Мемлекеттік кредит

 

 

Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы органдардың) қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен  бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы -кредит мекемелерінің) және халықаралық  қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша  пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын  шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.

Мемлекеттік кредит - жалпы  мемлекеттік қаржының басты буындарының  бірі және кредиттік қатынастардың  жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік  қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар  немесе қарыз алушылар болып табылады.

 Мемлекеттік кредиттің  ерекшелігі карызға берілген  қаражаттардың қайтарымдылығында,  мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынастарды банк  кредитімен шатастыруға болмайды.

Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығы:

Жекеше кредит	Мемлекеттік кредит
1) өндірістік мұқтаждар үшін жұмылдырылады; 2) несие капиталы жұмылдырылады; 3) өтеу қосымша өнім  немесе өндіріс үдерісінде пайда  болатын құннан жүргізіледі; 4) капиталдың қолдану  сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді.	өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады   2) төлем және сатып алу қаражаттары    жұмылдырылады; 3) өтеу бюджет кірістірінен (негізінен салықтық түсімдердің  есебінен) жүргізіледі;  4) капиталды қолдану сферасын тарылтады.

 

Мемлекеттік кредиттің көздері - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы  қорларында, сақтық қорларында, халықта  пайда болатын уақытша бос  қаражаттар.

Мемлекет кредиттік ресурстарды:

1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;

2) ұлттандырылған және  аралас кәсіпорындарға жұмсалатын  күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;

3) биліктің жергілікті  органдарының шаруашылық органдарын  қаржыландыру;

4) елдің ақша айналысын  реттеу үшін пайдаланады.

Мемлекеттік кредиттің көмегімен  жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:

1) мемлекеттік кредит  жолымен жұмылдырылатын қаражаттар  әр түрлі мұқтаждарды - өндірістік  сияқты, өндірістік емес мұқтаждарды  да, сол сияқты стратегиялық, сондай-ақ  оперативтік мұқтаждарды да қаржыландыруға  бағытталатын мемлекеттің қаржылық  ресурстары ретінде қаралады;

2) алынған және берілген  кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің - үкіметтің қарыз алулары кезінде  орталық (республикалық) немесе  биліктің жергілікті органдарының  қарыз алулары кезінде жергілікті  бюджеттердің қаражаттары есебінен  жүргізіледі.Бюджет кірістерінің  негізгі және тұрақты бөлігін  салықтық түсімдер құрайтындықтан  қарыздар арқылы жұмылдырылатын  қаражаттар «антиципацияландырылған  салықтар», яғни мерзімінен бұрын  өндіріп алынған салықтар деп  саналады.

Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік  кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта  бөлудің қосалқы функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші  субъектілердің уақытша бос ақшалай  қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің көмегімен  халықтың, кәсіпорындардың шамамен  көп емес орташа жинақақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканың, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның  қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші  субъектілердің арасында орналасырылатын  мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Мемлекеттік  қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинакақшалардың  ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне  мүмкіндік береді. Бұл функция  іс- әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін  арттыру және оның қарқынын тездету  болып табылады.

 Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын  қаражаттар кредиторға ондаған  жылдардан кейін, яғни келешектегі  ұрпақтардан өндіріп алынатын  салықтар есебінен кайтарылуы  мүмкін болғанда мемлекеттік  кредиттің қайта бөлгіштік функциясы  сонымен бірге оның «мерзімінен  бұрын төлену» қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың  қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына  қайта бөлуге қол жетеді («уақытқа  қарай қайта бөлу»).

Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы - реттеуші функциясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай  отырып, ақша ағындарын реттейді: несие  капиталдарының рыногында қарыз  алушы бола отырып, ол бұл капиталға  деген сұранымды арттырады, мұның  нәтижесінде несие капиталының  нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады («ығыстыру әсері»). Бұл олардың  бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде  айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын  жою үшін тиімді болуы мүмкін.

Сөйтіп, егер кредиттің қайта  бөлгіштік функциясының көмегімен  мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей  белгілі бір салаларға (немесе қажетті  өндірістерді дамытуға) бағыттайтын  болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік  кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын  шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол  жетеді.

Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы  мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің  кезек күттірмейтін мұқтаждарын  қаржыландыруға бағыттауға саяды.

Мемлекеттік кредит түрлері  бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады Ішкі кредитте мемлекеттік-кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда - қарыз алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады.

Халықаралық кредитте қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдарды, басқа жағынан басқа  мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық  қаржы-банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет-донор немесе ұйым-донор, ал кредит алушы ел реципиент-ел деп аталады.

Шартты мемлекеттік кредит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік  органдары алған қарыздарына  басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады. Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді - қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді.

 

Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады.

Мемлекеттік кредиттің негізгі  нысаны кредиттік қатынастарды білдіретін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен  қарыз алушы ретінде болады.

Қарыздардың салықтардан  айырмашылығы:

Қарыздар	Салықтар
1) ерікті сипаты; 2) мәжбүрлеудің бүркемелі  нысаны	1) мәжбүрлеме сипаты: 2) мәжбүрлеудің анық нысаны

 

Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша  ажыратылады.

Өтеу мезгілі бойынша: қысқа мерзімді (бір жылға дейін), ортамерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады.

Орналастыру орны бойынша  қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып  бөлінеді. Ішкі қарыздардың облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады.

Орналастыру әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша  орналастырылатын және мәжбүрлеме қарыздар болып ажыратылады.

Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей, ақшалай нысанда шығарылады, бірақ  қажет болғанда олардың заттай нысаны да болады. Эмитентке қарай қарыздар орталық үкіметтің қарыздарына  және биліктің жергілікті органдарының қарыздарына(муниципалдық қарыздарға) ажыратылады.

Табыстылық түрлері бойынша  қарыздар қарыз иелері жыл сайын  тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық, ұтыстық (табыс облигациялардың  өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін.

Дербестікке ие болғаннан  кейін Қазақстан Республикасында  меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика Үкіметі Мемлекеттік  ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік  ішкі ұтыс қарызының боналары шығарылды. Қарыздар бойынша ұтыстар жыл  сайын 25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша 1982 жылғы одақтық қарыз бойынша  облигацияларды боналарға айырбастау жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады.

1996 жылы Қазақстан  Республикасында резидент және  бейрезидент-заңи және жеке тұлғалар  арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым  мерзімі 364 күнге тең мемлекеттік  бағалы қағаздар болып табылатын  Мемлекеттік ішкі қарызының ұлттық  жинақ облигацияларын тарату  басталды. Ұлттық жинақ облигацияларына  жузбелі табыстық пайыздары есептеліп,  олар тоқсан сайын төленіп  тұрады.

Шартты мемлекеттік кредитте кепілдер мен кепілгерліктер нысандар болып табылады.

Елдің қарыз алушы-резиденті  одан тиесілі соманы белгіленген  мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің  берешекті толық немесе ішінара  өтеуге қарыз берушінің алдындағы  міндеттемесі осы елден мемлекеттік (үкіметтік, егеменді) кепілдігі (мемлекеттік  кепілдік) болып табылады.Мемлекеттік  кепілдіктер қарыз берушілерге  осы ел резиденттерінің өздері алған  мемлекеттік емес қарыздар бойынша  міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.

Үкіметтің кепілгерлік шартына  сәйкес концессиялық шарт шеңберінде тартылған, қарыз бойынша қарыз  беруші алдындағы қарыз алушының борышын толық немесе ішінара  өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып табылады.

Кепілгерлік бойынша міндеттемелер  қарыздың негізгі сомасын және ол бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады.

Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі  орталық уәкілетті орган мен  қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт  жасасу арқылы беріледі.

Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған  шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы  қысқа мерзімді кажеттіліктерді  жабу үшін кредиттің мемлекеттік  қазынашылық міндеттемелері (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз (заттандырылмаған) нысанда заңи тұлғаларға - коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында МҚМ-ді орналастыру аукциондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді. Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы (номиналды) құны мен дисконттық бағасы арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды.

Мемлекет МҚМ-ға конъюнктураны  ескере отырып, қалыптасып отырған  рыноктық бағалар бойынша шаруашылық операциялар бойынша оларға есеп айырысу және төлемдер құралының  мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына  кепілдік береді.

МҚМ бюджеттің «кассалық  алшақтықтарын» жабудың пәрменді құралы болып табылады, бірақ бір мезгілде МҚМ-ды сатып алу кезінде мемлекеттің  белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконттың шамасына тең болады, ал оның мөлшері - МҚМ-ның табыстылығы - инвесторларды МҚМ-ды сатып алуға  қызықтыру үшін банктік пайыздың қолданыстағы шамасынан асып түсуі  тиіс. Бұл аспектіде МҚМ өзгеше «қаржылық пирамида» болды, ол мемлекеттің  бюджеттік қаражаттары есебінен болатын тұрақты қаржылық қолдаудың  арқасында орнықтылығын сақтайтын.