Ақша айналысы және Ақша айналыс Заңы. Ақша массасы және ақша айналысын реттеу

Ақша  айналысы және Ақша айналыс Заңы. Ақша массасы және ақша айналысын реттеу. 

          Ақша айналысы туралы ұғым

         Қайта құру кезеңіне дейін «ақша айналымы» мен «ақша айналысы» ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал аума айналымы ұғымы бұған кең мағына бергендіктен ол қолма-қол және қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындарын ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса қолма-қаолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлуінің қарастырады.

          Ақша белгілері әртүрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтері жиынттығымен қамтамасыз етілсе қолма-қолсыз рубль – бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйе мен қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтық қолында қанша ақша, қанша тауардың болатынын және олардың қандай бағада атылатыны белгілі болған.

         Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылуы. Тауар айналымы процесіндегідегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақының жүзеге асыру негізінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасу-ақша айналысы деп аталады.

         Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалысты, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды. Тауар сатып алынғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналысты әрқашан жүреді.

           Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызметі тек сату-сатып алумен шектелмейтін түсінеміз.

Ақша айналысын  реттеудің элементі – қолма-қол  ақшаның қолдану азайту болып  келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулары  қолма-қол ақшаның қолданылуын  шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.

Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуін. Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайда түбірімен өзгертті.

       Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырушыларының 25-27% - ды ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны, несиелік карточкалар, т.б. көмегімен жүргізіледі. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды болу қажет емес. Ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.

        Бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді.

Сондай-ақ:

• өнімді өндіру және соту процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысуларымен байланысты ақша айналымы,
• тауарлы емес сипаттасы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы,
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, неше ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

           Ақша базасы

         Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстің айтқан ақша айналысының занымен реттеледі. Айналысқа қажетті ақша саны – айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа қажетті ақша санының формуласы төмендегідей:

Монетаристер  деп аталатын, ағылшын классикалық  экономика мектебінің ғалымдары, келесідей  тепе-теңдікті белгіледі: PY = TV + DV’

Мұңдағы: Р –  бағаның жалпы деңгейі;

Y - өндіріс  көлемі;

T – ақша  белгілерінің саны;

D – депозиттер;

V – V’ ақшаның  және депозиттің айналыс жылдамдығы.

        Ақшаның төлем құрамы ретінде қызмет етуі айналысқа қажетті ақшаның жалпы көлемін қысқарады. Бұл, қарыз міндеттемелерінің көп бөлігін қарыз талаптары мен міндеттемелерінің көп бөлігі қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу арқылы табу жолымен түсіндіріледі. Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша санына кері әсер етеді неғұрлым тауарлардың көп бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналыс үшін ақшаның аз саны қажет етіледі. Оған қоса, мынаны ұмытпаған жөн, айналыстан алынған ақшаның белгілі бір саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы тұрақты ақша резервін қалыптастырады. Осының нәтижесінде, айналыстағы ақша санын анықтайтын заң келесі түрдегі формалар мен беріледі.

А – төлем  құралы және айнасы ретінде қажетті  ақша саны,

Т – тауар  бағасының сомасы;

Н – несиеге  сатылған тауар бағасының сомасы;

Т - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша  төлем сомасы;

Ө - өзара есептескен талаптар мен міндеттемелер сомасы;

АР – ақша резервтері;

А – ақшаның  төлем және айналыс құралдары  ретіндегі айналымының орташа саны.

Теңдікте көрсетілгендей экономикадағы ақша массасының айналды  мүмкін себептердің бірі ретіндегі  тауарлар бағаларының едәуір аз төленбеген төлемі болып табылады. Бұл жағдайда Т шамасы кері таңбаға ие. Алайда бұны нарықтық экономикаға өтуші Қазақстанда және басқа да елдерде, өнеркәсіптер арасында орын алған төлемсіздік мәселесін ақша массасын көбейту арқылы шешуге болады деуге болмайды, мұның себептері көп әлсіз төлем тәртібі, төлемсіздік тізбесінде потенциалды банкроттардың болды, банкроттықтың тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының әлсіз дамуы және т.б.

Ақшаның сандық теориясы айналысқа қажетті ақша санын дәл анықтауға мүмкіндік бермейді, ол шаруашылық қатынастары мен экономикалық даму факторының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарының орнын анқытайды.

        Ақша массасының құрамы ол елдің несие-ақша жүйесімен анықталады.

М, ақша агрегатына қатысты бірегей көзқарас бар, оған айналыстағы нақты ақшалар мен  мерзімсіз депозиттерді жатқызады. Кейбір, елдер бұған барлық ағымдағы салымдарды, мысалы, Ұлыбритания –  тек олар бойынша пайызбен есептемейтін депозиттерді ғана жатқызады. АҚШ-та сондай-ақ М-ге банктің емес мекемелермен шығарылған аккредитивті, Жапонияда – 7 күн бұрын алдын ала хабарлауға жататын депозиттерді жатқызады.

        М және М агрегаттарды анықтау барысында елдер арнасында мәнді айырмашылықтар бар. Францияда М – ге М – мен қоса, 4 жылға дейінге мерзімсіз депозиттерді, АҚШ-та жинақ шоттарындағы қалдықтарды, ақша нарығы қорларының акцияларын, АҚШ-ғы банктерде және шетелдегі банктердегі. АҚШ резиденттерінің еуро, долларларын Ұлыбританияда – чек шығаруға болатын депозиттерді, бір ай бұрын хабарлайтын депозиттерді жатқызады.

      М агрегатын және М – ден басқа Францияда резидент еместердің ақшалай активтерін мерзімді депозиттерді, массалық бондар және қаржы мекемелерінің депозиттің сертификаттарын. Германияда – жинақ депозиттерін; Ұлыбританияда – мерзімді депозиттің сертификаттарды валютадағы депозиттер мен сертификаттарды жатқызады.

Сонымен әрбір  келесі агрегат өзінен кейінгі элементті  қосып отырады.

Коммерциялық  банктердің несиелік ақшаларды шығару интосивтілігі депозиттерді міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады. Қаншалықты резервтеу нормасы жоғары болса, соғұрлым банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдаланады.