Қаржылық есеп

    2.2 Қаржылық - шаруашылық қызметінің есебін беру  

      Қаржы шаруашлық қызметтің нәтижелері  туралы есеп беру Қазақстан  Республикасындағы бухгалтерлік  еептің №3 стандартында ашылып  көрсетіледі .Бұл стандарт бағалау  әдісі , есеп саясаты өзгерген  кезде және елеулі қателіктер  анықталғанда және түзетілгенде қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру мен олардың қаржы есептемелеріндегі баптардың сыныптамасын белгілейді :

    -негізгі  қызметтен ( өнімдерді , жұмыстарды , қызметтерді сатудан ) алынған  табыс ;

    - сатылған өнімнің , жұмыстың , қызметтің өзіндік құны ;

    -жалпы  кіріс ;

    -кезең  шығындары . Оған енетіндер : жалпы  және әкімшілік шығындары,  проценттерді  төлеу шығындары , сату жөніндегі  шығындар;

    -негізгі  қызметтен алынған кіріс немесе  зиян ;

    -салық  салуға дейінгі әдеттегі қызметтен алынған кіріс немесе зиян ;

    - табыс салығы ;

    - салық салудан кейінгі әдеттегі  қызметтен алынған кіріс немесе  зиян – төтенше жағдайлардан  алынған кіріс немесе зиян ;

    - таза кіріс немесе зиян (№1  – кесте ).  
 
 
 
 

    Қаржы – шаруашылық қызметтің 1996 жылғы 31 желтоқсандағы нәтижелері туралы  есеп беру ( №1 – кесте). 

             

                      

    Осы баптардың барлығның сомасының өзгерісі түсіндірме жазбада ашылып көрсетілуі тиіс .

    Стандарт  төтенше жағдай деп аталып жүргендерге  түсінік береді . Бұл кәсіпорынның әдеттегі қызметінен ерекшеленетін  оқиға немесе операция .

    Яғни  олар жиі қайталанбайды немесе тұрақты болып отырмайды.Төтенше жағдайда кірістің немесе зиянның мәні мен сомасын түсіндірме жазуларды бөлек ашып көрсету керек .

    Стандарт  сондай – ақ тоқтатылған операцияға анықтама береді . Бұны тоқтатылған  операциялар бойынша кәсіпорын  филиалының сатылуымен немесе таратылуымен түсіндіруге болады .

    Түсіндірме  жазуда мыналар ашылуға тиіс : тоқтатылған  операцияның мәні, тоқтатылған операцияның  сомасы мен географиялық ауданы, операцияның  нақты тоқтатылған күні, операцияны тоқтатудың әдісі (сату немесе тарату және олардың себебі ), тоқтатылған операциядан алынған кіріс немесе зиян , өнімдерді сатудан немесе есепті кезеңдегі кәсіпорнның әдеттегі қызметінен алнған кіріс немесе зиян .

    Стандарт  бақылауды өзгертудің әдістерін  және олардың кіріске немесе зиянға әсерін қарастырады .Есептік бағалаудағы өзгерістердің нәтижесі  таза кірісті немесе зиянд анқтаған кезде мыналарға қосылады :

    * есепті кезеңге , егер өзгеріс  осы кезеңге ғана әсер етсе ;

    * өзгеріс болған есепті кезеңге  және келесі есепті кезеңге  , егер өзгеріс оларға да әсер етсе .

    Кірістер  мен зиянға әсер ететін есептік бағалаудағы  өзгерістердің        мәні мен көлемі де түсіндірме жазуларда  көрсетілуге тиіс .Сонымен қоса стандартта елеулі қателіктер мен олардың шаруашылық қызметіне әсері қарастыпылады . Елеулі қателік дегеніміз есепті кезеңде анықталған , маңыздылығы соншалық , тіпті бұрыңғы жылдардың қаржылық есептемелері жарамсыз деп санауға әкеп соқтыратын бұрынғы жылдардың қателіктері .

            

    2.3 Қаржылық есеп беруді жасау  және ұсыну  

      Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын қамтамасыз ету үшін “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңға , 24 “Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру” бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті .

    Есептік кезкңдегі түгендеу санын , оның жүргізілетін күнін , оның әрбіреуін тексеретін мүлік  тізбесін субъект белгілейді . Субъект  түгендеуді жүргізу міндетті мына жағдайларда  қалып қалады :

    -  жылдық бухгалтерлік есеп беруді  жасау алдында , алайда есептік жылдың қараша айынан бұрын бастамауы керек ;

    -  субъект мүлікті жалға , сатуға , сатып алуға , сондай – ақ  шаруашылық жүргізуші субъектінің  қайта құрылуына тапсырғанда  ;

    -  материалды – жауапты тұлға  ауысқанда (істі қабылдау –  тапсыру күні);

    -  талан – тараж және қаскүнемдік  фактілерін белгілегенде сондай  – ақ құндылықтар бүлдірілгенде  – мұндай фактілерде дереу  түгендеу ;         

    - төтенше жағдайдан болатын өрт  немесе стихиялық (дүлей) апат  кезінде, бұл апаттар басылғаннан  кейін түгендеуді дереу қолға алу ;

    - тарату (бөліністік) балансы жасалмастан  бұрын субъектіні таратуда (қайта  ұйымдастыруда) ;

    - негізгі құралдарды және тауарлы  – материалдық қорларын қайта  бағалауда – субъектінің есептік  саясатымен белгіленген мерзімде  және Қазақстан Республикасы заңында қарастырылған басқа  жағдайлар .

    Аяқталмаған құрылыстарды түгендеу барысында оның бар – жоқтығын және заттай көлемі тексеріледі , сонымен бірге оның құрамына құрал – сайман , құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін анықтау ; құрылыс – монтаж жұмыстарының құрамында – жоспарсыз жұмыстың бар – жоғы анықталуы керек ; тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс объектілерінің жағдайын анықтайды .

    Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай жұмысын , оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді .

    Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен және қатаң есеп берумен банктерді полистік ( сақтандыру куәлігі ) қайта есептеумен түгендейді .Түгендеу нәтижесін жеке “Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен” рәсімдейді .

    Кассадан  түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің  басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады . Кассаны түгендеу , қатаң есеп барумен құжаттар және бланкілерді (әуе – және теміржол билеттері , жанар – жағай май ( бензин ) талондарын және т.б. ) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысуымен кенеттен болады . Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта есептеліп , кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі . Түгендеу басталғанша ( бірнеше касса ) оларға сүргі салынады , яғни мөрленеді . Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек . Кассирден барлық кіріс және шығыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген , есептен шығарылмаған сомма қалған жоқ , деген қолхат алынады . Ақша қайта есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады . Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады . Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады .

    Түгендеу  барысында мыналарды тексеру  аса қажет : кассирмен толық материалдық  жауапкершілік туралы келісімшарт  бекітілді ме , касса талапқа сай  жарақталған ба , сейф кілттерінің дубликат ( көшірме нұсқасы ) қайда сақталады .

                  

     Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 тенге артық шықты . Мұндай жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып , мына жазулар бойынша ресімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі ( жатқызылады ) :

    451”  Кассадағы ұлттық валюта түріндегі  қолма - қол ақшалар” шот дебеті 

                   727 “Негізгі емес қызметтен алынған  басқадай табыс” шот кредиті    150 теңге

                    Егер кассаны түгендеу кезінде  5 000 тенге кем шықса , мұндай жағдайда :

                    -  анықталған кем сомаға кассалық  шығыс ордері жазылады :

    334 “Бүлінген құндылық шығыны , кем  шығу” шот дебеті 

                    451 “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі  қолма - қол ақшалар” 

    шот кредиті                                                                                                              5 000 теңге    

                    - кассирдің мойнына ақшы салу ;

    333 “Материалдық зиянның орнын толтыру  бойынша есеп айырысу” шот  дебеті 

                    334 “Бүлінген құндылық шығыны , кем шығу” шот кредиті                  5 000 теңге

                     - кассирмен кем шығуды жабу ( кассалық  кіріс ордері жазылады ) :

    451 “Кассалық ұлттық валюта түріндегі  қолма - қол ақшалар” шот дебеті 

                     333 “Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу” шот кредиті    5 000 теңге  .

                   Тексеруге жататындар :

    - есеп беруші тұлғалармен есеп айрысу - Қазақстан Республикасы заңында белгіленген іс сапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру нормасына , субъектінің кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес шаруашылық , өкілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді .Ақшалай қаражатты беру және шығын кәсіпорындардағы   24 “ Шығын кәсіпкерлік субъектілердің есебі және есеп беруі”  Стандартына сәйкес тексеріледі ;

    - кредиттерді алу және өтеу бойынша ба айырысу нкпен есеп– тексеру барысында ағымдық , корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына қатысты банк жазулары салыстырылады .Ақшалай кредит сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне ( кредиттік келісімшартпен анықталады) сәйкес көрсетіледі;

    - сатып алушылар және тапсырыс берушілермен , жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу – субъект таңдаған есептік саясатқа сәйкес тексереді . Мынаны есте ұстау керек : талап қою мерзімі 3 жылды құрайды ( Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 178 – бабы , Салық кодексінің 219 – бабы , 1 – тармағы , 1 – тармақшасы ) . Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды кешіктіру ( қарызды төлеу мерзімін өткізіп алу ) сәтінен басталады . Талап қою мерзімі біткен (өтіп кеткен ) дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен шығарылады (БЕС 5 “Табыс” және оған әдістемелік ұсыныс

болып табылатын “Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв” ) немесе резерв құрлмаған болса , онда шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылып , салық салғанда түзетуге кіреді ( Салық көдексінің 219 – бабы);

    - еңбекақы бойынша  субъектінің қызметкерге берешегі – комиссия істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы білдіреді ( Салық кодексінің 149 – бабы , 2 – тармағы)

    - есептеудің дұрыстығы , мөлшерлеме көлемі және салық төлеу мерзімдері жинақтаушы зейнетақы үшін ұсталымдар , сондай -ақ бұлардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табуы ;

    - алдағы кезең шығындары - құжат бойынша шотта көрініс табатын сома , сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді ;

    - жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу – жолдағы тауарлар сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім бойынша .

    Инвестицияны  түгендеу құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтын құжаттар , олардың дұрыс ресімделуі , құнды қағаз балансында ескерілген құнның нақтылығы ,уақтылығы және қағаз бойынша алынған табыстардың бухгалтерлік  есепте толық көрініс табуы тексеріледі .

    Материалдық емес активтерді түгендеу олардың есепте дұрыс әрі уақтылы көрініс табуы , субъектінің оны пайдалану құқын растайтын ( патент , лицензия , тауарлық таңба және т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі .