Несиенің мәні, функциялары және түрлері

     Шетелдік инвесторлар үшін халықаралық несие басқа елдерге, әсіресе, қосымша инвестицияға мұқтаж дамушы елдерге капитал салудың ең тартымды формасы болып табылады. Бұл несие ең сенімді несие ретінде саналады, өйткені, ол тек компаниялармен, фирмалар және банктермен ғана емес, сонымен бірге, үкімет кепілдігімен қамтамасыз етіледі.

     Бүгінгі таңда Қазақстан, әсіресе,  ірі компаниялар, филиалдар және  банктер халықаралық несиені  жиі пайдаланады. Бұл белгілі  бір реттеуді  және шектеуді  қажет етеді. Әйтпесе өтелмеген  берешектердің жинақталуы және сыртқы қарыздың ағымдағы қызмет көрсету бойынша өсе түскен төлемдер мемлекеттің қаржылық – валюта жағдайын қиындатып, оны тұрақсыз етеді, тіпті, үкімет, яғни мемлекет тарапынан саяси және экономикалық қысым көрсетілуі мүмкін.

     Халықаралық несие делдалдың көмегі арқылы немесе тікелей берілуі мүмкін. Делдал ретінде аса ірі ұлттық және трансұлттық банктер, халықаралық және аймақтық валюталық – несие әрі қаржы ұйымдары алға шыға алады.

     Меншік формасы бойынша халықаралық  несие мемлекеттік, жеке және аралас несиелерге бөлінеді. Қазақстан жеке халықаралық несиені жиі алады,

яғни  несиені жекеше компаниялардан, фирмалардан, банктерден алады. Ол қарыз алушы  елдің валютасында, үшінші елдің  валютасында берілуі мүмкін. Халықаралық  несие формасы бойынша коммерциялық және  банктік несиелерге бөлінеді.

     Коммерциялық немесе фирмалық  несие сыртқы саудамен және  қызмет көрсетулермен тікелей  байланысты болады. Оны, әдетте, басқа  елдердегі әр түрлі коммерциялық  құрылымға ие компаниялар, фирмалар  вексельдің көмегімен тауарлы формада береді. Экспорттаушы тауарды тиегеннен кейін аударылатын вексельді импорттаушыға қояды. Импорттаушы коммерциялық

құжаттарды  алғаннан кейін оның векселін акцептейді, яғни оның төлемін белгілі бір  мерзімде төлеуге келісімін береді.

     Банктік несиелеу тек экспорт  – импорт операциялар бойынша  есеп айрысулармен ғана байланысты.

     Экспорттық банк несиесі бұл  – экспорттаушы ел банкісінің  импорттаушы елдің банкісіне  машина, құрал – жабдық жеткізілімін  несиелеу үшін беретін несиесі. Ол, сонымен бірге, байланысқан несие деп аталады, өйткені, ол тек машина мен құрал – жабдық  үшін ғана беріледі.

     Импорттық банк неисесі – бұл  импорттаушы елдің фирмаларына  және банктеріне тікелей берілетін  несие берушінің елінде қандай  да бір тауарларды сатып алуға арналған неисе.Сатып алушы несиенің бірнеше несие,  несие желісі, сондай – ақ, өнеркәсіптік және азаматтық құрылғыларға арналған несие, оны құрал – жабдықты  жеткізумен береді.

     Қазақстанның халықаралық жетекші  ұйымға кіруі экономикалық реформаларды жүргізуге қажетті қосымша қаржыға жол ашты.

     Халықаралық валюта қорымен (ХВҚ)  “стенд - бай” несие аясында 185,6 млн қарыз алудың арнайы құқығы сомасында келісімге қол қойылды.

     Бүгінгі таңда Қазақстан халықаралық  қайта құру және Даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі, Жапонияның экспорт импорт банкі және өзге де халықаралық қаржы – валюта мекемелері беретін несиені пайдаланады.

     Қазақстанның және банктердің  халықаралық рейтингісі игеруі  несие бағасы бойынша да, оның  мерзімі бойынша да пайдалы шартқа құрылған халықаралық несиеге жол ашты.

     Халықаралық несие арқылы ұлғайтылған  ұдайы өндірісті қамтамасыз ету,  қолма қол ақшасыз есеп айырысуды  дамытудың халықаралық есеп айырысу  саласындағы айналыс шығынын  үнемдеу, сондай ақ, капиталдың және шоғырлануын орталықтандырылуын күшейту мақсаттарында капитал елдерге қайта бөлінеді. 

     Қазақстан 2003 – 2015 жылдарына арналған  Индустриялық инновациялық дамудың  стратегиясын жүзеге асыруда  халықаралық несиені қосымша  құны жоғары әрі бәсекеге жарамды ғылыми сыйымдылығы бар өнімдер өндірістің жаңа машина, құрал – жабдық және технология импорты үшін пайдалануы қажет. Бірлестірілген несие банктердің шектеулі неисе мүмкіндіктері мен бірінші класты қарыз алушылардың ауқымды қажеттіліктері арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік береді.

     Лизингілік несие. Қазақстан 2000 жылдан бері лизингілік несие қолданылып келеді. Лизинг – бұл негізгі құрал – жабдық  мүлкін сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті  сатып алу құқығын қарастыратын келісімшарттың бекітілуіне себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісімшарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметінің түрі.

     Қызметтің бұл түрі ҚР «Қаржылық  лизинг туралы» заңымен, Азаматтық,

Салықтық  және Кедендік кодекстермен, «Инвестицияны  мемлекеттік қолдау туралы» және «Инвестиция туралы» заңдарымен реттеледі.

     Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның ішінде, кәсіпкерлік қызметте пайдаланатын машина, құрал жабдық, сайман, үй ғимараты, құрылғы, көлік құралдары жатады.

     Лизинг объектісі лизинг берушінің  балансында болады және лизинг  объектісінің амортизациясы жеделдетілген  амортизация коэффициентіне сәйкес  «қызмет көрсету» жұмысының өзіндік  құнына қатысты болады, лизингтің әрекет ету мерзімі лизинг объектісінің толық амортизациясының мерзімімен ұзақтық бойынша өлшемделуі керек.

     Лизинг – бұл мүліктің меншік  иесі мен жалдаушының арасындағы  келісім. Бұл келісім – мүлікті  делдал болып табылатын лизингілік компания арқылы айтылған мерзімге және төлемі үшін пайдалануға беру.  Лизингілік мәміле лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы қатысады.

     Лизинг өзінің мазмұны бойынша  несие қатынасына сәйкес келеді  және мәні бойынша ссудаға  ұқсас. Лизинг осы экономикалық мағынасы лизинг берушінің лизингалушыға мүлікті пайдалануға беру формасында берілетін несиені білдіреді.

     Лизингтің банк несиесінен артықшылықтары:

     -  мүлік кепілге салынбайды, яғни  мүлікті кепілге салудың қажетті  болмайды;

     -    бизнес жоспарды ұсынудың қажеттілігі болмайды;

     - лизингілік төлемнің жүйесі  икемді болады және ол игеруге  жатқызылады, бұл салық салынатын  базаны кемітуге мүмкіндік береді,

     -    жүз пайыздық несиелеу  және төлемдерді дереу төлеуді  талап етпейді.

    Лизинглік несиені Қазақстанда ауыл шаруашылық өндірушілер комбайн, трактор және өзге де ауыл шаруашылығына қажетті машиналар үшін, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар технологиялар үшін, шығын және орта бизнестің субъектілері пайдаланылады.

     Бүгінгі таңда лизинг кез келген өндірістің материалдық – техникалық базасын дамытуға ауқымды капитал салымдарын салуға мүмкіндік береді. Машиналар мен құрал – жабдықты сатып алудың басқа тәсілдерімен салыстырғанда лизингтің бірқатар елеулі артықшылықтары бар:

• лизинг кәсіпкерге – жалдаушыға өндірісті аса ірі бір жолғы шығындарсыз ұлғайтылуына мүмкіндік береді;
• өтімді қаражаттардың шектеліп қалу мәселесі жұмсарады;
• негізгі құрал жабдықты сатып алуға кеткен шығын келісімшарт әрекет ететін барлық мерзімге бірдей бөлінеді;
• қарыз капиталы тартылмайды және т.б.

     Лизинг беруші  банктің лизингілік  қызметінің артықшылығы:

• лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді;
• қосымша құн салығының босатылады;
• лизинг компанияның несиелеуінен табыс және акциядан дивиденттер алады.

 
 

          ІІ. Несие қызметінің түсінігі.

 

     «Функция» («қызмет») деген сөз  латынның «functio» - деген - «атқару» «жүзеге асыру» деген мағынаны білдіреді. Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметінің атқаруындағы қарым қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің несие мәні сияқты объективті сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір немесе бірнеше қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып қалған емес, өзгеріп тұратын құбылыс. Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытудың да өзгеріп отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады, яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен көрініс танытудың сипаттайды.

     Несиенің ұдайы өндіріс процесінде  алатын орны жайлы біркелкі  ғалымдардың пікірлері жоқ. Кейбір  ғалымдар оны айналым белгісіне жатқызса, басқалары бөлу белгісіне жатқызады. В.М. Тарасов несиені ұлттық табысты қайта бөлу процесіне қатысатындықтан бөлу категориясына жатқызады. Және де соған қарамастан, несиенің айырбас қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.

     Айырбас фазасына бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәтін айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас белгісіне де жатады, немесе екі жақтылық ерекшелікке де ие. Мұның өзі несиенің қызметіне тән екендігін көрсетеді.

     Несие туралы теорияда, оның атқаратын  қызметінің саны мен мазмұны  жайлы  орныққан  біркелкі  көзқарас  жоқ.   Біреулер  екі  ( қайта   бөлумен айналымның  несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды шоғырландыру мен орталықтандыру бөліп көрсетеді) көзқарастарды атайды. Ал, жекелеген авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп, экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттардың жинастыру т.б. деп түсіндіреді.

     Несиенің бақылау қызметі: дегенде  ол – ақша, қаржы сияқты басқа  да категорияларға тән екендігін  айтқан дұрыс. Ал, шынында бақылауды  несие емес, банк жүзеге асырады.

     Өндірістік қорлар айналымның жанама түрлері бойынша несиенің қызметі ақшаларға да, қаржыларға да тән – бұл  біріншіден, екіншіден қорлар айналымдардың құндылық категорияларының мазмұнына да енеді. 

 

2.1. Несиенің  қызметі. Шын мәніндегі ақшаларды  айналымның несиелік құралдарымен ауыстыру. 

     Қазіргі кездегі нарық шаруашылығында  шын мәніндегі ақшалар(алтын)  ел ішінде айналысқа түспейді, олдардың несие негізінде шығарылған  ақша белгілері айналымда болады. Нарық ақшалардың шығарылуы, немесе  қолма – қол есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы болып табылады.

     Несиенің мұндай қызметінің дамуы  банк жүйесінің пайда болуымен  байланысты екендігін ескерген  жөн. Ақшаларды банкінің есеп  шотында сақтау ақшалай міндеттемелер  бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма – қол ақшасыз есептерді жүзеге асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді. Мұның өзі ақшаны қолмен санап алыс беріс жасау айналымын және айналым шығындары мен өнімсіз шығындарды едәуір азайтты. Шаруашылық жүргізу субъектілерінің және халықтың есепшоттардағы қаржылық банкілердің несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы банкінің ақша қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.

     Несиелеу процесі кезінде ақша массасының  құрылымына, төлем айналысына және ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер- вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие ақшаларының түрліше формалары пайда болады.

     Экономиканың дамуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ығыстырып шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін қолма қол ақшасыз есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.

     Осы кездегі шаруашылықта қолдағы аұшаны несие операцияларымен ауыстырудың қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан екіншілеріне қолма-қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара талаптарды қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрылымын жақсартуға мүмкіндіктер туады.

     Бұл жерде айрықша ескеретін  жәйт – неисе осы қызметінің  барысында ақшаларды жалпылама  ауыстырудың емес, оларды экономикалық  айналымда уақытша ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның ролін атқарады. ТМҚ – ны алу, қызметтерді төлеу, еңбекақыларды, зейнетақыларды төлеу үшін пайдалануды және т.б.