Банк кызметiндегi тэуекулдiлiктi баскару жаfдайы

БАНК  ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУ ЖАҒДАЙЫ 
 
 

     Бұл мақала банк қызметіндегі тәуекелділікті басқару жағдайы  туралы жазылған. Тәуекел – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің болжаусыз қолайсыз жағдайлардың салдарынан зиян шегуін сипаттайды. Банк ісінде тәуекел – белгілі бір банктік операцияларды жүзеге асыруға нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің ресурстарының бір бөлігін жоғалту қаупін білдіреді. 
 

     Банк  тәуекелдер экономикалық тәуекелдер санатына жатқанымен, оның өзіндік ерекшелігі бар.  Өндірістік–коммерциялық қызмет немесе қаржы операцияларының жұмысы алғаш басталғанда немесе мәміле жасалған кезде тиімділігі толық белгісіз болатындықтан, тәуекелді болып келеді.

     Тәуекел гректің ridskon, ridsa, италиянның «risiko» және француздың тілінде «risque» қазақша «қауіп», «қатер»деген мағына береді.Ал латынша «rescum» сөзінің аудармасы болжанбайтын қауіпті немесе бүлдіретін нәрселердің бірін білдіреді. Тәуекел банктің берген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда пайдасынан айырылып қалу ықтималдылығын бейнелейді. Дей, тұрғанымен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен болса, соғұрлым банктің жоғары мөлшерде пайда табуы да мүмкін емес болады. Сондықтан да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен тәуекел деңгейінің оңтайлы қатынасына мән беруге тиіс. Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға ұшырауын және тәуекел саласындаңғы банк стратегиясының сапасын көрсетеді [1].

     Банк  үшін тәуекелді басқару ең маңызды  мәселелердің бірі болып келеді. Өйткені  кез келген банктің қалыптасу  процесінен бастап бүкіл қызмет ету  уақытысында оның іс-әректі көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып  келеді. Сондықтан банктің болашақта  банкротқа ұшырауы немес ұшырамауы  банктің тәуекелді басқаруымен байланысты. Банк қызметі залалды болуы үшін шығыс, ысырап залал секілді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану қажет. Ысырап – банк қызметінде тән тәуекелділікті сипаттайтые қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысындағы банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғылады. Бұл көрсеткіш өзіне шығыс пен залалды ұштастырады, сол себепті де қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады. Ал шығыс – банк өз қызметінде белгілі бір шығыс шығарады. Бұлар салымшыларға төленетін пайыз, өзге қаржылық институттан қарызға алынатын несие ресурсы үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен бағалы қағаздармен байланысты шығыстар, жұмыскерлерді, үй-ғимаратты және т.б. ұстауға кететін шығыстар. Шығыс категориясы қатынасында болжанбаған ахуалға қарай белгіленген шығыстан да көп шығыстың шығып кетуі қатері пайда болады. Табысты ала алмау формасына көрінетін немесе белгіленген шығыстан да көп шығыс шығару формасында көрінетін залал алдағы кезеңнің операцияларын жеткілікті дәрежеде талдамаған кезде, жаңсақтыққа ұрынған жағдайда немесе ахуалды болжауға келмейтін жағдайда пайда болады. Кез келген қызмет түрі белгілі бір қатермен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс істейтін кез келген кәсіпорын секілді банк те ысырап пен банкротқа ұшырауы мүмкін. Банк басшылығы пайданы барынша көп алуға ұмтылумен қатар, ысырап пен залалды да барынша келтіруге ұмтылады.

     Бұлардың  барлығы да белгілі бір дәрежеде банк пен қожайындарының және олардың  салымшыларының мүдделі сәйкеспеуіне байланысты бір біріне қайшы болады. Банктер қосымша пайда алуға  ұмтылып, осы үшін тәуекелдікке барса, салымшылар үшін банкке сеніп тапсырған  өз қаражатының аман сақталуы маңызды. Табыстылық пен тәуекелділіктің  арасындағы оңтайлы арақатынасты ұстап  тұру банктерді басқарудың ең басты  әрі ең күрделі мәселесі болып  табылады [2].

     Банк  басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне  және пайда болу себептеріне аса  маңызды көңіл бөледі. Әсер ету  мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі болып бөлінеді.

     Сыртқы  тәуекелдерге банктік қызметіне  байланыссыз туындайтын тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.

     Банктің өзінің қызметіне байланысты тәуекелдер ішкі тәуекелдер деп аталады. Ішкі тәуекелдер келесідей бөлінеді:

• Банк активтерімен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық, лизингтік, кассалық, есеп айырысушулық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.)
• Банк пассивімен байланысты (салым және депозит бойынша, банкаралық несиелерді тарату, тәуекелдерді диверсификация тәуекелі)
• Банк озінің активтері мен пассивтерін басқару сапасымен байланысты (пайыздық тәуекел, өтімділік тәуекел, төлем қабілетсіздігі, капитал құрылымы тәуекелі, банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі)
• Қаржылық қызмет жүзеге асыру тәуекелімен байланысты (операциондық, технологилық тәуекелділік, жаңа еңгізулер тәуекелділігі, стратегиялық, бухгалтерлік, әкімшілік тәуекелділігі, қауіпсіздік тәуекелі)

     Банктік тәуекелдерді жоғарыдағыдай жіктеу – тәуекелдерді басқаруға мүмкіндік береді. Тәуекелді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағытын қамтиды. Қызмет барысында пайда болу орны мен уақыты арқылы ерекшеленетін, сыртқы және ішкі факторлардың қиюласу деңгейіне әсер ететін, соған сәйкес оларды суреттеу мен сараптаудың түрлі тәсілін қажет ететін тәуекелдің алуан түрімен кездеседі. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрі бір бірімен байланысты және олар банк қызметіне, әдетте, бәрі бірге қосылып әсер етеді [3].

       Банк қызметінде тәуекел әртүрлі  операцияларды орындау кезінде  катысады: несиені қайтару және ол үшін пайыздар төлеу тәуекелі, жабдықтаушының қаржыны уақытында алу тәуекелі, пайда алу тәуекелі, өтімдік тәуекелі және т.б. Тәуекелсіз кәсіпкерлік те жоқ. Сондықтан да басты мәселе соларды басқара білу болып табылады. Тәуекелдерді басқару процесінде шешілетін басты міндеттер мыналардан түрады: а) тәуекелдің туындауы мүмкін жағдайларын тани білу; б) болжанатын шығынның ауқымын бағалау; в) алдын алу тәсілдерін немесе оның орнын толтыру көздерін табу. Тәуекелді басқару шығындардың пайда болуының өткен барлық жағдайларын, аталмыш нақты клиент үшін олардың көрініс беру ықтималдылығын болжау, болуы мүмкін шығынды алдын алу немесе орнын толтыру тәсілдерін алдын ала негіздеуге құрылады.

    Банк  жүйесі кез келген мемлекеттің шаруашылық жүргізетін нарық жүйесінің жұмыс  істеуін қамтамасыз етуде маңызды  рөл атқарады. Сонымен бірге Банк жүйесі өзі жұмыс істейтін негізгі  принциптер айтарлықтай бұзылған жағдайда өзі де экономикалық тұрақсыздық  көзіне айналуы мүмкін. Банктер жүргізетін барлық дерлік операциялар тәуекелмен байланысты. Банк қызметіндегі тәуекелдер өзінің атқарар қызметі бойынша  экономика саласына жатады, алайда шаруашылық субъектілердің қызметіндегі тәуекелдермен салыстырғанда олардың  айрықша ерекшеліктері бар. Банктер  сәтсіз операциялар немесе нашар  менеджмент салдарынан шеккен шығындар оның қаржылық жағдайына ғана емес, сонымен бірге оның абыройы мен  беделіне нұқсан келтіреді, сондай-ақ оның бизнестегі әріптестерінің мүдделеріне  де кесірін тигізеді.

    Әрине, банктер тәуекелдердің сан алуан  түрлерінен қорғанудың түрлі тәсілдерін пайдаланады. Әлемдік практика тәуекелдерді төмендетудің және олардың алдын  алудың барынша мүмкін әдістерін  әзірледі, осыған қарамастан банктерге  қаржы нарығының түрлі секторларында  жұмыс істей отырып, көптеген тәуекелдермен беттесуге және шығындар мен кірістер алып келетін тәуекелдер арасында таңдау жасауға тура келеді.

    Осы проблемаларға байланысты әр банкте тәуекелдерді басқарумен тікелей айналысатын  функционалдық құрылым қалыптастыру қажеттілігі туындады. Аталмыш құрылым  қазіргі заманғы талаптарға сәйкес тәуекел-менеджменті деп аталады  және банкке қаржы нарығының барлық секторында тиімді жұмыс жағдайларын  қамтамасыз етуді, сонымен бірге  пайыздық ставкалардың өзгеруі, валюта бағамдарының төмендеуі, қарыз берушілердің банкроттығы және т.б. сияқты қиындықтарды алдын ала уақытында болжап әрі  оларға жол бермеуге тиіс [4].

    Банктер ондаған жылдардан астам уақыт  қатаң нарық жағдайында жұмыс  істейтін дамыған шет елдерде  бәсекелес ортада тіршілік ету тәжірибесін  бастан кешірді, олардың тәуекелді  басқару теориясы мен практикасының  тарихы көп жылдармен есептеледі. Онда тәуекел-менеджменттің тиімді құрылымдары, оның ұғымдық және құжаттық аппараты қалыптасқан, нарықтағы сол  немесе басқа оқиғаларға ден қоюдың айтарлықтай тәжірибесі жинақталған, осыған қарамастан несие мекемелерінің  оқта-текте банкрот болуына тосқауыл бола алмайды және оларды сауықтыру  жөнінде мемлекеттік және басқа  да іс-шаралар жүргізіледі.

    Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментін дамыту мен олардың жай-күйі жөніндегі  қазіргі теориялық және практикалық  ережелерді зерттеу тәуекел-менеджменті  құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз дамығанын анықтады. Екінші деңгейдегі банктердің тәуекел-менеджментінің қолданыстағы жүйесін ұйымдастыру және оның жұмысындағы кемшіліктерге байланысты заңнаманы бұзғаны үшін банктерге ұйғарымнамалар мен түрлі санкциялар табыс ету, кейбір ірі және белгілі банктердің банкроттыққа ұшырауы жатады. Сондықтан тәуекел-менеджментінің құрылымын жоғарылату мен дамыту – банктердің ішкі бақылауының өте қажетті элементі болып табылады. Ол халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі сенімді банктің қалыптасуына ықпал етуге тиіс. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктерде тәуекел-менеджментінің қалыптасуының айта кетерлік ерекшелігі –оның менеджменттің ілім ретінде дамуымен және еліміздің нарықтық ақша-несие жүйесінің қалыптасуымен бір уақытта қалыптасып өркендеуі. Бұл ретте тәуекел-менеджменті жөніндегі мамандар өз қызметінде әлемдік тәжірибенің осы саладағы жетістіктерін барынша пайдаланады. Сонымен бірге даму және қалыптасу, тиімділікті жоғарылату процесі өз мәресіне әлі де болса жете қойған жоқ, ол банк қызметі қауіпсіздігінің жеткіліксіз деңгейіне байланысты [5].  

    Қолданылған әдебиеттер тізімі 

1. Шелекбай  Ә.Д., Әлмереков Н.А. Банк ісіндегі тәуекел- менеджмент: теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі. Алматы: Экономика, 2007ж
2. Сервук В.Т. Банковские риски. Москва 1995г
3. Мақыш С.Б. Банк ісі: оқулық – Алматы жеті жарғы, 2009ж.
4. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық – Алматы: Эконоика, 2005ж.
5. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы, 2002г