Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы

Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің, құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін өткізумен бір немесе бірнеше қоғамды құру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе өндірістік кооперативке акт бойынша өткізілсе ол қоғамды қайта құру деп танылады.

Қоғамды ерікті түрде тарату туралы шешім несие берушілердің келісімдері  бойынша және олардың бақылауымен  акционерлердің жалпы жиналысында  қабылданады. Таратуды жалпы жиналыстың шешімі тағайындаған тарату комиссиясы жүзеге асырады. Қоғамды тарату кезінде ең алдымен оның несие берушілерінің талаптары қанағаттандырылады. Несие берушілермен есеп айырысу аяқталғаннан кейін таратылатын қоғамның қалған мүлкі акционерлердің арасында төмендегідей кезекпен бөлінеді:

Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;

Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ төленбеген дивидендтерді төлеу жүзеге асырылады;

Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың  иелеріне оларға тиесілі акциялардың  атаулы құнын өтеу жүргізіледі;

Қалған мүлік барлық акционерлер  арасында оларға тиесілі акциялардың  атаулы құнына бара-бар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.

Акция – акционерлік қоғамның жарғылық қорын бірдей үлестер көлеміне бөліп, әрбір акционерге олардың салған салымдарына қарай пропорционалды берілетін, акционерлік қоғаммен шығарылатын бағалы қағаз.

Акция акционердің дивидендтер  нысанында акционерлік қоғам  табысының үлестерін алу; қызметті басқарудағы қатысу; акционерлік қоғам тарауынан кейін оның мүлкінің жартысын алудың құқық категориясы мен түрін куәландырады. Акция табысын дивиденд деп атайды. Оның көлемі акционерлік қоғамның кәсіпкерлік – коммерциялық және қаржылық әрекетіне тәуелді.

Акцияның сату бағасы оның бағамы деп аталады.

Акциялардың бақылау  пакеті – басқа акционерлермен салыстырғанда, белгілі бір акционердің акцияларының жалпы көлемінің басымдылығы (50%-н жоғары). Бұл пакетінің меншік иесіне акционерлік қоғаммен қабылданатын шешімдерді анықтауға мүмкіндік береді, яғни оның «даусы үлесімді» болады.

Бағалы қағаздар, акциялар қоғамға екі түрлі артықшылық әкеледі:

Басында көптеген ұсақ салымшылар арасында таратылған үлкен капиталдың жедел шоғырландыру мүмкіндігі.

Биржалық механизм арқылы акцияларды алу немесе сату мүмкіндігі, яғни, ірі капиталдың бір аядан  екінші аяға тез құйылуы, конъюктураға байланысты. Басқа серіктестік түрлерінде бұл мүмкін емес.

Сонымен бірге, коммерциялық тәжірибе көрсеткендей, бұл ұйымдастыру-құқықтық басқару нысанында әр түрлі қызметкерлікті дұрыс қолданбау жиі кездеседі. Басқарушылар (директорлар, құрылтайшылар) кәсіпкерлік қызметте жұмыс жасамайтын, тек дивиденд алуға мүдделі, осындай топтың ақшасын ұстап отырады. Сол себептен, акционерлік қоғамның дұрыс, тиімді қолданылуы, тек керекті заң шеңберімен анықталуы тиіс.

Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын қоғам  ашық акционерлік қоғам деп аталады. Мұндай акционерлік қоғамдар өз акцияларын заң белгілеген шеңберінде сатуға құқылы. Осындай қоғамдар акционерлер үшін жылдық есеп жариялауы керек (бухгалтерлік баланс, зиян, пайда шоттары).

Акционерлік қоғамның басқару  органы – акционерлер кеңесі. Бұл  кеңестің өкілдігі қоғаның ешқандай атқарушы органдарына жүктелінбейді. Акционерлер саны 50-н асатын, акционерлік қоғамда әрдайым бақылаушы кеңес ұйымдастырылуы тиіс. Бұл кеңес акционерлердің мүдделерін қорғап, директорлар қызметін бақылап отырады. Бұл орган ерекше компетенцияға ие болуы тиіс. Акционерлік қоғам акционерлер кеңесінің шешімімен ЖШС-ке немесе өндірістік кооперативке айналуы мүмкін.

 

 

 

 

Еншілес шаруашылық серіктестік және тәуелді акционерлік  қоғам

 

Біріншісі толық серіктестік  нысаны бола алмайды, осыған байланысты ол дербес заңды тұлға ретінде құрыла алмайды. Еншілес серіктестік деп жарғылық қорға басымырақ қатысуына қарай, не олардың арасында жасалған шарттарға сәйкес немесе өздері қабылдайтын шешімді өзгеше түрде белгілей алатын серіктестікті айтамыз. Оның екі белгісі бар:

Жарғылық қорға басымырақ қатысуына қарай;

Олардың арасында жасалған шартқа сәйкес.

Бұл жерде жарғылық қорға  басымырақ қатысуын екі тұлғадан қарастыруға болады. Біріншіден, егер акциядағы үлес бір дауысқа 50% тең  келсе, екіншіден, жарғылық қордың 12% бір  қатысушыда болса, ал, қалғандардың үлестері 10%-н аспайтын болса, осыны басымырақ қатысу деп түсінеміз. Еншілес шаруашылық серіктестіктер өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің борыштары бойынша жауап бермейді. Ал негізгі шаруашылық серіктестігі банкротқа ұшыраған кезде оның борыштарын өтеуге көмектесуге міндетті. Еншілес шаруашылық серіктестік акционерлері, негізгі шаруашылық серіктестігінің кінәсінен болған залалды олардан талап етуге құқылы.

Тәуелді акционерлік  қоғам – деп дауыс беруші акцияларының 20% басқа заңды тұлға меншігінде болған қоғамды айтамыз. Басымырақ қатысушы заңды тұлға, тәуелдік акционерлік қоғам акцияларын тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мәліметті заң құжаттарында дереу жариялауға міндетті.

Жарғылық қорға қатысушы басқа да акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында 25%-дан артық дауысты пайдалана алмайды.

1.3 Акционерлік  қоғамның артықшылықтары мен  кемшіліктері

 

Акционерлік қоғамның артықшылықтары:

Жарғылық қорындағы  акционерлердің үлестік қатысуының негізінде құрылатын жеке меншік есебіндегі мүшелер бірігуінің коллективтік- корпоративтік сипаты.

Ғылым, техника, сыртқы және ішкі нарықтарында қызметтер мен  тауарларды өндіру мен өткізудің  тәжірибе жетістіктерінің (олардың  түріне, сапасына, бағасына және т.б.-ға сұраныстың өзгеру тенденциясын алғанда) негізінде тиімді даму үшін кең мүмкіндіктерді береді.

Тек акционерлік қоғамдар акциялар шығара алады.

Акционерлік қоғамның әрбір  қатысушысының жарғылық қорындағы, жинаған мүлікте және банк шоттарындағы жинаған ақша қаражаттардың үлесін анықтайтын акциялар құнының есебіндегі олардың шектеулі жауапкершілігі.

Операцияларды жүргізудің басқару қарапайымдылығы.

Акционерлік қоғамның шексіз өмір сүруі.

Қоғам банкротқа ұшыраған кезде тек өзінің акция құны шеңберінде тәуекел етеді.

Кемшіліктері:

Акционерлік қоғамды  ұйымдастыруда, мемлекеттік тіркеу мен құрылымның өзгеруіндегі болатын  қиыншылықтар.

Әрекет ету мерзіміне  қарамастан, салық салу қойылымының  жоғары болуы.

Барлық акционерлердің акционерлік қоғамды басқаруға  қатыса алмауы, өйткені, шынайы бақылау  үшін 20%-ке ие болуы керек.

Кейбір тұлғалардың  қолында зор акция мөлшері  шоғырланады, әрине, бұл оны пайдалануға әкелуі мүмкін.

Тағы бір айта кететін  жайт, серіктестіктер мен қоғам арасындағы ерекшелік, ол қоғам капиталдың бірігуін білдіреді, яғни құрылтайшылардың қатысуы  мүліктік салымдарында айқындалады. Ал серіктестік - тұлғалардың бірігуін білдіреді, яғни құрылтайшылар тек серіктестіктің қызметінде өз мүлкімен ғана қатыспай, сонымен қатар кәсіпкерлікпен де айналысады. Екіншіден, қоғамның қатысушылары жарғылық  капиталға салған салымдардың шеңберінде ғана шығындар тәуекеліне жауапты, ал серіктестіктің құрылтайшылары өзінің барлық мүлкінің қарыздары бойынша ғана шектеулі жауапкершілігіне жауапты.

 

                        Қоғамның жоғарғы органы;          Кесте  1

 

Нысан	Дауыс беру	Ерекшеліктері
Толық серіктестік	Әр қатысушы бір дауысқа ие; егер құрылтай құжаттарында басқаша көрсетілмесе	Шешімдер жалпы келісім арқылы қабылданады
Сенім серіктестігі	Толық серіктестер дауыс береді, салымшылар қатыспайды.	Салымшылар толық серіктестер  шешімін талқыламайды.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік	Әр қатысушы үлесіне қарай дауысқа ие болады, егер заңда басқаша көрсетілмесе, заң дауыс беру тәртібін қарастырады, бірақ,ол құрылтай құжаттары арқылы өзгертіледі.	Заң өкілеттілік шеңберін айқындайды, бірақ ол құрылтай құжаттары бойынша  өзгертілуі мүмкін.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік	Әр қатысушы үлесіне қарай дауысқа  ие болады, егер заңда басқаша көрсетілмесе, заң дауыс беру тәртібін қарастырады, бірақ,ол құрылтай құжаттары арқылы өзгертіледі.	Заң өкілеттілік шеңберін айқындайды, бірақ ол құрылтай құжаттары бойынша өзгертілуі мүмкін.
Акционерлік қоғам	Бір акция - бір дауыс; заң дауыс  беру тәртібін императивті түрде  анықтайды; ерекше акциялар дауыс бермейді, егер құрылтай құжаттарында басқаша  көрсетілмесе.	Заң өкілеттілік шеңберін айқындайды, бірақ ол құрылтай құжаттары бойынша өзгертілуі мүмкін.

 

Атқарушы және басқа да органдар             Кесте  2

 

Толық серіктестік	Қалыптасу түрлері, тәртібі, өкілеттілігі құрылтай құжаттарымен белгіленеді.
Сенім серіктестігі	Қалыптасу түрлері, тәртібі, өкілеттілігі құрылтай құжаттарымен белгіленеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік	Атқарушы орган (коллегиалды, жалғыз басқару) ағымды басқаруды жүргізеді  және жалпы кеңеске есеп береді. Атқарушы органға бақылау жасайтын, құрамына атқарушы орган мүшесі кірмейтін  ревизиялық комиссия құрылуы мүмкін.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік	Атқарушы орган коллегиалды, жалғыз басқару ағымды басқаруды жүргізеді  және жалпы кеңеске есеп береді. Атқарушы органға бақылау жасайтын, құрамына атқарушы орган мүшесі кірмейтін  ревизиялық комиссия құрылуы мүмкін.
Акционерлік қоғам	Акционерлік қоғамның атқарушы органының  құқықтық негізі, ЖШС-не ұқсас; заңмен белгіленген кейбір сұрақтар болмаса, ашық акционерлік қоғамда бақылау  кеңесінің мүшелері 500-н кем болмауы  тиіс. Оның функциялары: атқарушы органдарды бақылау, маңызды келісім шарттарды жасауға рұқсат беру, мүше ретінде арнайы мамандар шақырылуы мүмкін. Ревизиялы комиссияның мүшесі болып, тек акционерлер бола алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-тарау. Бағалы  қағаздардың негізгі және туынды түрлері

2.1 Акциялар

 

Акция - акционердің қоғамдағы  үлесін немесе меншігін куәландыратын  бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның  капиталының, мүлкінің, кірісінің бір  бөлігіне заң жүзінде меншік құқын  береді. Компания қанша уақыт жұмыс  істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады.

Акция белгілі бір  жағдайда акционерлік қоғамның капиталын  ұлғайтуға және оны инфляциядан  қорғауға жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден бір түрі. Акция - компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі. Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.

Акция бірнеше түрге жіктеледі. Бір жағынан, бір акционерден басқа біреуге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция деп те - екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.

а) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында  қанша және қай уақытта алғандығы  туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.

ә) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітапта  ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны ғана көрсетіледі.

Корпорацияларға басқару  жағынан қолында атаулы акциясы  бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары да әр түрлі:

Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға  кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның  шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.

Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

Жай акция бойынша  төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция бойынша да дивидендтер  таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте - атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.

Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда — директорлық квоталы акция деп аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.