Мемлекеттің қаржы саясатының жалпы сипаттамасы

   

     
 

     

     

     
 

     

     
 
 

   

1. –материалдық  өндіріспен айналыстын халықтың табысы;
2. –қоғамдық сектордағы халықтың салығы;
3. –кәсіпорынның табыс салығы;
4. -қоғамдық қор шығыны;
5. –кәсіпорын мен инвестицияны бюджеттен қаржыландыру;
6. –ерекше салықтар.

   Сурет 2 – Мемлекеттің Фискалдық саясаты 

   Осы салықтың алғашқы сомалық ставкасы еңбек ақы қорының 28 құраса, кейіннен ол 21 –ға дейін төмендетіледі. Мемлекеттік  бюджет кірісінің құрамындағы бұл  салықтың үлес салмағы 2001-ші жылдың мәліметтері  бойынша 17-ды, ал қазіргі уақытта  жергілікті бюджеттердің шамамен 58-ын құрайды кесте 1. Кесте 1 – 1999-2002 жылдар аралығындағы Қарағанды облыстық бюджетінің кіріс бөлігінің құрамы мен құрылымы. 

                                                                         (мың тг)

 

   Әлеуметтік  салықты төлеушілер болып: жеке кәсіпкерлер, жеке меншікті нотариустар, адвокаттар, заңды тұлғалар саналады.

   Кестеден  көріп отырғандай, әлеуметтік салықтың артып отыруына ай сайынғы жұмысшылардың  еңбек ақысының артуы салыстру үшін: 2000ж. –қаңтарда 15293 теңге, желтоқсанда  – 17616 теңге; 2001ж. –қаңтарда 18785 теңге; желтоқсанда – 30024 теңге: 2002ж. қаңтарда -24192 теңге, қыркүйекте -27678 теңге әсер етті.

   Әлеуметтік  салықты енгізу, бюджеттің кіріс  бөлігінде әлеуметтік бағдарламаларды  қалыптастыру үшін қажет болды. Осы  салықты енгізген азғана уақыт ішінде салық ставкасына, өндіріп алу  базасына және есеп беруіне, бірнеше  өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

   Алғашқы кезде әлеуметтік салықтардың басқа  салықтардан ерекшелігі болып, оның бастапқы салық салу объектісінің қаржыландыру көзіне қарамастан, сәйкес салықтарды ұстауға дейінгі еңбек ақы  қоры есептелінеді. Ал салық төлеушілер болып, жұмысты ұсынушы – ұйымдар  саналады. Олар бекітілген ставка бойынша, материалдық және әлеуметтік жеңілдік ретінде  ақшалай және натуралды  формада есептеліп жұмысшыларға төленеді. Қазақстанда салық төлеудің екі түрі бар. Бірі: еңбек ақыға  әлеуметтік салықты есептеу болса, екіншісі –жұмысшылардың жалақысынан  табыс салығын ұстап қалу. Қазіргі  жағдайдағы осы салықтың заңды тұлғалар үшін салық салу объектісі болып, жұмысты ұсынушының жұмысшылар санына байланысты материалдық, әлеуметтік игіліктері немесе басқа да материалдық пайдасы  ретінде, ақшалай және натуралды  формада төлейтін табысы есептеледі.

   Еліміздің салық жүйесінде алып отырған  әлеуметтік салық, компания иелерінің  өз қызметтерінің жалақы мөлшерін көбейтуін  ынталандырудың орнына, керісінше бұл  салықтан қалай құтылуды ойластыруда. Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақысына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Мәселенің жайын  жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан  қарайтын болсақ, онда жалақыны үйлестіру  барысында, кәсіпорындардың қосымша  қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын, кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп төлейді. Бұл кәсіпорындар иелері жұмысшылардың еңбек ақысын көтеруге мүдделі еместігін көрсетеді. Кәсіпорындар жалақы көлемін көбейткен күннің өзінде, әр түрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін көтеру және ол үшін кәсіпорындарды ынталандыру жолдарықарастырылуда.

   Осы жердегі мәселе, әлеуметтік салық  ставкасының жоғарылығында ғана емес, сонымен қатар бұл салық  салынатын базада да болып отыр. Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 аралығында болып, оны тек компаниялардың өздері ғана емес, жалақы алушылармен бөлісіп  төлейді. Мәселен Ұлыбританияда  жұмыс істеушілер әлеуметтік салықты  мынадай ставкамен төлейді. кесте2. 

 

   Қазақстанның  жалақы алушы азаматтары әлеуметік  салықтың ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен  ауртпалық жүктеліп отыр. Себебі жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен  алғанда компаниялар пайдасының 40-70 құрайды, ал бұған дейін әлеуметтік салық ставкасы 26-ды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдасының 18-на дейінгі  мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық  түрінде төлеуге мәжбүр болған.

   Осыған  байланысты Елбасы өзінің халыққа үндеуінде, Тәуелсіздік бастауында ұзақ мерзімдік  стратегия мен он жылдық жоспардың  ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп, келесі, 2004 жылғы жоғары билік органдары жүргізетін іргелі саясат пен халық тұрмысын жақсартудың  мәдениет, білім және жалпы руханият салаларын дәйекті түрде дамытудың  негізгі бағыттарын саралап, баяндап  берді.

   Солардың  ішіндегі ең өзекті мәселе ретінде  еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жедел қарқынмен еселеп арттыру мақсатындағы әлеуметтік салық  пен жеке тұлғалардың табыс салықтарының ставкасы жалақы деңгейіне байланысты сараланған кемімелі ставканы 2004 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап, әлеуметтік салық 20-7-ға, жеке табыс салығы 20-5-ға дейін  төмендетуді және жалақының ең төменгі  мөлшерін (6600 тенге) жеке табыс салығынан  мүлдем юосату мәселелері өнделуде.

   Қазіргі әрекет етіп отырған тәртіп бойынша, жұмысты ұсынушылар 21 мөлшерінде әлеуметтік салық, сондай-ақ әрбір жұмысшы 30 жеке табыс салығын және Зейнетақы  қорына 10 аударып отыру қажет. Демек  ай сайынға салық ставкасының  максималды жиынтығы 61 құраса, онда қазынаға қанша ақша келіп түсуі қажет  екенін есептейік. Статагенттің мәліметтері  бойынша республикада-6,7 млн. Адам жұмысқа  қабілетті екен. Ал 2002жылғы орташа еңбек ақы мөлшері шамамен-27678 теңге құрайды. Еңбек ақы қоры-142992 млн. теңгеге тең. Сонда ай сайын жұмысты ұсынушы мен жұмысшы 6373582 млн. теңге салық төлеп отырады екен.

   Тәжірибе  көрсетіп отырғандай, компаниялардың басым көпшілігі әлеуметтік салықтан құтылу мақсатында, салық Комитетіне нақты жалақы қорының мөлшерін толық  көрсетпеуде.

   2.4. Қазақстан Республикасында  толық фискалды  механизмді жетілдірудің  жолдары.

   Фискалдық саясатты жүзеге асырудың бірнеше әдістемелік  үлгілері бар. Біздің көзқарасымыз бойынша  ұсынып отырған үлгілер келесідей (сурет3). Бірінші үлгі бойынша жергілікті және республикалық деңгейде салық  құқығын толығымен жіктеу, яғни әрбір  деңгейдегі үкімет өзіндік салық  тізімін бекітеді. Мұндай үлгі әсіресе  АҚШ-та кеңінен қолданылады. Бұл  ел – мемлекет пен оның өңірлері арасындағы фискалдық қатынастардың  тұрақтылығы жағынан, осыған байланысты еш қандай заңдылық шоттардың жоқтығына  қарамастан, алдынғы елдердің бірі.

   Екінші  үлгі Қазақстанда әлеуметтік әділеттілікке  қол жеткізу мақсатында, жұмысшылардың  табысына салынатын салықтардың  ставкасы мен оларды қайта бөлу проблемасымен  байланысты. Бұл үлгіні екі бағытқа  бөліп қарастыруға болады. Біріншіден шет елдің тәжірибесін мұқият зерттей келе, Қазақстан басқа  елдердің жасаған қателіктерін қайталамауы  үшін, жұмысшылардың күнкөріс минимумынан  жоғары табыс алмайтын көздерінтікелей  салықтың барлық формаларынан (табысұа  салынатын және әлеуметтік салық  басқа да ұсталымдардан) босату қажет. Минималды көлемде табыс алатын жұмысшылар, мемлекет шығынын қаржыландыруға және өзінің зейнеткерлік ресурсын жинақтауға қатыса алмайды және қатыспауы да керек. Мұндай тұжырымдамадан ақшаны өндіріп  алу мағынасыз да, себебі олар бәрі-бір  сол мемлекеттің есебінен жәрдем ақымен қамтамасыз етілетіндер жүйесіне кіреді. Мұндай практика қосымша есептеулер мен қаржылық жұмыстардан басқа  қоғамға ешқандай пайда әкелмейді. 

     
 

     
 

   

   

     
 
 
 
 
 
 
 
 

   

     

     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Екіншіден, біздің еліміздегі салық жүйесінің  негізгі қызметін фискалдықтан ынталандырушы  қызметіне қайта бағыттау қажет, яғни қоғамда орта тап санының  ресми арттыру үшін жалақыға салынатын  салықтардың ставкасын төмендету. Бүгінгі күнде көптеген компанияларда  өз қызметтерінің жоғары жалақыларының  сомасын жасыру үшін қос бухгалтерия  жүргізуде.

   Көптеген  елдердің статистикалық мәліметтері  дәлелдеп берген макроэкономикалық  заңдылыққа сәйкес – салық алымдарының  деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, экономикалық өсу қарқыны соғұрлым төмен, және керісінше, салық жүктемесі  неғұрлым төмен болған сайын макро  және микро деңгейдегі экономикалық өсудің мүмкіншілігі де жоғары.

   Үшіншіден, кез-келген салық саясатының негізгі  мақсаты ретінде фискалдық және ынталандырушы рөлдері арасында оңтайлы қатынасқа қол жеткізу  тұрғысынан қарастырамыз. Сонда салық  саясаты салық жүктемесін анағұрлым  әділетті бөлу, оңтайланған салық  ставкасына көшу мен салық жүйесін  жеңілдету қажет. А.И. Худяков пен  Г.М. Бродскийдің Салық салу теориясы атты еңбегінде, салықтарды пайдалану  сипатына байланысты жалпы және арнайы «мақсатты) салықтар деп жіктейді. Салық  салу жүйесінде кейбір салықтар бюджетке келіп түскең соң, бюджеттің басқа  да кірістерімен араласып, жалпы қажеттіліктерге  жұмсалады, яғни бұл – жалпы бағыттағы (абстракциялы) салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты бір шараларды  қаржыландыру үшін қолданады, яғни бұл  арнайы салықтар. Мәселен бұған әлеуметтік салықтарды жатқызуға болады. Қазіргі  кезде арнайы салықтар (бұрын бюджеттен  тыс қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек, көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың табыс көзі ретінде бекітіледі.

   Үшінші  улгі, салықтың әрбір түрін бюджет деңгейлері арасында бөлшектеместен, әртүрлі деңгейдегі бюджетке салықтарды тұтасымен түрлері бойынша нақтылы  бөлу. Бұл әсіресе жергілікті бюджеттердің нақтылау рәсімдерін жеңілдетер еді.

   Қарастырылған осы үлгілер еліміздің қаржы  саласындағы бірқатар мәселелерді  шешіп береді. Атап айтатын болсақ: Біріншіден, субвенциялар мен алымдар  көлемдерін бекіту тұрақтылығы жергілікті атқарушы органдарға жеткілікті бюджеттер  жобаларын қалыптастыруды республикалық  бюджет жобасының жасалуын күтпестен-ақ жүзеге асыруға міүмкіндік беру.

   Екіншіден, салықтың әрбір түрін бюджет деңгейлері арасында бөлшектеместен, салық түрлері  бойынша бюджеттер арасында нақтылы  бөлу мүмкіндігін қалыптастыру, ал ол республикалық, сонымен қатар, жергілікті бюджеттерді де нақтылау рәсімдерін жеңілдетеді.

   Үшіншіден, барлық аймақтар бюджеттік алымдарды  бөлуге де сол сияқты субвенцияларды алуда да міндеттемелердің тұрақты  мөлшеріне ие болады.