындар басымырақ, болады. Басқа құрылымдық ауытқулар болуы мүмкiн, мысалы қымбат тұратын жабдық пен приборларды пайдаланатын ғылыми мекемелерде амортизациялық аударымдардың үлесi үлкен болады.

Коммерциялық емес қызмет жүргiзетiн ұйымдар мен мекемелер өздерiнiң қаржы жоспарларын өздерi жасайды. Мұның үстiне тек бюджет қаражаттары есебiнен қаржыланатын мекемелер шығындардың сметалар жасайды, онда мекеме қызметiнің сипатты көрескiштерi және қаражаттарды сыныптаманың бөлiмшелерi бойынша бөлу қамтып көрестiледi, ал өздерiнiң қажеттiктерiн бюджет қаражаттарымен ғана емес, қаржы ресурстарының басқа да түрлерiмен қамтамасыз ететін ұйымдар мен мекемелер шығындар мен табыстардың сметаларын жасайды.

Коммерциялық негізінде жұмыс iстейтiн кәсіпорындардың қаржы жоспарларынан сметаның басты айырмашылығы сол, сметада шығындар анағұрлым егжей-тегжейлi негiзделсе, кiрiстер тек әр түрлi көздер тұрғысынан бейнеленедi.

Жеке мекемелер мен ұйымдар бойынша өтпелi кезеңнiң жоспарлы қаржы құжаты ретiнде олардың бюджеттiк емес көздерi бола тұрса да шығындардың сметасы пайдаланыла беруi мүмкiн: бұл жағдайда көрсетiлген ақылы қызметтер шығындардың сметасында бюджепен тыс қаражаттар ретiнде бейнеленуi, не арнайы қаражаттардың ерекше сметасы бойынша жоспарлануы мүмкiн.

Экономикалық жiктеме бойынша сметаларда шығындар әдетте санатқа, сыныпқа, iшкi сыныпқа, өзгешелiкке топтастырылады.

Ағымдағы шығыстар санаты мына сыныптарды кiрiктiредi:

1. Iшкi сыныптардың құрамында тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын шығыстар:

−   өзгешелiгi бар жалақы: негiзгi жалақы, қосымша ақша төлемдерi, өтемақы төлемдерi, жинақтаушы зейнетақы қорларына төленетiн мiндетгi зейнетақы жарналары;

−   жұмыс берушiлердiң жарналары: әлеуметтiк салық, автокөлiк құралдары иелерiнiң құкықтық-азаматтық жауаптылығын мiндеттi сақтандыруға, мемлекеттiк мекемелердiң қызметкерлерiн мемлекеттiк емес мiндеттi сақтандыруға төленетiн жарналар;

−   тауарлар мен қызметтердi сатып алу (өзгешелiктерi: тамақ өнiмдерi, дәрлiк заттар жане таңу құралдары, ағымдағы шаруашылық мақсаттарына арналған заттар мен материалдар, жұмсақ жабдық және дүние-мүлiк айрықша жабдық пен материалдар, iс сапарлар мен қызмет бабындағы жүрiп-тұрулар, ғимаратты жалдау);

−   коммуналдық қызметтерге, көлiкке, электр қуатына, жылуға ақы толеу;

−   басқа ағымдағы шығыстар (өзгешелiгi: жабдық пен құрал-саймандарды, үймереттердi, үй-жайлар мен ғимараттарды ұстау және ағымдағы жөндеу, жалпы мiндетті орта бiлiм беру қорының шығыстары, несиегерлік берешектi өтеу және басқалары);

−   басқадай ағымдығы шығыстар.

2. Сыйақылар (мүдделер) төлеу, iшкi сыныптардың құрамындағы басқадай ағымдағы шығыстар:

−   iшкi қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу;

−   сыртқы қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу.

3. Iшкi сыныптардың құрамындағы субсидиялар және басқа ағымдағы трансферттiк төлемдер:

−   субсидиялар;

−   жеке тұлғалар берітiн ағымдағы трансферттер (мiндеттi әлеуметтік қамсыздандыруға беру, зейнетақылар, стипендиялар басқадай трансферттер);

−   баскадай субсидиялар;

−   өзгешелiгi бар трансферттер: мемлекеттік емес коммерциялы емес ұйымдарға, үй шаруашылығына беру, зейнетақылар, стипендиялар, жәрдемақылар, сақтандыруға төленетiн мемлекеттік жарналар, басқадай трансферттер;

−   мемлекеттiк басқарудың басқа деңгейлерiне берiлетiн басқадай трансферттер, өзгешiлiгi: субвенциялар, бюджеттiк алынымдар, басқадай ағымдағы трансферттер;

−   шет жаққа берiлетiн трансферттер;

−   әр түрлi басқадай трансферттер.

«Құрделi шығыстар» санаты мына сыныптарды кiрiктiредi:

−   iшкi сыныптардың құрамындағы негiзгi капиталды сатып алу;

−   өзгешелiгi бар негiзгi капиталды сатып апу: активтердi, үймереттер мен ғимараттарды, басқадай активтердi сатып алу;

−   негiзгi капиталды жасау, соның iшiнде өзiндiк ерікшелiктi: үймереттер мен ғимараттарды, жолдарды салу, басқадай күрделi активтердi жасау;

−   күрделi жөндеу, соның ішінде үймереттердi, жолдарды жөндеу, басқадай жөндеу;

−   босалқы қорлар жасау үшiн тауарлар сатып алу;

−   жердi және материалдық емес босалқы қорларды сатып алу;

−   ел iшіндегi күрделi трансферттер, соның iшiнде (өзгешелiгi): мемлекеттiк кәсiпорындарға, қаржы мекемелерiне, мемлекеттiк басқарудың басқа деңгейлерiне беру;

−   басқадай күрделi трансфсттер;

−   шет жаққа берiлетiн күрделi трансфсттер, соның iшiнде халықаралық ұйымдар мен шетелдiк мемлекеттердiң үкiметтерiне беру, шет жаққа берiлетiн басқадай күрделi трансферттер.

«Кредит беру, үлескерлiкпен қатысу» санаты мына сыныптарды кiрiктiредi:

−   iшкi сыныптар құрамындағы кредиттер беру және акционерлiк капиталға үлескерлiкпен қатысу;

−   ерікшелiгi бар сыртқы несиелендiру: мемлекеттiк басқарудың басқа деңгейлерiн, мемлекеттiк кәсiпорындарды, қаржы мекемелерiн, жеке тұлғаларды несиелендiру, басқадай iшкi несиелендiру;

−   ерікшелiгi бар сыртқы несиелендiру: әр түрлi сыртқы несиелендiру;

−   ерікшелiктерi бар шет елдiк акционерлiк капиталға үлескерлікпен қатысу;

−   халықаралық ұйымдар мен басқадай шетелдiк ұйымдардың акцияларын сатып алу;

−   ерікшелiктерi бар заңи тұлғаның акционерлiк капиталына салынған басқару органдарының инвестициялары болып табылатын төлемдерi.