ҚР қаржы жүйесі және әлемдік тәжірибе

Қағаз-ақша эмиссиясы да, кредит эмиссиясы да егер шаруашылық айналымның қажеттілігіне байланысты болмай бюджет тапшылығын жабу қажеттілігімен байланысты болса, экономикада инфляциялық процесстердің күшеюіне әкеп соқтырады. Со ндықтан дамыған нарықтық шаруашылық елдері әдетте кредит эмиссиясына жүгірмей, оны қарызбен алмастырады.

Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың жоғарыда сипатталған әдістері мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейіндегі бюджеттік қорларды қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Бұл жерде эмиссия қолданылмайды. Орталықтандырылмаған ақша қорларын жасау барысында аударымдар, түрлі жарналар, ерікті түсімдер және т.б. әдістер кеңінен пайдаланады. Бұл әдістер өте-мөте мемлекеттік кәсіпорындарда қолданылады.

1.3. Мемлекет кірістер мен табыстар сыныптамасы.

Мемлекет кірістерін сыныптау олардың экономикалық мағынасын, құрамы мен мақсатты бағыттылығын, яғни мемлекет кірістерінің бүкіл жүйесін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Меншік нысандарын ұйымдық-құқықтық рәсімдеуге қарай мемлекеттің кірістері мыналардан тұрады:

1) мемлеекттік ұйымдар мен кәсіпорындардың табыстары;

2) жеке кәсіпкерлік сектордың салық түсімдерінен;

3) халықтық салық төлемдерінен;

4) кооперативтік және ұжымдық кәсіпорындардың салық түсімдерінен;

5) қоғамдық ұжымдардың салық түсімдерінен.

Жасалу сферасына байланысты мемлекеттің кірістер:

- материалдық өндіріс сферасында қалыптасқан кірістер;

- өндірістік емес сферада жасалатын кірістер болып бөлінеді.

Қаржылық мазмұны бойынша мемлекеттің кірістері:

- салықтық;

- салықтық емес болып бөлінеді (мемлекет иелігінен алудан және жекешелендіруден түсетін қаражаттар, ақшалай-заттай лотереялардан түсетін табыстар және т.б.).

Салықтық кірістерді жұмылдыру жағдай ында меншік нысандарының ауысымы болуы мүмкін.

Жұмылдыру әдістері бойынша кірістер орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.

Жалпы ішкі өнім мен ұлттық табыс құнының жеке құрамды бөліктері үкіметтің де, сондай-ақ мемлекетке қарасты шаруашылық құрылымдардың да мемлекеттің кірістері мен қаржы ресурстарының жүйесін қалыптастырады. Олардың арасында негізгі орынды мемлекеттік орындардың таза табысы, қосылған құнға салынатын салық, акци здер, сыртқы экономикалық қызметтен түсетін табыстар, әлеуметтік қажеттерге (зейнетақы қорларына) аударылатын аударымдар түріндегі таза табысы алады. Бұған сонымен қатар өнімнің бағасындағы айырмашылықты реттеу жөніндегі шаруашылық ұйымдардың өзара қарым-қатынастарының сальдосы да жатады. Табыстардың бұл түрлері бөлгіштік процесстерге түрліше қатыса отырып, меншіктің түрлі нысандарының кәсіпорындарында жасалынады. Егер қосылған құнға салынатын салықтан, кеден баждарынан түсетін түсімдер түгелдей мемлекет қарамағына берілсе, мемлекеттік кәсіпорындардың тааз табысы, әлеуметтік мұқтаждарға аударылатын аударымдар тек ішінара беріледі.

Қоғамның таза табысы ақша нысынында қосымша өнімнің құнын білдіреді, яғни өткізу (өтім) кезінде қосымша өнім таза табыс тың нысанын алады.

Қосымша өнімнің және тиісінше таза табыстың аса маңызды бөлігі шаруашылық жүргізуші субъектілердің таза табысы болып табылады. Онда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық жақтары неғұрлым толық бейнеленеді. Сондықтан таза табыстың өндіріс тиімділігінің маңызды құндық көрсеткіштерінің бірі болып табылады.

Таза табыс өсуінің басты факторлары мыналар болып табылады:

- еңбек өнімділігін арттыру (өнім өндірудің көлемін арттыруды қамтамасыз ететін және өнім өлшеміне жұмсалатын еңбек шығындарын төмендететін);

- өнім өндіруге жұмсалатын материал және ақша ресурстарын үнемдеу;

- өнім сапасын жақсарту;

- негізгі және айналым өндірістік капиталдарын пайдаланудың тиімділігін арттыру;

- табиғим өндіріс жағдайлары.

Практикада кейбір шаруашылық жүргізуші субъектілер табысты бағаны жөнсіз көтеру есебінен көбейтуге тырысады, бұл кәсіпорын-тұтынушылардың табыстылығын азайтуға ұрындырады, қоғам мүдделеріне қайшы келеді, өйткені жеке шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделеріне ұлттық табысты үйлесімді бөлуді өзгертеді.

II. Мемлекеттік кірістер мен түсімдерге талдау жасау.

2.1. 1995-2004 жж. Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы,%

Бюджеттің кіріс көзіндегі алатын орны жоғары коорплрациялық табыс салығы, сонымен қатар ол басқаларға қарағанда әлеуметтік бағыттылығы жоғары салықтарға жатады. Жыл өткен сайын үлесі артпаса, кеміп келе жатқан жоқ. Күрт көтерілген тұсы, 2000 жыл – ірі кәсіпорындарды мониторингке қою процессімен тікелей байланысты. 1999 жылғы көрсеткіштен екі есеге ұлғайып отыр (1999 жылы-13,9%, 2000 жылы-27,9%).

Сонымен бірге, салықтардың жиналу көрсеткіштері де бастады. 1998-2002 жылдары республикада 2002 жылдың аяғында мөлшері 8,7% құрай отырып, салықтар бойынша жетіспеушілік екі есеге азайды. Қосымша өндіріліп алынған салықтар сомасының барлық есептелген сомаға шаққандағы үлес салмағы 1998 ж. 26%-тен 2004 жылы 40%-ке жоғарылады.

Жоғарыда айтылғандардың және кестеде көрсетілгендерді қорытындылайтын болсақ, Қазақстан Республикасының жыл сайынғы мемлекеттік бюджет құрылымына әсер ететін салық жүйесі нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда бізде әлеуметтік-экономикалық даму жағдайымыздың дамудың төменгі сатысында тұр, экономикамыз шикізат өндірісіне бағытталған, қоғамға батыс елдеріне қарағанда терең әлеуметтік мәселелер тән. Осыған орай, біз салық жүйесіне өзгертулер енгізген кезде, оның әлеуметтік жағдайларға сәйкес келуіне баса назар аудару қажет.

2.2. Қазақстан Республикасының 2005 жылдың 1 шілде айына дейін мемлекеттік бюджеттің орындалуы.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің мәліметтері бойынша 2005 жылдың 1 шілде айына дейін кіріс көлемі – 861,7 млрд. теңге (2004 жылдың 1 шілде айына дейін 621,1 млрд. теңге), шығыс көлемі 691,6 млрд. теңге (2004 жылдың 1 шілде айына дейін 585,9 млрд. теңге), операциондық сальдо 170,1 млрд теңгені құрады. Таза бюджеттік несиелеуге 1,8 млрд. теңге, ал қаржы активтерімен операция жүргізуге 74,1 млрд. теңгені бөлінді. Бюджетттің профициті 94,2 млрд теңгені құрды. 2004жылдың 1 шілде айына дейінгі көрсеткіштермен салыстырғандағы кіріс - 38,7%, ал шығыс – 18% өсті.

Белгіленген бюджет бойынша 2005 жылдың 1 шілдкесіне дейінгі кірістер 55%–ға орындалды, ал мемлекеттік бюджеттің шығыстары 42,8%-ға орындалды.

Салықтың түсуі құрылымында негізгі бөлікті кооперативтік табыс салығына - 34,4% (283,8 млрд. теңге) және НДС –19,5% (160,6 млрд. теңге). 2004 жылменсалыстырғандағы мемлекеттік бюджеткетүсімі жоғарыды айтылған салықтар бойынша 88,6% және 30,9% –ға өсті. әлеуметтік қызметке шығыс көлемі 53,8%–ды , жалпы мемлекеттік қызметке және қорғанысқа 20,4%–ды, мемлекеттік шығыс көлемін құрады. Жоқшылықты (дефицитті) қаржыландыру көлемі 94,2 млрд. теңге, олардан ішкі түсім 105 млрд. теңгені құрады. Бюджетті қаржыландыруға 133 млрд. теңге жұмсалды.

Республикалық бюджеттің табыс көлемі 2005 жылдың 1 шілдесіне дейін. Ол 695,1 млрд. теңгені құрды, яғни өткен жылмен салыстырғандағы 48%-ға өсті (469,8 млрд. теңге). 2004 жылмен салыстырғандағы мемлекеттік шығыс көлемі 13,1%–ға өсті және 525 млрд. теңгені құрады.

Операциялық сальдо 170,1 млрд. теңгені, ал таза бюджеттік несиелеу – 30,2 млрд. теңгені, қаржы активтерімен операциялар сальдосы 72,5 млрд. теңгені құрады.

19

Республикалық бюджеттің 90%–ын салықтар, салықтық емес – 2,8% , ресми трансферттер – 7,2% –ды құрады.

2005 жылдың 1 шілдесіне дейінгі жергілікті бюджеттің кірісі. 344,4 млрд. теңге, 2004 жылмен (293,1 млрд. теңге) салыстырғандағы 17,5% –ға, ал шығыс көлемі 342,7 млрд. теңгені және 2004 жылмен (268,9 млрд. теңге) салыстырғандағы 27,4%-ды құрады. Операциондық сальдо 1,7 млрд. теңгені, таза бюджеттік несиелеу – 1 млрд. теңге, активтік қаржылармен операциялар – 1,6 млрд. теңгені құрады. Ал бюджеттік профициті 1,1 млрд. теңге көлемінде болды.

2.3. Республикалық және жергілікті бюджет түсімдері.

Мемлекеттік бюджетке қаражаттарждың түсу көлемі мен құрылымына елдегі экономикалық ситуация: қаржы – бюджет саясаты, өндіріс дамуының аймақтық деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның өсуі және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етеді.

“Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жалпы жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық бюджеттің түсімдеріне ұқсас және мыналарды кіріктіреді:

1) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдері (кестені қараңыз);

2) салықтық емес түсімдер (комуналдық меншіктен түсетін түсімдер; облыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) өткізуінен түсетін түсімдер; жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын, мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алулар өткізуден түсетін ақша түсімдері; осы мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санциялар, өндіріп алулар; жергілікті бюджеттерге түсетін салықтық емес басқа да түсімдер);

3) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүліктік сатудан түсетін түсімдер);

4) жергілікті бюджеттерге түсетін ресми трансферттердің түсімдері.

. Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілермен халықтың салықтық түсімдері (96,7%) құрап отыр. Жергілікті бюджеттерден берілген кредиттерді өтеуден, комуналдық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, жергілікті атқарушы органның қарыздарынан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттерге есептеледі.

Облыстық бюджетке

түсетін түсімдер Республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеттеріне түсетін түсімдер

Салықтар

1. Жеке табыс салығы.

2. Әлеуметтік салық 1. Жеке табыс салығы.

2. Әлеуметтік салық.

3. Жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен заңы тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.

4. Жер салығы.

5. Бірыңғай жер салығы.

6. Жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық.

7. Акциздер (республикалық бюджетке түсетін газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздерден басқасы).

Төлемдер, алымдар

1.Облыстық маңызы бар арқылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы жүріп өткені үшін алым және бұл жолдардың бөлінген белдеуіне сыртқы (көрнекті) жарнама орналастырғаны үшін төлем.

2.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем.

3.Жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем.

4.Орманды пайдаланғаны үшін төлем.

5.Жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ рентасы. 6. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем.

7.Жеке кәсіпкерлерді және заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін төлем.

8.Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.

9.Аукциондардан алынатын алым және басқа да төлемдер мен алымдар;

Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы.

“Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне” сәйкес республикалық бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:

1) салықтық түсімдер, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер: корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына импортталатын тауарларға салынатын қосылған құнға салық, импортталған тауарға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым, теңіз, өзен, кемелері мен шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін, радиожиілік сектрін, кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлеентін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерінжәне көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрикет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа алымдар мен төлемдер;

2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер ( республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы бөлігінің түсімдері, респудликалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне дивиденттер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгейлі банктерінің шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар ( мүдделер), қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар мен мемлекеттік бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);

3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан түсетін ақшалар);

4) ресми трансферттердің түсімдері (болыстық бюджеттен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).

Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден, республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.

Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады:

Түсімдердің атауы Млн.теңге %

Түсімдер 722034 100,0

1. Кірістер 649000 89,9

Салықтық түсімдер 603396 93,0

Соның ішінде:

Корпоративтік табыс салығы 272632 45,2

Қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8

Акциздер 6019 1,0

Салықтық емес түсімдер 39348 6,1

Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9

2. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0

3. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1

Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға салынатын салық пен корпарациялық салығы болып табылады. Республикалық бюджет кірістерінің басқа да едәуір көзі – салықтық емес түсімдер мен капиталмен жасалынған операциялардан алынатын кірістер.

III. Қорытынды.

Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютты және қатысты тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процесстерден және егеменді мемлекет функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.