Пәннің дәрістік кешені

Пәннің  дәрістік кешені 

1. ТАРАУ. САЛЫҚТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 

1.Тақырып.  Салықтар дың экономикалық  мәні. Салықтар мен  салық салудың  құрылу негіздері

    Әрбір  мемлекет өзінің, аппаратын қаржыландыруға және өз функцияларын жүзеге асыруға  кететін ақша қаражаттары мен қаржы базасы болса  ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде қызмет ететін, қоғамға пайдалы кез-келген мемлекет ақшамен өлшенетін өнім шығармайды.

    Сондықтан,  мемлекет ақша қаражатын 2 түрмен жұмылдырады. 1) жеке меншіктің  мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы займдар); 2) мәжбүрлі түрде салық салу.

   Салықтың  мәнін түсіну үшін салықтар теориясының  классигі А.Смиттің еңбектерінің үлкен  маңызы бар. Оның көз-қарасы алдыңғы  қатарлы мемлекеттерінің салық жүйесінің негізі ретінде қаланды. А.Смит салық жүйесінің келесі қағидаларын атап көрсетті:

• салықтың заңдылығы (Смиттің ойы бойынша салық – бұл мемлекеттік заң түрінде салынатын және мөлшерін және төлену тәртібін қарастырады);
• бірдеңгейлі  (кез-келген азамат өзінің табысы арқылы мемлекетті қолдау керек);
• анықтылық (салық төлеушіге төлеу уақыты, қалай төленетіні және төлеу мөлшері белгілі болуы керек);
• үнемділік  (салық минималды ұстау түрінде жүргізілу керек);
• төлеушінің шаруашылық меншігі (салық субъектісі болып тәуелсіз азамат болып табылады, өзінің белгілі меншігі бар және өзінің шаруашылық қызметінен табыс алады).

К.Маркс  салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені  балаға сут қаншалықты қажет болса  мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф.Энгльес болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығымен айтылған.

Қазіргі қоғамда салық қаржы қатынысының  мемлекетінің ақшалай табысымен  құралғанын көрсетеді, оған  қатысты келкесі функцияларды орындалуға тиіс. Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.

Салықтың  түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы, капитал салымының  көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының жандануы дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуы мен күресу.

    Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның салық  жүйесі, басқа да КСРО құрамында  болған елдердегі сияқты жалпы әлемдік  дамуға кері бағыт алды ол салықтардан  кәсіпорын пайдасын әкімшілік әдіспен сыпырып алу және қаржы ресурстарын мемлекет бюджеті арқылы қайта бөлуге көшті. Қаржы құралдарының толығымен орталықтандырылуы және кәсіпорынның қандай да бір қаржылық мәселелерді шешу еркіндігінен айырылуы шаруашылық жетекшілерін барлық инициативадан құралақан қалдырып, 80-90 жылдардағы пайда болған қаржылық тоқырауға әкеліп соқтырғаны жалпыға мәлім жағдай.

    Содан бергі 15-жылға жуық уақыт ішінде еліміздің жалпы экономикалық жүйесімен  бірге мемлекеттің негізгі қаржы  көзі, салық жүйесі де көптеген өзгерістерге ұшырады, дамыған көрші елдердің тәжірбиесіне салыстырмалы түрде қарай отырып салық салудың неше жылдан бері қалыптасып келген қағидаларына сәл де болса сәйкес келетін, салық төлеушінің де, мемлекеттің  де мүддесіне икемделіп келе жатқан, нарықтық экономиканың талаптарына бейімделе бастаған, тиімді салық заңдылықтары дамып келе жатыр десек артық айтпаға болар едік. Әсіресе 2002 жылдан бастап көптеген өзгеріске түсіп, толыққанды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтарын айтпай кетуге болмайды. Егер салықтар мемлекеттің реттеу құралы, экономикамыздың тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін, бюджеттің тұрақты түсім көзі бола отырып, халықты әлеуметтік-экономикалық жағынан қамтамасыз ететін басты фактор екені белгілі болса, аталған артықшылықтармыз экономикамыздағы үлкен жетістік болып табылады.

Барлық  салықтар және өзге де міндетті төлемдер Республикалық және жергілікті бюджеттің  кіріс көзі болып табылады.

      Салық – мемлекеттік органдардың қызметін қамтамасыз ету мақсатында жеке және заңды тұлғалардан алынатын, мемлекет бекіткен міндетті төлем.

      Алым  – қандай да бір қызметті жүзеге асыруға немесе қандай да бір игілікті қолдануға құқық  беретін, арнайы құқықтық қатысуды иелену үшін жеке және заңды тұлғалардан алынатын міндетті  біржолғы жарна. Немесе алым дегеніміз, белгілі бір құқықты беру үшін төленетін міндетті жарна.

      Төлемақы  – қайтарылатын және эквивалентті төлем, ол мемлекет азаматтық құқық  субъектісі болған жағдайда, азаматтық-құқықтық қатынастарға жанама түрде жүреді. Төлемақы сонымен қатар – уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне өтінішпен келген тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, кейде, өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектлерді, не болмаса, соларға байланысты рұқсаттарды бергені үшін заңды немесе жеке тұлғалардан эквивалентті түрде алынатын алым.  

      Мемлекеттік баж – құқықтық маңызы бар қызметтерді  жүзеге асырғаны үшін және соған мемлекеттік  органдар немесе құзырлы тұлған өкілеттілік  берген құжаттарды беру кезінде алынатын – міндетті төлемақы. Немесе баж дегенміз, мемлекеттік қызметтің орнына құқықтық маңызы бар қызметтерді қолданғаны үшін алынатын міндетті төлемақылардың бір түрі.

      Кедендік  төлемақы – кедендік істі жүзеге асыру  кезінде алынатын төлемдер.

      «Салық» категориясы өзінің болмысында мәжбүрлі төлемақы болып табылады, ал «алым», мен көлемі өтініш берушіге көрсеткен қызметі үшін мемлекеттік органның батқан шығынының орнын төлтыратын өтемақылық сипаты бар. Басқа сөзбен айтқанда, салықты өлшеуші салықтөлеушінің төлеумүмкіндігі болған кезде, алымның көлемі қызметтің бағасымен үйлеседі. Мысалы, Қазақстанда ҚР-ның нарығындағы тауарларды сатуға құқық алу үшін алым төлеушілер, бекітілген ставкасына сәйкес, базардағы орналасқан аумағының әрбір шаршы метріне төлейді.  Салықтар мен алымдардың негізгі айырмашылықтары мынада: алым біржолғы төлем; ал салықтар тұрақты түрде және ұзақ уақыт алынады, салықтың тағы бір белгісі қайтарымсыз және эквивалентсіз, (экономикалық критерий); алым салыстырмалы түрде эквивалентті төлемақы болып табылады – алып төлеу арқылы субъект мемлекеттен белгілі бір деңгейде құқық немесе рұқсат ала-алады. Салық «жай ғана» төленеді, ал алым – мемлекеттік органдардың салық төлеушінің пайдасы үшін жасаған қандай да бір қызметі үшін төленеді. Тұлғаның мемлекетке қатысты салық төлеуге байланысты қарым-қатынасы төлем субъектісі үшін мәжбүрлі сипатқа ие. Ал, тұлғаның мемлекетке алым төлеуге орай қарым-қатынасы өзі үшін ерікті сипатқа ие, өйткені, алым төлеуге міндеттейтін іспен мемлекетке барудың өзі еркін түрде жүзеге асырылады.

      Салықтың  төлемақыдан негізгі айырмашылығы сонда, салық қайтарымсыз, эквивалентсіз  төлем, ал төлемақы-қайтарымды және эквивалентті. Яғни, салық  қаржылық қатынас, ал төлемақы – мемлекет азаматтық құқық субъектісінің  рөлінде жүретін азаматтық-құқықтық қатынас.

    4. Салықтардың мәнін одан әрі  тереңірек түйсіну үшін оның  атқаратын функцияларына тоқталып  өтуіміз қажет. Кең мағынада  алып қарайтын болсақ салық  функциялары оның қасиеттерін,  әсер ету кезіндегі мәнін көрсетеді.  Қызметтер мемелекет табысын  қайта бөлу құралы ретіндегі аталған экономикалық категорияның қоғамдық міндетті қалай жүзеге асыратындығын сипаттайды. Осадан келіп бөлу қатынастарының орталықтандырылған жүйесін қалыптастыратын салықтардың негізгі функцияларының бірі қайта бөлушілік қызметі туындайды. Қазіргі кездегі әдебиеттерді салықтардың төмендегідей функцияларын қарастырады:

• Фискалды (бюджеттік, шоғырландырушылық, жинақтаушылық);
• қайта бөлу (әлеуметтік);
• бақылау;
• қосымша функциялардан тұратын реттеушілік функциясы:

1.   ынталандырушы

2.   бөгеу (шектеу)
3.   ұдайы өндірушілік

     Қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған  жөн.

      Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

      Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге  тән негізгі функция. Оның көмегімен  бюджеттік қор қалыптасады, мұның  өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін  арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

      Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің  экономикалық қызметінің ұлғаюымен  байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын тағдау, оларды мөлшерлемелерінің, алу  әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылды. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

      Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер  табыстың бір бөлігі мемлекеттің  қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2% болды (салыстыру үшін: Украинада – 29%, Ресейде – 33,3%) 

5.       Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:

• Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа да төлемдерді төлеуші тұлға, алайда рыноктық механизм арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салықты алып жүрушіге қойылуы мүмкін;
• салық объектісі. Салық салу объектілері және салық салуға байланысты объектілер бойынша салық төлеушінің салық міндеттемесі туындайтын мүлік пен іс-әрекеттер болып табылады;
• салық базасы. Ол салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттық немесе өзге де сипаттамасын білдіреді. Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
•     табысқа салынатын салық. Бұған корпоративтік табыс

салығы  мен жеке табыс салығы жатады;

•   тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға

салынатын салықтарды, кеден баждарын қамтиды;

•    капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады;
• салық ставкасы. Салық ставкасы деп салық базасын өлшеу бірлігіне есептеленетін салық мөлшерін атайды. Ол салық базасын өлшеу бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомада белгіленеді.   Салық салу практикасында ставкалардыњ мынадай тџрлерін ажыратады: тұрақты (берік) салық ставкалары. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдіњ бір текше метріне)

2.Тақырып.  Қазақстан Республикасының  салық жүйесі: құрылу  кезеңдері мен  бүгінгі жағдайына  сипаттама 

     Салық жүйесі – бұл мемлекет бекіткен және орталықтандырылған, жалпымемлекеттік қаржы ресурстар қорын құру мақсатымен алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиынтығы. Сонымен қатар олардың алу тәсілдерінің, әдістерінің, принциптерінің және  салық органдарының қызметтерінің жиынтығы болып табылады.

      ҚР-ның  салық жүйесі салық кодексіне сәйкес салық қатынастарын және салық органдарының қызметін реттейтін салық түрлерінен, баждардан, жиындардан және де құқықтық нормалардан тұрады.

    Салықтарды  пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз етудің белгілі бір әдісі болып табылады.

    Салықтардың көмегімен мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға керекті ресурстарды  өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен  кірістердің бөлінуін өзгеріске  түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.

    Жалпы, салық жүйесі дегеніміз мемлекетпен  белгіленген және қаржы ресурстарының  орталықтандырылған  жалпы мемлекеттік  қоғамдық қорлар салықтар мен басқа  да міндетті төлемдердің жиынтығы, сондай-ақ салықтарды алудың әдәстері мен тәсілдерінің , нысандары мен қағидаларының және салық қызметі органдарынын тұрады.

       Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының  салық жүйесінде  салық кодексіне  сәйкес, төмендегідей салық түрлері: