Қаржы нарығының мәні

Жоспары :

 

І.Кіріспе 

ІІ.Негізгі бөлім 

А)Қаржы нарығы , делдалдары туралы түсінік 

Б)Қаржы нарығы және оның құрылымы

ІІІ.Қорытынды 

Қор биржалары және олардың  қаржы нарығындағы ролі .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қаржы нарығының мәні және мазмұны .

Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа нарықтармен  байланысты

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып  отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына  ұтымды ұйымдастырудың айырықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие нарығы түрінде де іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым болып табылады. 

Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал  нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен  құн категорияларына бара-бар  категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

Қаржы нарығы ақша нарығын, несие капиталы нарығын және қор нарығын қамтиды. Ал қор нарығы өз алдына  бағалы қағаздар нарығын және туынды бағалы қағаздар нарығын қамтитын болады

Ақша нарығы дегеніміз  қолм-қол ақша ғана емес, қолма –қолсыз  төлем қаражаттарының  нарығы

Несие  нарығы несие бойынша банктердің несие операцияларымен байланысты .

Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей,  айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді.

Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ мерзімді қорланымдарының  қозғалысы жүзеге асырылады

Қаржы нарығында сатып  алу –сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар-ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады.Сондықтан онда бағалы қағаздардың қозғалысімен ортақтастырылатын  экономиқалық  қатынастар болып  табылатын бағалы қағаздар нарығы  маңызды орын  алады . Қор құндылықтарының-бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды .”Қор  нарығы “ термині  бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты .

Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық  жүргізуші субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамассыз ететін нарықтық  қатынастардың жүйесі . Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономиқалық  әсіресе инвестициялық процесстерді  тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға  мүмкімдік береді.

Қаржы нарыңыныің жұмыс  істеу шарттарына мыналар жатады :

  1) реттеліген тауар  нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен ұсынымның теңгерімдігі;

  2) Ұлттық (орталық)  банк тарапынан ақша айналысын  қалыпты реттеп отыру: бұған  қолма – қол және қолма –  қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады;

  3) несие нарығының  жандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни ресурстарын еркін нарыққа  орналастыру; несие ресурстарының  қозғалысы орталық банктің пайыздық  есептік мөлшерлемесін, коммерциялық  банктердің міндетті резервтерінің  нормасын, ашық ақша нарығында операциялар жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.

     Кез келген  субъектінің қаржы ресурстарына  қажеттілігі және оны қанағаттандырудың  нақты көздерімен тура келмеуі  қаржы нарығының жұмыс істеуінің  негізгі алғышарттарына мыналар жатады:

    1) бәсекені  дамыту мен монополизмді шектеу  мақсатындағы материалдық өндіріс  сферасының бастапқы шаруашылық  буындарының – меншіктің барлық  нысандары кәсіпорындарының, соның  ішінде мемлекеттік сектордың  да кең дербестігі;

    2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы: өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;

    3) шаруашылық  жүргізуші субъектілер мен халықтың  бағалы қағаздарға және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;

    4) бюджет тапшылықтарын  қаржыландыру үшін несие қорын  пайдалануды тоқтату; распубликалық,  сондай –ақ жергілікті бюджеттердің  тапшылықтары мемлекеттік қарыздарды  шығару арқылы жабылуы тиіс.

   Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып қоймайды.

Оның жұмыс істеу  әкімшіл - әміршіл экономикаға тән  «сатылас»  әдістің орнына «деңгейлес»  қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.

   Қаржы нарығы  бағалы қағаздардың бағасын белгілеу  жолымен бизнестің нақтылы құнын  бағалауға мүмкіндік береді: тиімді  жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші  субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.

    Қаржы нарығының  болуы инфляцияны тежейді, өйткені  бюджет тапшылығын жабу үшін  үкімет ақша эмиссисын пайдаланбайды,  рынокте еркін жүретін, бағасы  сұраным мен ұсыным арқылы  анықталатын құнды қағаздар шығарады.

     Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын қарама- қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.

   Инфляция бағалы  қағаздарға айтарлықтай шектеу  жасайды- олар қысқа мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның өнімі өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін жылжымайтын дүние – мүлікке, таурларға, еркін айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.

    Қаржы нарығының  дамуы халықтың көпшілік бөлігінің  тұрмыс деңгейінің төмендігінен  тежелеп отыр, мұның өзі жеке  инвесторлардың санын азайтады. Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның тәтижесінде бағалы қағаздардың табыстылығы банктердің ақша – кредит операциялары жөніндегі мұндай табыстылықпен бәсекелесе алмайды.

   Қаржы нарығыныің  жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамының мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді

     Қаржы нарығының  жандануы корпоративтік бағалы  қағаздарды – экономиканың нақты  секторы кәсіпорындарының акциялары  мен облигацияларын шығару және  олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлуетті тежейді.

    Инвестициялық  институттар, қор биржалары, биржадан  тыс сауда, депозит мекемелері  түріндегі құрамды элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді заңнаналық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.

Жалпы кең мағынада ќаржы ќўралдары – бўл ќаржы активтерін молайтатын немесе көлемін ўлғайтатын кез- келген шартты айтамыз. Мысалы, « А » кәсіпорны « Б » кәсіпорнына тљлем мерзімін ўзартумен ( комерциялыќ несие ) тауар жіберді, нәтижесінде « А » кәсіпорнының дебиторлыќ ќарызы өсті, ал « Б » кәсіпорнының кредиторлыќ ќарызы сол сомада өседі.

Ќаржы ќўралдары 2 топќа  бөлінеді:

1. Бастапќы
2. Кейінгі

Бастапќы ќаржы ќўралдарына  вексельдер, несиелер, заемдар, облигациялар, акциялар және т.б. ќўнды ќағаздар жатады.

Кейінгі ќаржы ќўралдары ( туынды ќўралдар немесе деривативтер ) – бўл ќаржы опицондары, фьючерстер, форвардтыќ келісімдер және своптар.

Ќаржы институттарын 2 топќа  бөлуге болады: бірінші топ – депозит типіндегі несиелік ўйымдарға байланысты ќаржы делдалдары ( комерциялыќ банктер, жинаќ институттары және несиелік одаќтар ), саќтандыру компаниялары, зейнетаќы ќоры, ќаржылыќ және инвестициялыќ компаниялары және хеджингтік ќорлар; екінші топ – ќаржы нарығының функцияларын ќамтамасыз ететін ўйымдар, соның ішінде инвестициялыќ банктер, ќор және валюта биржалары.

Ќаржы делдалдары міндеттемелердің шот есебінен ресурстыќ базасын ќўрайды және ол ќаржыларға бағалы ќағаздарды сатып алып, ссудаларды ўсынады.

Ќаржылыќ делдалдар уаќытша бос ќаражаттары бар тўлғалармен аќшалай аќшалай ќаражаттарға мўќтаж тўлғалар арасындаѓы ара ќатынасты ўйымдастыруға маманданады, осы буында әлемнің дамыған елдеріндегі ќаржылыќ жүйелер ең алдымен инвистициялыќ маќсаттарға ќолданылатын күрделі ќаржылыќ ресурстарына бағытталған.

Коммерциялыќ банктің ерекше рөлі:

біріншіден, коммерциялыќ банктер аќшалай ағымдарды бөлуді жүзеге асыратын ірі есеп және кассалыќ орталыќтар.

Екіншіден, коммерциялыќ банктер экономикалыќ субъектілерді  несиелендіру жџйесінде негізгі орынды алады.

Үшіншіден, төлем ќўралдарын эмиссиялау процесінде коммерциялыќ банктің жағдайы ерекше.

Төртіншіден, ќаржы ресурстарын жинаќтай отырып, кәсіпорыға, салаларға несие түрінде ўсынады. Экономика өсімін және ќўрылымын ќайта ќўруға көмектеседі.

Жинаќтаушы институттары миаманданған ќаржы мекемелеріне жатады, негізгі ќаржылары – жинаќ салымдары және депозиттер болып табылады. Бўл институттар аќшалай ќаражаттарды ќысќа мерзімдерге ағымды және жинаќтаушы шоттарды ќолданумен тартады, ал кейіннен ќозғалмайтын мүлік түрінде ќамтамасыз етуге ўзаќ мерзімге оларды біріктіреді. Осы топќа ќўрамының ипотекалыќ, жинаќтаушы банктер және басќа да мамандандырылған несиелік мекемелер кіреді.

Несие одаќтары өз ара несиелендіру институты болып табылады. Олар жеке тўлғалардың жинаќтарын ќабылдайды және одаќ мүшелерін несиелендіреді. Несиелік одаќтың мідеттемесі жинаќ және чектік шоттары бойынша ќўралады. Несиелік одаќ өзінің ќўралдарын ќысќа мерзімді тўтыну ссуда түрінде одаќ мүшелеріне ўсынады. Несие одағындағы әрбір мүше жалпы одаќ жиналысында дауыс беруге ќўќығы бар. Несие одаќтары негізінен кәсіп белгілеріне, тўрғын орнына және діни белгісіне ќарай ќўрылады. Несие одаќтарының депозиттік типтегі ќаржы институттарына ќарағанда артыќшылыќтары бар. Олар табысќа салынатын салыќтан босатылады.

Саќтандыру компаниялары және зейнетаќы ќоры келісім негізінде ќызмет ететін жинаќ мекемелеріне жатады. Бўл ќаржы институттары саќтандыру полистерін ўстаушылар мен зейнетаќы ќор шот иелерінің тўраќты түсіп отыратын ќўралдармен сипатталады. Олар ўзаќ мерзімге, жоғары табысты ќаржы ќўралдарын инвестициялауға мүмкіндігі бар.

Ќаржы компаниялары ќаржы  ќўралдарын, яғни коммерциялыќ вексельдер, акциялар. Облигациялар шығару арќылы ќўралатын немесе ќысќа, орта мерзімді несиелерді тўтыну және коммерциялыќ ќажеттіліктерді ўсыну жолымен сипатталады. Ќаржы компаниялары ірі ссудаларды ўсынатын және депозиттерге кішігірім аќшалай ќаражаттар сомаларын жинаќтайтын коммерциялыќ банктерге ќарағанда жоғары тәуекелді несиелерді жиі ўсынады. Бўл институттардың заемдыќ капитал үлесі өте жоғары және меншікті капитал көлемінен асып түсуі мүмкін.

Ќаржы компанияларының екі түрі аныќтылған: сауда                   (тўтыну) және бизнес аясында жўмыс істейтін компаниялар. Сауда- ќаржылыќ компаниялары клиенттерге өндірушілерден немесе әртүрлі сатушылардан тауар сатып алуға несиелер ўсынады. Бўл компаниялар тўтынушы несие аясында коммерциялыќ банктермен бәсекелеседі. Сауда ќаржы компаниялары сатып алу жерінде несиені дер кезінде рәсімдеп, клиенттің несие алу проблемасын жеңілдетеді.