Қаржы жүйесі

Қаржы жүйесі - белгілі  бір қоғамдық-экономикалық формация шеңберінде өмір сүретін қаржы мекемелерінің  жиынтығы; тар мағынада алғанда —  мемлекеттің қаржы мекемелері жүйесі, яғни өзара байланысты салалар (кәсіпорын, сақтандыру қаржысы мен мемлекеттік  қаржы) мен буындардың (қаржы мекемелерінің, салық жүйесінің құрылымдык бөлімшелері, т.б.) жиынтығы. Әрбір ірі салалардың ішінде буындар болады, оның үстіне қаржы қатынастары субъект қызметінін сипатына қарай топтастырылады. Қазақстан Республикасынын қаржы жүйесі бюджет жүйесінен, бюджеттен тыс қорлардан, түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындардың қаржысынан, қаржы институттарынан (қаржы қызметін жүзеге асырушы, реттеуші ұйымдар, мекемелер, қаржы министрлігі, қазынашылық, ұлттық банк, салық инспекциясы, салық полициясы (қаржы полициясы), кор валюта биржалары, қаржы-несие мекемелері) және қаржы үдерістерінің барысына қажетті шарттар жасайтын қаржы құралдары тұрады. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықты дамуы ұлттық экономика дамуының қажетті шарты болып табылады 
 

                                              Қаржы жүйесінің құрамы 

 «Қаржы жүйесі»  ұғымы тиісті акша қаражаттарының  қорын құру және пайдалану  негізіндегі қатынастардың жиынтығын,  сондай-ақ, осы қатынастарды ұйымдастыратын  органдарды қамтиды. Кейде бұл  ұғым тар мағынада мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бірақ бұл анық емес.

Жоғарыда көрсетілген  ұғымның анықтамасына қаржының мәндік сипаттамасынан туындайтын қаржы жүйесінің  сыныпталуының қағидалық моделі, оның-қоғамдық-экономикалық  үрдістегі орны берілген. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі үш бөлімнен тұрады:

1) қаржы қатынастарының  жиынтығы;

2) ақша-қаражат  қорларының жиынтығы;

3) басқарудың  қаржылық аппараты.

Қаржыдағы функционалдық  сыныптамаға сәйкес, салық, бюджет, сыртқы экономикалық қатынастар, қаржыны жоспарлау, бақылау және басқаларды функционалдық жүйеастылар деп атауға болады.

Қаржы жүйесінің  сыныптамасында функционалдық критерийден  басқа қаржы жүйесін звенолар бойынша шектеуге мүмкіндік беретін  қаржы субъектілерінің нышаны бойынша мемлекет қаржысы, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы, халық қаржысы деп жіктеуге болады. Сыныпқа байланысты болып келетін звенолар қаржы қатынастары, қаржы қорлары, басқару аппараты тәрізді элементтерден тұрады. Қасиеттерін осылай жүйелендіру қаржы жүйесіне интеграциялық сипат береді.

Қаржы жүйесінің  жекелеген құрамдас бөліктерінің орны мен рөлі әрқилы болып келеді. Бастапқы элемент басқа элементтер жүйесінде  жетекші орынға ие болып келеді. өйткені оның ролі звенолар мен элементтер жүйесінде басты орында болып келеді. Бұл – ең алдымен, мемлекеттік бюджет түрінде берілген мемлекеттік қаржылар.

Материалдық өндіріс  саласындағы шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржылары қаржының негізін құрайды және олар қаржылық жүйенің бастапқы буыны болып табылады, өйткені материалдық өндірісте нақты өнім қоғаның қаржы ресурсының негізгі көзін құрайды.

Өндірістік емес саладағы қржының қаржы жүйесіндегі  орны мен ролі оның ұлттық табысының  қолдануы мен бөлісіне байланысты анықталады. Бұл салада қаржылық қатынастар оның бастапқы құрылымы мен оның қаржылық жүйенің буындарымен, сонымен қатар баға, несие, т.б. тәрізді басқа экономикалық буындарымен пайда болады.

Халықтың қаржылары  қаржы жүйесінің ерекше бір бөлігін  көрсетеді. Халық өзінің қаражаттарымен жалпы мемлекеттік қаржылық жүйесімен және  меншіктің барлық нысанындағы материалдық өндіріс пен өндірістік емес салалардағы шаруашылық жүргізуші субъектілермен қатынасқа түседі.

Мемлекеттік қаржылар.

Мемлекеттік қаржылар – мемлекет пен шаруашылық жүргізуші  субъектілердің иелігіндегі қаржы ресурстарын құру және мемлекеттің жұмыс істеуі үшін қажетті қаржы ресурстарын пайдаланумен байланысты ұлттық банктің бір бөлігі мен қоғамдық өнім құнын бөлу және қайта бөлумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттік қаржылардың құрамына мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік несие кіреді.

1. Мемлекеттік  бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени, қорғаныс пен мемлекеттік басқару  қажеттіліктерін қаржыландыруға  бағытталған елдің елдің ортақтандырылған  бюджет  қорын құру және пайдаланумен байланысты мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуге қатысты туындайтын ақа қатынастарын бейнелейтін экономикалық категория. Мемлекеттік бюджеке орталық және жергілікті бюджеттер кіреді.

2. Бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар – қорлардың ұйымдық дербестігі негізінде кешенді қолданылатын және кейбір қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін қамтылатын қаржы ресурстарын қайта бөлу мен пайдаланудың ерекше нысаны.

  Оның негізгі  қалыптасу көздері:

  А) арнайы  мақсатты салықтар, займдар;

  Ә) бюджет  субсидиялары;

  Б) қосымша  табыстар мен үнемделген қаржы  ресурстары;

  В) ерікті  түрдегі жарналар.

Бюджеттен тыс  қорлар маңызды әлеуметтік шараларды  уақтылы қаржыландыру және түскен қаржыларды мақсатты түрде толық көлемде пайдалануға кепілдік береді; қаржы қиындықтары болған жағдайда мемлекттік биліктің  қаржы резерві ролін атқарады.

3. Мемлекеттік  несие – мемлекет пен заңды  және жеке тұлғалар арасындағы  ақшалай қатынастар, оның ішінде  мемлекеттік билік органдары қарамағына уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және оларды мемлекеттік шығындарды қаржыландыру үшін пайдалану.

 Қаржы жүйесіне  сақтандыруды да жатқызуға болады, біраұқ көптеген ғалымдар оны  қаржымен байланысты дербес категория  деп тұжырымдайды.

Сақтандыру –  сақтандыру оқиғаларына орай отбасы табыстарындағы шығындарды немесе шаруашылық жүргізуші субъектілерге тигізілуі  мүмкін залалды мақсатты сақтандыру қорының ақшалай салымдары есебінен жабуды оның қатысушылары арасында жабық  қайта бөлу қатынастарының жиынтығы.

Сақтандыру өзінің әлеуметтік сақтандыру (барлық әдістер), жеке сақтандыру, мүлікті сақтандыру, жауапкршілікті сақтандыру және т.б. тәрізді  негізгі звенолары бар ерекше сала.

Шаруашылық жүргізуді  субъектілердің қаржысы. 

Материалдық өндіріс саласында Материалдық емес өндіріс саласында

1) алғашқы табыстардың  құрылуымен, материалдық өндірістің  шаруашылық бөлімшерінде ішкі  шаруашылық мақсаттағы жарғылық  қорды қолдау қорларын құрумен  және пайдалануымен байланысты. Олардың бірі өндірістік қажеттілікті, екіншісі тұтынушылар қажеттігін қанағаттандыруға пайдаланады; 1) саланың немесе мекеменің бюджетпен арақатынасы. Осының негізінде бюджет қаржылары есебінен денсаулық сақтау, мәдениет, ағарту және т.б. салалық қаржылар қалыптасады;

2) айырбас жүргізбейтін, қайта бөлу сипатына ие шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында пайда болады; мұнда қаржы ресурстарының ағымы қордан тыс түрде жүргізіледі (айыппүлтөлеу және алу, жарна төлеу, қаражаттарды басқа кәсіпорындардың акция, облигацияларына салу, т.б.); 2) басқарудың салалық ұйымдары, ведомствоішілік және ұйымішілік арасында. Олар шаруашылық жүргізуші субъектілер иелігіндегі салалық мақсатты ақша қаражаттарын (еңбекақы төлеу, күрделі жөндеу және т.б.) пайдаланумен сипатталады. Мекеме, ұйым ішінде қаржы қатынастары еңбекақы және экономикалық ынталандыру қорларын құрумен байланысты туындайды; арнайы мақсатты ақша қаражаттарын қайта бөлумен байланысты;

3) шаруашылық  жүргізуші субъектілер мен сақтандыру  ұйымдарының арасында сақтандыру  қорларын құру және пайдалануға байланысты туындайтын қаржы; 3) әр түрлі саладағы шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, оның ішінде әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы және т.б. бюджеттен тыс қорларды құру және бөлумен байланысты ақша қатынастары;

4) шаруашылық  жүргізуші субъект және банк арасындағы ссуда алуға, оларды өтеуге пайыз төлеуге, банктерге уақытша бос ақша қаражаттарын беруге байланысты пайда болатын қаржылар; 4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұтынушылармен және демеушілермен арасында ақша қатынастары. Оның негізінде өндірістік емес саладағы мекемелер мен ұйымдардың қаржы көздері құрылады.

5) орталықтандырылған  қорларды құру және пайдалануға  байланысты шаруашылық жүргізуші  субъектілердің мемлекетпен қатынасы;

6) шаруашылық  жұргізуші субъект және басқарудың  жоғарғы құрылымы арасындағы қаржылар (қаржы ресурстарын сала ішінде қайта бөлу шегінде «вертикалды өзара байланыс»).  

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржылары қаржылық жүйенің саласы ретінде қоғам  экономикасының негізін құрайды, себебі мұнда материалдық және материалдық емес игіліктер қалыптасады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржыларының шеңберінде материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарының  көп бөлігі шоғырланады, сол арқылы қоғамдағы ұлғаймалы ұдайы өндіріс  үдерісі қамтамасыз етіледі.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының құрамына мыналар кіреді:

1) Нарықтық  экономика  жағдайында коммерциялық есеп  негізінде жұмыс жүргізетін материалдық  өндірістің барлық кәсіпорындары  және өндірістік емес саладағы  кәсіпорындардың бір бөлігі. Коммерциялық  есеп рентабельді деңгейде шаруашылықты одан әрі жүргізуге жеткілікті, минималды шығындардан максималды табыс алу басты мақсаты болып табылаты шаруашылық жүргізудің әдісі.

Коммерциялық  есптің ерекшеліктері:

- шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық тәуелсіздікке ие;

- қаржылық қатынастар мемлекет тарапындағы ұсақ бекітулерден тәуелсіз;

- қаржы қатынастарының субъектілері жұмыстың нақты нәтижелері мен міндеттемелері өз уақытында орындалуы үшін экономикалық жауапкершілікке ие;

- коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъекті банктермен, сақтандыру ұйымдарымен және мемлекетпен әр түрлі қатынаста болады.

2) Коммерциялы  емес салдағы қаржылар.  Коммерциялық  емес қызмет белгілі бір табыс  алуды көздемейді.

Қаржыландыруға  төмендегідей ресурстар пайдаланылады:

- бюджеттік қаражаттар;

- бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар;

- халықың қаражаттары;

- әр түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары;

- келісім-шартқа сәйкес орындалған қызмет пен жұмысқа төленген қаражаттар;

- өнімді өткізуден түскен табыс, мәдени шараларға билеттерді сатудан түскен табыс;

- мүлікті жалға беруден түскен табыс;

- мамандарды дайындаудан (қайта даярдаудан, біліктілігін көтеруден, т.б.) түскен табыс.

Өндірістік емес салаға, сондай-ақ, мыналар кіреді:

а) қоғамдық қаржылар, оның ішінде кәсіподақ ұйымдарының қаржылары;

ә) саяси және қоғамдық қозғалыстар қаржылары;

б) арнайы мақсатты қорлардың қаржылары;

в) қайырымдылық қорлардың қаржылары.

Қоғамдық бірлестіктер – мүдделерінің ортақтығы негізінде  азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде  құрылған бірлестіктер.

Қоғамдық ұйымдар  қаржыларының экономикалық мазмұны  ақшалай қатынастардың төмендегідей топтары мен түрлеріне ие:

- әр түрлі жарналарды төлеу, материалдық көмек көрсетуге байланысты қоғамдық ұйымдар мен олардың мүшелері арасындағы ақша қатынастары;

- қоғамдық ұйымдар қорларына жіберілетін ерікті жарналарға байланысты қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы ақша қатынасы;

- мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану бойынша қоғамдық ұйымдардың ақшалай қатынасы;

- қоғамдық ұйымдардың төменгі және жоғарғы құрылымдар арсындағы ақшалай қатынастары;

- қоғамдық ұйымдар және өндірістік шаруашылық құрылымдар арасындағы ақшалай қатынастар.

 Коммерциялық  емес мекемелердір қаржы шаруашылақ  қызметі қаржылық реурстарды  пайдананудың үш тәсілін үйлетіреді: өзін-өзі ақтау, сметалық қаржыландыру  және шаруашылық есеп әдісі.

Қазқстан Республикасының  қаржы қатынастары.

 Қазақстан  Республикасында макро- және микроэкономиканың қаржы жүйесін реттеліп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы және оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендіруге байланысты бөлуді жүзеге асыратын қаржы мекемелері құрайды.