Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар

         2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін жүйелер

 

Бағалы қағаз нарығының  реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы мақсаты — бағалы қағаздармен  келісімге қатысушылардың заңды  мүдделері мен құқығын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаз нарығында  қызмет атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар болып бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия, Қаржы Министрлігі, Ұлттық банк, Мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет және жекешелендіру жөніндегі мемлекеттік комитет саналады.

Бағалы қағаздар жөніндегі  Ұлттық комиссия оның төрағасы және торт комиссия мүшелерінен құрылады. Олар Республика заңдармен міндеттелген жауапкершілікпен толық өкілеттілігі атқарады. Комиссия төрағасы мен оның мүшелерін Премьер-министр ұсынумен 5 жыл мерзімге Республика Президенті бекітеді. Қызметтен де осы жолмен босатылады.

Дүниежүзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік  реттеу екі түрлі жолмен жүргізіледі. Олар:

1) Мемлекеттік органдар  уәкілі қатысуымен тікелей араласу;

2) Іс-шаралар арқылы  нарыққа жанама араласу.

3) Тікелей араласу  шараларына мыналар жатады:

- бағалы қағаздар нарығы  мәселелері жөнінде заң шығаратын  өкілетті органдардың жұмысы.

- Осы мәселелер бойынша  атқару атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен бұйрықтары.

- Бағалы қағаздар нарығының  жұмысына жаңа ережелер енгізетін  немесе ескілерін өзгертетін  бақа да мемлекеттік органдарының  іс-шаралары.

Жанама араласу тетіктеріне  мыналар жатады:

Несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын және несие көлемін мемлекеттік бақылау,

- Мемлекеттік салық  саясаты,

- Депозиттерге, несиелерге, қарыздарға үкімет кепілдігі,

- қарыз капиталы нарығына  мемлекеттің араласуы арқылы  мемлекет пен корпорациялардың  арасында несие үшін тікелей бәсекенің тууы,

- мемлекеттік сыртқы  экономикалық саясаты,

- мемлекеттік сыртқы  экономикалық іс-шаралары.

Реттеуші органдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен 3 қызмет атқарады. Олар:

Біріншіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін барлық кандидаттардың керекті мөлшерде өз капиталы болғаны жөн.

Екіншіден, экономиканың барлық субъектілерін нақты хабарлармен қамтамасыз ету. Ол, әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектісін шығарумен жүзеге асырылады.

Үшіншіден, институционалдық органдар бағалы қағаздар нарығын тексеру және ондағы құқық тәртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бұл органның өкілі заң бұзушылардың кез келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара қолданып, істерін сотқа беруге құқы бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА  ҚАТЫСУШЫЛАР

         3.1 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.

 

Бағалы қағаздар нарығының  жұмысын қамтамасыз етіп, оның міндетін атқаратын кәсіби мамандар, яғни делдалдар. Бағалы қағаздар келісім шарты екі  түрде өтеді: 

1. Тікелей;
2. Арадағы кісі арқылы.

1. Тікелей келісім шарт.

Сатушы

Бағалы                                  Ақша

қағаздар

Сатып алушы

 

 

2. Арадағы кісі арқылы  келісім шарт.

Сатушы

 
                         Келісім                                        Сатуға ұсыныс

                         шарттың

                         қорытындысы                                                                 бағалы қағаздар                 

Брокер

  ақша                                                                  

                         Келісім                                        Тауарға тапсырыс

                         шарттың

                         қорытындысы        

Сатып алушы

 

                     Баға белгілеу үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы қажет етеді. Ол үшін қазіргі уақытқа сай нарыққа әдейі дайындалған кәсіби мамандар қажет. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:

І. Брокерлер — делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер келісім жасасатын әрбір жакты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде жүмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік беріледі. Ол тек сол өкіметтік шегінде әрекет етуге міндетті.

2. Джобберлер — нарық  коньюктурасын бақылаушылар.

3. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.

Осы мамандармен катар  бағалы қағаздар бағалы қағаздар нарығына банк қызметкерлері, инвестициялық қорлардың қызметкерлері және нарық қызметін реттейтін ереже, заң шығаратын мемлекеттік шенеуніктер мен заң қызметкерлері қатысады.

Бағалы қағаздар нарығындағы  брокерлер құқықтың тұлға ретінде  тіркелген мамандандырылған фирма  қызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не және фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде олар жауапкершілігі шектеулі серіктестік мекемесі болып құрылған. Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес беретін бөлім, бағалы қағаздар сату бөлімі және хабарлама-техникалық бөлімінен тұрады.  Шамамен мұндай фирмада 15-25 адам қызмет жасайды. Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:

1. Консалтинг (кеңес беру).

2. Бағалы қағаздарды  бірінші және екінші нарыққа  орналастыру.

3. Инвестициялық қорларды  құру және оны басқару.

Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыкқа алады:

1. Клиент брокерлік  фирмамен шарт жасағанда барлық  тапсырма бойынша келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды  қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба, әлде биржадан тыс нарықтан ба).

2. Брокер клиенттің  белгіленген сомасы шамасында  әрекет жасайды. Бірақ алған  тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды  таңдауда өз құқын пайдаланады.

3. Брокер  тапсырманы   орындағаны  туралы   шартта  көрсетілген уақытта клиентке хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны клиенттің есепшотына аударады.

4. Брокер мәмілені  ерекше кітапқа тіркеуі қажет.  Клиент ол жөнінде көшірме  талап етуге құқы бар.

5. Клиент брокерге  мәміледегі барлық тапсырманы токтатуға үнім бере алады.

Сонымен бірге, брокерлік  фирма мен клиент арасындағы келісім  алғашқыда ауызша болса, ол кейін  жазбаша құжатта көрсетіліп, заңды  күшіне енеді. Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда  олардан кепілдік беруді талап етеді. Кепілдік ретінде мыналар берілуі мүмкін:

1. Мәміледегі бүкіл  сомаға вексель.

2. Мәміленің кемі 25%-тін  немесе 100% құрайтын сома брокердің  шотына түсілуі керек.

3. Брокердің атына  ағымдарды шот ашылуы мүмкін

4. Брокерге сақтандыру полисі және с.с. кепілдер.

Осылар жөнінде брокерлік  фирма клиентке хабарлан тұруы қажет.

Ал дилерлер — олар да делдалдар. Олардын брокерлерден айырмашылығы шарт жасағанда өз капиталын  жұмсауы. Бағалы қағаздар операциясына мамандалған дилерлерді жауапкершілігі шектелуі дилер деп атайды. Дилердің атқаратын қызметі:

- Бағалы қағаздарды  шығару, олардың курсы және сапасы  туралы хабар тарату;

- Клиенттердің тапсырмасын  орындау;

- Бағалы қағаздар нарығындағы  өзгерістерді бақылап отыру. Егер  бағалы қағаздарды сату-сатып  алу баяуласа, онда онда бағалы қағаздардың курсын тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз есебімен операция жүргізеді.

- Сатып алушылар мен  сатушыларды бір-біріне кездестіріп,  бағалы қағаздар нарығының жұмысына  себепші болады. Олар нарықтың  катализаторы ретінде жүмыс істейді.

Бағалы қағаздар нарығында  дилерлердің қызметі брокерлердің қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. дилер-фирмалардың алғашқы  да өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдың сыйақымен  және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.

Джобберлер - бағалы қағаздар нарығы конъюнктура мәселелері жөнімен  кеңес берушілер. Ең алғашында олар London-city нарығында пайда болады. Олардың  іс әрекеті бағалы қағаздар нарығының  құрылымы кең көлемде және үнемі  өзгеріп отырғанда қажет. Джобберлер тек кеңес беріп қана қоймай, күрделі, кейде комплексті мәселелерді шешуге көмектеседі .Джобберлер бағалы қағаздардың кейбір түрлерінде ғана маманданатын болғасын оларды кең көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады. Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланып, олар жоғарғы жалақы алатындар қатарына жатады.

          3.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар

 

Қазірге кезде бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет, жергілікті әкімшілік, ірі  ұлттық және халықаралық компаниялар. Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және жергілікті әкімшіліктің қағаздары.

Екінші топ, инвестициялық  институттер, немесе бағалы қағаздар операциясын  жүргізетін қаржы-несие институттары. Олар:

a) екінші деңгейдегі  және инвестициялық банктер;

b) сақтандыру қоғамдары;

c) зейнетақы қорлары  және сол сияқты ұйымдар.

Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни занды және жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға жүмсау мүмкіндіктерін іздейді.

Үшінші топ, және инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын  кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауыпты. Статистика деректері дәлелдегендей олардың бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 1/4 бөлігі ғана кейбір табысқа жетеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындары табысты және болашағы бар екенін дәлелдеді.

Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандары, яғни брокерлер мен дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға бағалы қағаздар операциясын жүргізуге жеңілдік береді.

Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар — оларды шығарушылар (эмитенттер) және инвесторлар немесе инвестициялық институттар. Мемлекет эмитент заң жүзінде белгілейді.

Эмитент — заңды тұлға, ол мемлекеттік орган немесе жергілікті басқару органы болуы мүмкін. Ал инвестор жеке адам немесе занды тұлға  болуына құқылы. Олар бағалы қағаздарды өз қаржысына сатып алады. Инвестициялық  институттар — занды тұлға. Олардың ұйымдық түрлері әртүрлі болады. Бағалы қағаздар нарығына қатысушы — занды тұлғалар мемлекеттік лицензия, ал жеке адамдар мамандығы туралы аттестат алулары ша

          3.3 Қор биржасы және оның қызметі

 

Қор биржасы деген  бағалы қағаздар сатып алатын және сатылатын негізгі нарық орны. Қор биржаларында ірі банктер қызмет етеді. "Биржа" деген термин ежелгі грек сөзі — "бурзэ", яғни әмиән деген мағынаны білдіреді. Экономикасы дамыған мемлекеттерге биржалар бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы:

- қор биржасы;

- тауар биржасы;

- еңбек биржасы.

Сонымен, биржа —нарықтың  ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен  ұсыным негізінде тауармен, бағалы қағазбен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол — сатушылар мен  сатып алушылар келісілген келу үшін кездесетін орын.

Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принциптерде жүмыс істейді. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасын құру, оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталынады. Биржаның басты органы болып "биржалық комитет" саналады, ал оның мүшелерін брокер немесе маклер деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатыса алмайды, яғни болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлер мен қатар өз есебінен ақша жұмсап, айналысатын дилер де жүреді.