Инвестициялар есеби

          Инвестицияны дамытуда кәсіпорындарды қаржыландыратын және ұзақ мерзімге несие беретін мамандандырылған инвестициялық банктер мен акционерлік  қоғамдардың акцияларынан құрылған инвестициялық қорлар ерекше роль атқарады. Сөйтіп, қорлар экономиканың неғұрлым пайдалы салалары мен кәсіпорындарына капиталдың құйылуына жағдай жасайды.

          Қаржылық инвестициялар  инвестор үшін ішкі және сыртқы инвестициялар  жағдайында белгілі бір тәуекелділікпен  байланысты болатынын ескерген жөн. Бұл тәуекелділік басшылардың біліктілігімен және олардың епті әрекеттерімен, есеп пен бақылау жұмысын ұйымдастырумен, валютаның бағамдық пайыз мөлшерлемесінің өзгерістерімен, орта мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді  тартудың қиындылықтарымен және т.б. осы сияқты мәселерімен байланысты болып келеді.  Сонымен қатар, табиғар залаларымен және саяси тәуекелділіктерімен байланысты болатыны ескерген абзал. Қаржылық инвестициялар техникалық – экономикалық есептеулер жасалған соң және сол инвестицияланатын объектіні қажетті зерделеуден өткізгеннен кейін барып, жүзеге асырылады. Осы жағдайда ғана нарықтық қарым- қатынастар жағдайындағы тәуекелділіктер төмендеуі мүмкін.

          Қазақстан Республикасының  заңдары экономиканың барлық саласын  инвестициялық тұрғысынан қолдауға бағытталған. Республикада инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың тиімділігіне бағытталған жеңілдіктер мен преференциялар әзірленіп жасалған.

          Түптеп келгенде, инвестициялардың мақсаты – жаңа технологияларды, алдыңғы қатарлы  техниканы және ноу – хауды  енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы таурлармен толтыру және ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастырушы өндірістерді дамыту, Қазақстан Республикасының шикізат көздерін тиімді кешенді пайдалану; қазіргі заманғы менеджмент пен маркетингтің әдістерін енгізу, жаңа жұмыс орындарын құру; жергілікті мамандардың үздіксіз оқу жүйесін енгізу, олардың біліктілік деңгейін көтеру; өндірістің жедел дамуын қамтамасыз ету; қоршаған табиғат ортасын жақсарту болып табылады.

          Қазақстан Республикасының  экономикасын көтеруде және оны одан әрі дамытуда шетелдік инвесторлардың ролі зор. Шетелдік инвестицияларға табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне инвесторлар салып отырған мүліктік құндылықтар және оған қоса олардың құқықтары, яғни интеллектуалдық меншік құқығы да кіреді.

          Шетелдік инвестициялар  Қазақстан Рреспубликасының  заңды  тұлғаларының жарғылық капиталына  қатыса отырып, ондағы қабылданатын шешімдерге өз үлестерін  және құқықтарын қорғауына  болады.

          Шетелдік инвесторлар  заңға қайшы келмейтін кез  келген қызметпен, атап айтқанда: бірлескен кәсіпорындарды құруға және олардың шетелдік филиалдарын ашуға, мүліктік құқын сатып алуға, қарыз, несие беруге т.б. қызметтерімен шұғылдануына болады.

          Шетелдік инвесторлар  өздерінің қызметінен алған табысын  өз қалаулары бойынша пайдалануға құқылы, Қазақстан аймағында қайта қаржыландыру үшін, тауарлар алуға және басқа да мақсаттар үшін, яғни Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуына болады. 
 

    2. Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктердің, еншілестердің және тәуелді серіктестіктердің инвестициясының есебі 

    Заңды тұлға басқа кәсіпорындардың  пакет акциясын, қатысу үлесін алу  арқылы қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың  деңгейіне байланысты олар: не бақылаушы, не қаржылық немесе субъектінің басқа да саясатына едәуір әсер ететін болып белгіленеді.

          Егер де инвестордың  қатысу үлесі 50% және одан да көп болса  немесе  50% және одан да көп дауыс  беру құқы бар акциясы болса, онда ол қаржыландырылатын объекті бойынша оның бақылауында болатын және еншілес серіктестігі болып табылады.

          Егер де инвестордың  қатысу үлесі 20%-тен астам болса, бірақ оның дауысбберуге құқы бар  акциясы 50%-тен аспаса, онда ол қаржыладырылатын объекті бойынша оның едәуір әсер етуінде болатын және тәуелді серіктестік болып табылады.

          Егер де инвестордың  қатыссу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда оол бірлесіп бақыланатын заңды  тұлға болып табылады.

          Инвестицияның есебі 22 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар “ Инвестициялар ”  бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі, оның құрамына мынадай синтетикалық шоттар кіреді: 2200 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар .

          Бұл бөлімнің шоттары  еншілес , тәуелді  серіктестіктер мен  бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың акциялары мен жарналарындағы инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы туралы мәліметті  талдап қорытындылауға бағытталған.

    2200-2300 Үлестік қатысу әдісімен есепке  алынатын инвестициялар және  жылжымайтын мүлікке инвестициялар  шоттары активті және күрделі болып келеді.Тапдамалы(аналиттикалық) есеп инвестицияланған кәсіпорындар мен инвестициялар түрлері бойынша жүргізіледі.Инвестицияларды есепке алу Бухгалтерлік есептің №14 “Тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің инвестициялық есебі” деп аталатын стандарты бойынша реттеледі.

          Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің инвестициялық  есебі. Тәуелді серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал етуінде болады және ол еншілес шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы  да болмайды. Субъектінің инвестор едәуір ықпал етеді, оның тек 20%-тен астам ғана дауыс беруші акциясы болса да. Тәуелді серіктестіктер өз инвестициясын жүзеге асыру үшін мына екі әдістің бірін пайдаланады:

• үлестік қатысу әдісі;
• құндық әдіс немесе құн әдісі

    Үлестік қатысу әдісі- инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза активтерінің өзгерістерде  инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуін(кемуі) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза кірісінде(шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық- шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.

          Тәуелді шаруашылық серіктестерінің жинақталған таза табысының жалпы сомасынан тиісті дивиденттер инвестициялардың баланстық  құнын көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының  бөлімшесінде көрсетіледі.

          Инвестор өзінің тәуелді шаруашылық серіктестігінің  таза табысында үлестік  қатысын  қайта жаңғырту үшін таза табыс пен  шығындар тең болуы керек.

          Егер де тәуелді  серіктестіктердің  активтері қайта бағаланса, онда олардың баланстық құны да өзгереді. Баланстық құнның өсуі  меншік капиталындағы төленбеген қосымша капиталда көрініс табады, ал егер де ол азайса, онда сол төленбеген қосымша капиталды азайтады.

          Мысал.“Шығыс” ААҚ  қоғамы “Темір  ” ААҚ-ның 33% және  “ Цемент “ ААҚ-ның 28% акциясын сатып алған, сол сатып алғаннан акцияға сәйкес олардың құны:3110мың теңге және 4600 мың теңге құраған.

          “Шығыс” ААҚ сатып  алғаннан кейін, бір жылдан соң, “Темір  ” ААҚ 9900 мың теңге зиян шексе, ал “Шығыс” ААҚ 5000 таза тауып, 2000теңге деңгейіде дивиденті жария еткен. Ал келесі жылы “Темір  ” ААҚ кейбір негізгі құралдарының бағасын 410 мың теңгеге түсірген, ал “ Цемент “ ААҚ керісінше , 500 мың теңгеге көтерген.

          Екінші жылдың қорытындысы  бойынша  “Темір  ” ААҚ 1000 мың “ теңге таза табыс тауып, 200 мың теңгеге дивиденті жария еткен, ал           “ Цемент “ ААҚ – 1500 мың теңге деңгейінде зиян шеккен.

    Енді  осы жасалған операцияларымен байланысты шоттар корреспонденциясын қарастырып көрейік.

    Құн әдісі- инвестицияны алу кезінде  сатып алу құны бойынша көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған жалпы таза табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып мойындалады.

    Инвестиция  сатып алу құны бойынша есептелінеді, егер де инвестицияны жақын арада  сату мақсатында алса немесе инвестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында әрекет ететін болса, бұл  соңғы инвесторға табысты беру қабілетін  біршама төмендетеді. Мұндай шектеулерді тудыратын себептерінің қатарына: реттеуші органның бақылауында болса, сондай-ақ олар кәссіпорындаағы дивидендтерді  бөлудің саясатына араласса кәсіпорын өз қызметін, дивиденттерді(табыстарды) аударуға шек  қойылған елдерде жүргізуі мүмкін. Сондай-ақ , саяси хал – ахуалдың өзгеруі кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру туралы келісімдерде қарастырылған дивидендтерді  төлеуге шектеулердің күшіне енуі және басқа да кедергілердің  болуы мүмкін.

    Егер  де дивиденд инвестицияны алғанға дейін алынса, онда ол капиталды қайтарған болып саналады және инвестордың балансы сол сомаға азаяды.

    Еншілес шаруашылық серіктестіктің инвестициясының  есебі. Еншілес шаруашылық серіктестік- негізгі серіктестіктің бақылауында  болатын серіктестік. Бұндай бақылау қаржыландыратын объектнің 50% астам акциясын тікелей немесе емденсе жүзеге асуы мүмкін. Еншілес серіктестіктің көрсеткіштері  негізгі серіктестің қаржылық есеп беруінде, біріктірілген(консолидалынған) есеп беруінде көрсетіледі, бірақ онда қабылданған есептік саясаты ескеріледі, сондықтан олар мына екі әдістің бірін пайдалануы мүмкін:

• үлестік қатысу әдісі;
• ұзақ мерзімді инвестицияны есптеу әдісі.

    Негізгі серіктестік өзінің еншілес серіктестігіне инвестициясын бөліп, біріктірілген (консолидалынған) қаржылық есеп беруін  жасайды, ол кезде барлық жергілікті және шетелдік еншілес серіктестіктерді өзіне енгізеді, тек ондағы мына жағдайларды қоспағанда:

• егер еншілес серіктестік жақын  келешекте сату мақсатында алынған болса, онда олар оның уақытша бақылауында;
• егер де еншілес серіктестік ұзақ  мерзімді қатаң шектелген жағдайында әрекет ететін болса, бірақ бұл соңғы жағдай негізгі серіктестіктің қаражатын қайтару қабілетін төмендетеді.