Қаржы жүйесінің құрамы

      халықтың  қаржысы.

      Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жапымемлекеттік, яғни орталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.

      Жергілікті  қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік ролі, оның құрамы мен құрылымы бүтіндей жергілікті органдарға жүтелінген функциялардың сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.

      Жалпы, қаржылардың бүкіл құрамы екі  ірілендірілген бөлікке біріктіріледі:

      мемлекеттік және муниципалдық қаржы;

      шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржысы.

      Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекекттің негізгі қаржы жоспары ретінде мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда, мемлекеттік несиеде көрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.

      Несие қатынастарының қаржы қатынастарынан айырмашылығы болғанымен мемлекеттік  несие қаржы жүйесіне қамтылады. Бірақ несиенің бұл түрі мемлекеттің бюджеттің тапшылығын жабу мақсатына бағытталғандықтан, мемлекет қаржысының тұрақтылылығын қамтамасыз ететіндіктен, ол бойынша есеп айырысу бюджет қаражаттары есебінен болатындықтан – бұл буын қаржы жүйесіне де, сондай-ақ несие жүйесіне де жатады деп есептеуге болады.

      Қаржы қатынастары сфераларының әрқайсысының ішінде буындар бөлінеді, оның үстіне қаржы қатынастарын топтастырып, мақсатты ақша қорларының құрамы мен арналымына белгілі бір әсер ететін субъектк қызметінің сипатына қарай жүргізіледі. Бұл белгі кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы сферасында мынадай буындары бөлуге мүмкіндік береді: коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы; коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы.

      Қаржы жүйесінің әр буыны өз кезегінде буыншаларға(ондағы қаржының өзара байланысының ішкі құрылымына сәйкес) бөлінеді. Мәселен,  салалық бғыныштылығына қарай коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындар (ұйымдар) қаржысының құармына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, көлік, құрылыс және т.б. кәсіпорындарының қаржылары болып мүшеленеді. Мемлекет қаржысының құрамында буындар ішіндегі қаржы қатынастарын топтастыру, мемлекеттік басқарудың деңгейіне (республикалық, жергілікті) сәйкес жүзеге асырылады. Сақтық қатынастары сферасында буындардың әрқайсысы сақтандырудың түрлеріне (жалпы сақтандыру, өмірді сақтандыру) бөлінеді.

      Мемлекеттердің  көпшілігінде қаржы жүйесін құрудың  қағидаты – фискалдық (қазыналық) федерализм қағидаты.

      Қаржы жүйесінің функциялық құрылысы мынадай  негізгі қағидаттарды қанағаттандыруды тиіс:

  біріншіден, қаржы жүйесінің жеке алынған әрбір буыны ақша қатынастарының аса кең шеңберін қамти алады, бұл жалпы категория болып табылатын «қаржыға» ғана тән қасиет;

      екіншіден, тұтастай алынған қаржы жүйесі әрбір  нақты сәтте объективті экономикалық категория ретінде қаржының қағидалы мәндік сипаттамаларына және функциялық арналымына дәл сәйкес келуі тиіс.

      Қаржы жүйесін құрудың негізіне мына қағидаттар қойылған:

      Қаржы жүйесін ұйымдастыруға централизм мен демократизмнің үйлесуі. Мемлекеттік қаржы органдары тарапынан болатын орталықтандырылған басшылықпен бір мезгілде жергілікті қаржы органдарына және шаруашылық жүргізуші субъектілергі кең құқық пен дербестік берілген.

      Бұл қағидат жергілікті қаржы ограндарының тиісті жергілікті әкімшілікке және жоғарғы қаржы органдарына екі  жақты бағынышты жүйесін алдын  ала айқындайды.

      Салалық қаржыларды басқарудағы дамократиялық  негіз шаруашылық жүргізуші органдарға капипалды (негізгі және айналым капиталдарын) бекітіп беруге, оларға әр түрлі мақсатты арналымның ақша қорларын жасауға және оларды пайдалануға құқық беріде көрінеді. Жоғары тұрған органдар өзінің құзыры шегінде салалық қорлар мен резервтерге орналастырылатын қаражаттардың бір бөлігін қайта бөлу туралы шешім қабылдайды, оларды мақсатты пайдаланудың тәртібін анықтайды.

      Кәсіпкерлік секторда қаржы дербестігі неғұрлым толық көрінеді: оның қатысушылары мемлекеттің қаржы жүйесі алдындағы  міндеттемелерді орындағаннан кейін  қаржы ресурстарын еркін иемденеді.

      Ұлттық  және аймақтық мүдделерді сақтау. Аймақтарды дамытудың әлеуметтік жағынан қабылдауға болатын деңгейі сиялқы бұл қағидаттың талаптары қаржы қатынастарында ұлттық теңдікті қамтамасыз етуге шақырады. Қаржы жүйесін құрыдағы оның көрінісі мемлекеттік қаржы органдары құрылымының ұлттық-мемлекеттік және әкімшілік-аймақтық құрылымына сай келуі. Әрбір облыста, ауданда және қалада қыржы органдардың тиісті аппараты бар. Төменгі құрылымдарда арнаулы қаржы органдарының болмауы мүмкін, онда олардың функцияларын жергілікті әкімшіліктің аппараты атқарады. Федеративтік құрылысы бар көпұлтты мемлекеттерде бұл қағидаттың маңызы аса артып отыр.  

Қаржы жүйесінің қағидаттары. 

      Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты орталық қаржы органдары арқылы мемлекеттің жүргізіп отырған бірыңғай мақсаттармен алдын ала айқындалып отырады. Қаржылардың барлық буындарын басқару бірыңғай негізгі заңнамалық және нормативтік актілерге негізделеді. Қаржы жүйесінің бірлігі қаржы ресурстарының басты көздерінің ортақтастығында (бірлігінде), олардың қозғалысының  өзара байланыстығында, қажетті қаржылық көмек көрсету үшін қаражаттарды аймақтар, салалар арасында қайта бөлуде болып отыр. Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты экономиканы басқарудың барлық деңгейлерінде жасалатын қаржы жоспарлары мен байланыстардың өзара үйлесу жүйесінде өзінің нақтылы көрінісін табады.

      Қаржы жүйесінің жеке құрамды  элементтерінің функциялық арналымының қағидаты қаржының әр буыны өз міндеттерін шешіп отыратындығынан көрінеді. Оған айырықша қаржы аппараты сәйкес келеді. Мемлекеттік бюджеттің ресурстарын құрып, пайдалану жөніндегі жұмысты ұйымдастыруды республиканың Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.

      Бюджеттен тыс қорлардың (ресурстардың) мақсатты міндеттерін тиісті аппараттар анықтайды және шешеді немесе белгілі бір министрліктің және үкіметтің басқаруына беріледі.

      Ұлттық  шаруашылықты басқарудың сатылас қағидаты жоғары органдар (министрліктер, ведомстволар, холдингтер, ассоциациялар, бірлестіктер) деңгейінде де, сондай-ақ төмнегі (фирмаларда, компанияларда және т.б.) деңгейде де қаржы аппаратының тиісті құрылымын байланыстырады (қамтамасыз етеді). Бұдан басқа, қаржы аппаратын ұйымдастыруда акционерлік, бірлескен, аралас, кооперативтік, сондай-ақ қоғамдық кәсіпорындар мен ұйымдарды басқарурдың ерекшіліктері қамтып көрсетіледі.

      Қазіргі кезе қаржы жүйесі терең өзгерістерге ұшырап, қайта құрылуда. Қаржы жүйесін  қайта құрудың басты міндеті  оның Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтадырып, одан әрі тездетуге ықпал етуді күшейту, ұлттық табыстың үздіксіз өсуін қамтамасыз ету, өндірістің барлық буындарында шаруашылық-коммерциялық есепті нығайту болып табылады.

      Нарықтық  қатынастарға көшу барысында қаржы  жүйесінің ролі мен маңызы шұғыл  артады. Қаржы-несие нарықтық мехенизмдердің неғұлрым тиімді жұмыс істейтін секторларының біріне айналыу тиіс.

      Қаржы және ең алдымен бюджет жүйесі жалпы ішкі өнімнің өсуіне және оның басты бөлігі – ұлттық табысқа, макро- және микроэкономика кәсіпорындарының, фирмаларының және салаларының дамуына және халықтың көптеген жігінің хал-ахуалына айтарлықтай ықпал жасайды.

      Қоғамда істің жайы қаржы ахуалымен анықталады, сондықтан тұрақтану мен дамудың  бағдарламасы бірінші кезекте экономиканың тиімділігін арттыру жөніндегі жалпыэкономикалық шараларды іске асыруды қарастыруы тиіс. Бұл шаралардың қатарыннда – өндірістік қатынастарды жетілдіру, экономиканы әлеуметтік қайта бағдарлау, ұлттық шаруашылықтың құрылымын жаңғырту, ғылыми-техникалық прогресті тездету.

      Сыртқы  экономикалық қызметті жандандыру, ішкі өндіріс есебінен тұтыну рыногын толықтыру проблемасын шешу шаралары тұр. Қаржы шараларының ішінде иннвестицияларды оңтайластыру, басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындарды азайту, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейінде үнемдеу режімін қатаңдандыру қажет: экономиканың төменгі деңгеінде – залалдылықты болдырмау, коммерциялық есепті дамыту, қаржы жүйесінің барлық буындарында қаржылық өзара қарым-қатынастарды индикативтік реттеу қажет. 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. «Қаржының жалпы курсы» - авт.: Мельников;
2. «Қаржы» - авт.: Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев Қ.

Қаржы жүйесі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-да 1993жылы ақша реформасы жүргізудің негізгі себебі ақша белгісін тұрақтандыру себебі КСРО ыдырағаннан кейін екі жыл аралығында кеңестік рубль бұрынғы одақтас республиканың орнына құрылған ТМД елдерінде біртектес ақшаретінде қолданды. 1991жылы қаңтарда КСРО мемлекетінің банкінің 1961жылы үлгідегі ақша бегісін төлемге қабылдамау және оларды айырбастау тәртібімен қолма-қол ақша беруді шектеу туралы президент жарлығы шықты. 1992жылы і-жартысында ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-ның президенті, үкіметі жоғары кеңесі қазаөстанға өз валютасын енгізу қажеттерін түсініп құпия түрде Қазақстан ның валютасының пішімін дайындайтын топ құрып оны басып шығаратын шетелдік фермамен кеісімге қол қойды. 1993 жылы наурызда Англияда Харриссон және ұлдары атты жеке фермада қажетті мөлшерде ұлттық валютаны дайындап Алматыға жеткізді. 1993 жылы 12 қарашады ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-ның президенті Н.Назарбаев ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ұлттық валюта енгізу туралы жарғы шығады. Бұл жарлықта: 1993 жылы 15 қарашада 800-ден бастап ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ –да Ұлттық валютатеңге енгізілсін делінген. Сонымен 18 қарашадан бастап теңге заңды төлем туралы болып тағайындалды. Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.

  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-ның  ақша жүйесі 1995 жылы 30-наурыздағы  «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ-ыс ұлттық банкі туралы» ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ президентінің заң күші бар жарлығыны сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастырунегізінен және формаларын белгіледі, онда ресми ақша бірлігі, ақшабілгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар манеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастырып және реттеу тәртіптері қамтылады.

  Ақша жүйесі келесі  элементтерден тұрады:

  Ақша бірлігінің  атауы. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ-ның  ақша бірлігі ретінде  100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылады.

  Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991жылы 1-қаңтарына дейін айналыста қазыналық бейлеттер болса, онда қазіргі кездре ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ақша белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түріне қабылдайтын банкнотарлармен манетаолардан құралады. Олар ұлттық баныктің міндеттісі болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.

  Эмиссия тәртібі.

  Қолма-қол ақшаларда  шығарып, олардың  айналысын ұйымдастыру  және айналысын  шығаруды ұлттық  банктың қолма-қолсыз  ақша эквивалентін  алумен банк ноталарымен  манеталарда сату формасында жүзеге асырады.

  Ақша түрлері:  Заңды төлем құралы  болып табылатын:  қағаз және несие  ақшалар беиметализм-бұл  ақша жүйесінде  жалпы құндық эквивалент  ролін заңды түрде  екі метал атқарады. Алтын және күмісманеталар  кең көлемде соғылып,  еркін айналысқа түсті, бейметализмнің үш түрі болды:

1) Паральлелді валюта  жүйесі, алтын және  күміс манеталар  арасындағы қатынас  металдық нарықтық  бағасына сәйкес  стихиялы түрде  бекітілді. 

2) Қосарлау валюта  жүйесі, бұл қатыныасты  мемлекет анықтады.

  3) «Ақсақ» валюта жүйесі, күміс манеталар алтын белгісі болып қалыптасады.

  Манетализм-жалпыға  эквивалент ролін  бір ғана метал  атқаратын ақша  жүйесі. Алтын манетализімі  ағаш рет Ұлыбританияда  1816жылы, Германияда 1871-1873жылы, Францияда 1876-1878 жылы, ресеймен Жапонияда 1897 жылы, АҚШ-та 1900жылы белгіленді. Күміс манетализм ресейден 1834-1852 жылы, Үндістанда 1852-1893жылы, Нидерландыда 1847-1875жылы қолданылды.

  Қаржының қызметтері:

  Мемлекеттің қаржы  қызметтері толып  жатқан және алуан  міндеттерді орндау түрінде көрінеді. Ол мемлекеттік қорларын құру бөлу және пайдалану сияқты үш бағытта әрекет етеді. Мұның басты әлеуметті бақылау қызметі.