Факторингтік операциялардың Қазақстанда қолдануын талдау

    Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын  талдау жұмысы жүргізіледі. Кәсіпорыннан тапсырыс алғаннан соң факторинг  компания немесе банктің фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық және қаржылық жағдайын зерттейді.

    Факторинг операцияларының жүзеге асырылу  негізінде факторинг туралы келісім-шарт жатады. Онда факторинг операцияларының  мынадай жасалу шарттары көзделеді: төлем талабының мәліметтері  факторинг операциясы бойынша сомадан төлейтін сома, өтеу сыйақысының мөлшері, факторинг келісім-шартын бұзу және тараптардың ойлары бойынша басқа да шарттар.

    Факторингтің 2 түрі болады:

• Ауқымды (конвенционды);
• Шектеулі (конфиденциалды).

    Қазіргі жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып алушылармен есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге қаржылық қызмет көрсетушіліктің әмбебап жүйесін сипаттайды.

    Соңғы жылдары шектеулі факторинг те біршама  дамып келеді. Шектеулі факторинг  бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға құқығын беру, қарызды төлеу және т.б.

    Факторинг операциясы бүгінгі таңда отындық  ақша нарығында дами алмай отыр. Факторингті енгізу сынағы негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп құрылыс банкімен жүзеге асырылып, кейіннен өзге де коммерциялық банктер факторинг операцияларын орындай бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы төлем дағдарысы факторинг қызметінің банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық банктеріміз күні бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда.

    Факторингтің  бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж халықаралық факторинг туралы кез келген келісім-шарт төменде  берілгендердің кемінде екеуін қамтуға  тиіс:

1. Аванс және несие беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;
2. Төлем талаптарына жататын жабдықтаушының шоттарын бухгалтерлік жағынан өңдеу;
3. Борышқорлардан ақшалай қаражат алу;
4. Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының төлем қабілетсіздігі жағдайынан қорғау.

    Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар  арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін банктерде  арнайы бөлімдер ашылуы тиіс.

    Факторингтік  операциялардың мыналар бойынша  жасалмайтынын ескеру қажет:

• Жеке тұлғалардың қарыздық міндеттері бойынша;
• Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша;
• Банктердің несиеден алынып тастаған немесе төлем қабілетінсіз деп танылған кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша;
• Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімшелердің міндеттемелері бойынша;

    Факторингтің  ашық және жабық түрлері болады.  

2.1. Әлемдік нарықтағы  факторинг

    Әлемдік тәжірибеде факторинг қызметінің мұны мынадай екі элементтен тұрады: оған берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын комиссия және пайыз. Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде (әдетте, 1,5- 2,5 /о) деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай комиссия сомасы да өсіп отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін төленетін пайыз мөлшерлемесі ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер нарығындағы) мөлшерлемеден 1—2 %-дай жоғары болып келеді.

       Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға  қаржылық қызмет көрсету нарығында көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы құралы факторинг кеңінен таралуда. Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып, қазір Қазақстанда да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс жасап, факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-компаниялар да пайда бола бастады.

    Факторингтік  операцияларды қолданудың нәтижесінде  кәспорындар өз қызметін үздіксіз жүргізе  алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген кәсіпорындар өз қызметінің барысында  кейде қаражат тапшылығына кезігеді, әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер кезінде өтемеуі деген сияқты мәмелелер болады. Бұл мәмелелерді шешу үшін кәсіпорын банктік несиеден бұрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді. Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда болуы мен дамуына, жұмыс істеу механизміне сипаттама берейік.

    Алғашқыда факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны  саудагерлер өз тәжірибесіне алғаш  енгізілген. Соңына қарай онымен сауда  банктері айналыса бастаған. Басында олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың жіберген тауарлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр. 

 

         Қорытынды

 

    Қорыта  келе, курстық жұмысымның  бірінші  бөлімінде факторингтік операциялардың жалпы түсінігіне тоқтала кеттім.  Сонымен қатар олардың түрлерін талқыладым, банктердің белсенді операцияларына тоқтадым.

    Курстық жұмыстың екінші бөлімінде, факторингтік операциялардың қолдану тәртібіне  тоқталдым. Соның ішінде олардың  Қазақстанда қолдану тәртібіне  тоқталдым. Сонымен қатар әлемдік  нарықтағы факторингтің маңыздылығына  көңіл бөлдім.

    Бірақ бұл операция Қазақстанда кең қолданылмайды. Менің ойымша алдыңғы уақытта және нарықтық заманға сай бұл операция банк саласында кең өрліс алады.    Соның нәтижесінде бұл операция түрі ең тиімді операция түріне айналады.

    Банк  дамуын жетілдіру мақсатында оның негізгі мәселесі болып сенімділігін қамтамасыз ететін банк дамуының стратегиясы қаралады. Бұл мақсаттарды іске асыру басқару жүйелерінің кешенді қарастырылуы арқылы жүзеге асырылады, олар барлық әсер етуші факторларына ықпалын тигізеді де, сенімділік көрсеткішінде көрініп, банк сенімділігіне және тұрақтылығына жетуге мүмкіндік береді.

    Банк - коммерциялык ұйым, ақша нарығында  операциялар жүргізеді және негізгі  алдына қоятын мақсаты - пайда табу. Сол себепті, банк коммерциялық мекеме болғандықтан,   үнемі   пайданы   өсіріп   отыруын   көздейді,   банк балансының ликвидтілігін сақтау іс-әрекеті мен болжамды қауіп шығындар арасында операциялар жүргізіліп отырады.

    Факторинг 80-жылдардың ортасында Батыс Еуропа елдеріндегі тұрақты экономикалың өрлеу кезеңінде кеңірек таралды. 90-шы жылдардың басында факторингтік компаниялар 3,6 есе өсті. Факторинг операциялардың бүгінгі көлемі (ішкі және халықаралың факторингті қосқанда) мынадай: Еуропа — 56%, Америка — 30%, Азия және Тынық мұхит жағалауындағы елдер — 13%, Африка — 1%.

    Сонымен, Факторинг дегеніміз тауарларды немесе қызметтерді жабдықтаушыдан төлем құжаттарын сатып алуды  білдіреді.

    Факторингтің  мақсаты — кез келген несиелік опсрациялардың ажырамас бөлігі болып табылатып тәуекелді қалпына келтіру. Нарық экономикасы дамыған елдерде төлемдердің сақталу мерзімдеріне басты көңіл аударылады. Ендеше факторинг компаниялар мен банктердің, фактор бөлімдерінің қызметі жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы қатынастардағы тәуекелдер мен төлемдер мерзімдеріне байланысты мәселелерді шешуге бағытталады.

    Нарық экономикасы дамыған елдердегі  факторингтік компаниялардың көбіне еншілес  фирмалары ірі банктермен бірігіп  жұмыс жасайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                 
 
 
 

  
 

 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

1 «Қазақстан  Республикасының банкі және банкілік қызметтері туралы» Заңы

2.Қазақстан Республикасының  Конституциясы

3.Сейітқасымов  Ғ.С. «Ақша. Несие. Банктер», Алматы -2001

4. Міржақыпова  С.Т. «Банктегі бухгалтерлік есеп»,  Алматы -2004

5.Журнал «БАНКИ  КАЗАХСТАНА» -№ 12-2004 (31-34б.)

6. С.Б. Мақыш  «Коммерциялық банктер операциясы»

7. Бурова М.Е  Факторинг, Москва, 1992

8. Лаврушин О.  Банковское дело, Москва, 1998

9. Бабичева Ю.А  Банковское дело, Москва, 1994

10.  Журнал  «БАНКИ КАЗАХСТАНА» -№ 5-2006 (23-25б.)