Қаржы механизмі

Жоспар

Кіріспе

       Қаржы механизмі

Негізгі бөлім

1.     Қаржы механизмі ұғымын тұжырымдаған кездегі қаржы элементтерінің диалектикасы

2.     Қаржы механизмінің тиімділігі

3.     Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Әрбір экономикалық категорияның өзінің өзгешелігі болады, тиісті қатынастарды білдірудің белгілі бір түрлері, нысандары мен әдістері арқылы көрінеді. Тап осы ұғымдар – қатынастарды іске асырудың түрлері, нысандары мен әдістері – экономикалық өмірде тиісті процестерді басқарудың тетіктері, механизмі ретінде болып келеді. Қаржы өзгеше бөлгіштік категория ретінде түрлі мақсатты ақша қорларын жасау және пайдалану арқылы жасалған өнімді бөлу және қайта бөлуге қатысады. Сондықтан осы процесте қолданылатын механизм – бұл ақшалай табыстар мен қорларды қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қаржы қатынастары көрінісінің түрлері, нысандары мен әдістері.

«Механизм» термині экономикалық ұғымда бір нәрсені іс – қимылға келтіретін, белгілі бір қызметке түрткі болатын құралды білдіреді. Бұл мағынада термин басқаруда қолданылады және оның мәні экономикалық, соның ішінде қаржы саясатының да міндеттерімен анықталатын басқарушы субъектінің басқарылатын объектіге ықпалының мазмұнымен байланысты.

Қаржы шаруашылық жүргізудің бүкіл жүйесімен және оның жоспарлау, болжау, экономикалық ынталандыру, ұйымдастыру және басқару сияқты құрамды бөліктерімен етене байланысты. Оның үстіне, қаржы қоғамдық қатынастар жүйесінің серпінін (динамикасын) анықтаушы неғұрлым жалпы ұғым ретіндегі әлеуметтік механизмнің ұқсас құрамды бөліктерімен де өзара іс - әрекет етеді. 

1.Қаржы механизмі ұғымын тұжырымдаған кездегі қаржы элементтерінің диалектикасы

Қаржы механизмі – экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің жиынтығы. Ол қаржы қатынастарының ұйымдастырудың түрлерін, нысандарын және әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын қамтиды.

Қоғамдық шаруашылықтың жеке бөлімдерінің ерекшеліктеріне қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай – ақ мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. өз кезегінде, бұл сфералардың әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес республиканың, биліктің жергілікті органдарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.

Жалпы шаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне тән ішкі құрылымы бар және ол айтарлықтай күрделі. Оған қаржы қатынастарының әр алуандығына сәйкес келетін түрлі элементтер кіреді, қаржы механизмі экономикалық жүйе шеңберінде қаржы қатынастарының ұйымдық нысандарының жиынтығын, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын, қаржыны жоспарлаудың (болжаудың) әдістерін, қаржыны және қаржы жүйесін басқарудың нысандарын, қаржы заңын қамтиды. Қаржылық өзара байланыстардың тап осындай көптігі оларды (элементтерді) ұйымдастырудың көптеген түрлерін, нысандарын және әдістерін қолдануды алдын ала анықтайды.

Қаржы механизмі құрылымын сипаттау үшін оның буындары ретінде анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі блогі, элементі сияқты ұғымдарын пайдаланған орынды.

Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі оның неғұрлым маңызды қозғаушы күші болып табылады, олар: қаржылық жоспарлау, қаржы тұтқалары мен ынталандырмалары, ұйымдық құрылым және қаржы жүйесінің құқықтық режимі, қаржыны ұйымдастыру.

Қаржы механизмінің блогі – бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтердің жиынтығы.

Қаржы механизмінің элементі – бұл қарапайым шаруашылық нысан, ол арқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері айрықша түрде білінеді.

Қоғамдық өмірде қаржының диалектикасы тұлғалау нысандарының және әрекет жасау әдістерінің өзара іс – қимылы арқылы көрінеді.

Нақты өмірде, шаруашылық және қаржы механизмдерінде абстрактты экономикалық (құндық) категориялар нақтыланады және нақтылы нысандар түрінде болады.

Нақтылы нысандар деп жоспарлана алатын, түрін өзгерте алатын, адамдар есепке алатын категориялар ұғынылады. Нақтылы нысандар – бұл экономикалық категориялардың іске асу нысандары. Жалпы қаржылар арқылы емес, бірақ оның нақтылы нысандары (қаржылық қосалқы категориялар) – бюджет, кірістер, шығыстар арқылы экономикалық заңдарды адамдар өз мақсаттарына пайдаланады. Бұл мағынада жоғарыда аталған нақтылы нысандар ұдайы өндіріс процестерін басқарудың құндық категориялары болып табылады.

2.Қаржы механизмінің тиімділігі

Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеңнің қаржы саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысады, бұл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың кепілі болып табылады. Сонымен бірге қаржы механизмі мен оның элементтерін жеке және ұжымдық мүдделерімен неғұрлым толық үйлестіруге деген үнемі ұмтылушылық сақталынады, бұл – қаржы механизмі тиімділігінің кепілі.

Қаржы қатынастары көрінісінің нысандары экономиканы басқарудың деңгейіне қарай (жалпыұлттық шаруашылық, экономиканың секторы, экономикалық аймақ, сала, ішкі сала, шаруашылық жүргізуші субъект, әкімшілік – аймақтық құрылдым) неғұрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағұрлым нақтылы нысандар – басқару тұтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған құнға салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекеттік мүліктіктен түсетін табыстар, ренталық төлемдер және т.т., шығыстарда – экономикаға (әрі қарай тәптіштіледі), әлеуметтік – мәдени мақсаттарға, (білім беру, денсаулық сақтау, әлдеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру және басқалары, ғылымға, басқаруға) жұмсалатын шығындар бөліп көрсетіледі. Бастапқы буын деңгейінде – фирмаларда, компанияларда, ұйымдарда, мекемелерде сан алуан қаржы қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақтылы нысандары мен әдістерінің сан алуан түрлері қолданылады.

Шаруашылық және қаржы механизмдерінде қаржы – экономикалық нормативтер мен лимиттер пайдаланылады. Нормативтер – шығындардың немесе ресурстарды бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер – ресурстарды пайдаланудың шекті мөлшері қаржылық жоспарлауда пайдаланылады.

3.Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты

Қаржы саясатының түбегейлі өзгерумен байланысты қаржы механизмі қайта құрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты – нарықтық қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімжділігін арттыруды қамтамасыз ету. Қаржы механизмінің қайта құрудың негізінде ұлттық шаруашылықта қаржылық өзара байланыстарды ұйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол жұмыстың түпкілікті нәтижелері үшін кәсіпорындардың, ұйымдардың, аймақтардың шаруашылық ынтасы мен жауаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз етеді.

Нарықтық экономикада өндірістік құрал – жабдықтарды жақсы пайдалануда кәсіпорындардың ынталылығын арттыру үшін ерекше қаржы әдістерін қолданудың, олардың қаржы қызметін қатаң реттелмеудің қажеттігі болмай қалады. Нарықтық бәсеке кәсіпорынды өндіріс тиімділігі, қаржыны жоспарлаудың сапасын арттыру, қаржы ресурстарын пайдалануға ішкішаруашылық қаржылық бақылауды тереңдету туралы үнемі қамқорлық жасап отыруға итермелейді. Сонымен бірге мемлекет тарапынан нарықтық қатынастарды қаржылық реттеудің маңызы артады. Ол кәсіпорындар табысына (пайдасына) салық салу (мөлшерлемелерді, салық жеңілдіктерін өзгерту, салық салу объектілерін саралау арқылы), қосымша салықтар еңгізу (мысалы, экспортталатын және импортталатын тауарлар үшін кеден бажы, басқа табыстарға салынатын салық, қосымша құнға салынатын салық), азаматтардың табысына салық салу, мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Шаруашылық келісімшарттарды, шығарылатын өнімдердің параметірлерін бұзғаны үшін, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі санитарлық нормалар мен ережелердің талаптарын сақтамағаны үшін салынатын қаржы санкциялары қатайтылады. Бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындамағаны және толықтау орындамағаны, табысты және басқа салық салу объектілерін жасырып қалғаны үшін санкцияларды мемлекет күшейтеді. Аудиторлық қаржылық бақылау кең қанат жайып келеді.

Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетуді жақсарту мақсатымен әлеуметтік сала мекемелері мен ұйымдарында жаңа шаруашылық механизмі енгізілді. Бюджеттен олардың қажеттіліктерін қаржыландыру бір тұрғыда жұмсалатын әлеуметтік шығындардың есебіне немесе басқа көрсеткіштерге қарай анықталатын ұзақ мерзімді тұрақты нормативтердің негізінде жүзеге асырылады. әлеуметтік сала мекемелеріне арқылы қызметтер көрсетуге, алған табыстарын өзінше жұмсауға құқық берілген.

Мемлекеттің қаржы механизміне түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мемлекеттік бюджет кірістерінің қалыптасуы салықтық негізге көшірілді, бюджет шығыстарының құрылымы мен қаржыландыру жүйесі қағидалы түрде өзгерді.

Нарықтық қатынастардың дамуы, басқарудың әдістерін жетілдіру мүлікті және өмірді сақтандыруды ұйымдастыру мен басқару саласында оң нәтижелерге жеткізді: кооперативтік сақтандыру дамуда, акционерлік сақтық қоғамдар пайда болуда; сақтандырудың міндетті және ерікті нысандары арасындағы ара салмақ өзгеруде. Сақтық механизмді жақсарту сақтандырушыларға сапалы қызмет көрсетуге, сақтық ісінің тиімділігін арттыруға бағытталған.

Қаржы механизмін қайта құру процесі тиісті база жасаумен қосарлана жүргізілуде. Соңғы жылдары Парламент қаржы қызметінің құқықтық негізін қалайтын бірқатар заңдар қабылдады. Оларға мемлекеттік кәсіпорындар туралы, шаруашылық серіктестіктері туралы, шетелдік инвестициялар туралы, жаңа салық кодексі туралы және басқа заңдарды жатқызуға болады.

Қорытынды

Экономика дамуының қазіргі кезеңдеріндегі қаржы механизмінің міндеттері өндірісті кеңінен демократияландыруымен, коммерциялық негіздерді, нарықтық реттеуді ендірумен, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне экономикалық ынталықтың өсуімен байланысты болып отыр. Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды ұтымды пайдалану арқылы қаржы механизмі өндірістің түпкілікті нәтижелеріне белсенді түрде әсер етеді.

Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жақтарынан өтеді. Сондықтан шынайы, жақсы жолға қойылған қаржы механизмінің көмегімен өндіріске белсенді түрде ықпал жасауға, оның тиімділігін арттыруға және экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.

Жүргізіп жатқан реформа қоғамдық жүйедегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара іс - әрекетінің көрінісі болып табыладын шаруашылық механизмді қайта құрудың кешенді тәсілдемесін қажет етеді.

Экономикалық механизмнің аталынған жаңа копоненттері ғылыми – техникалық прогресті тездетуді, адамдардың материялдық мүдделеріне ықпал жасау жолымен өндірісті интенсивтендіруді, қоғамның, негізгі шаруашылық есептегі буындардың, жеке қызметкерлердің мүдделерін жақындастыруға шаруашылық жүргізуші субъектілердің шығармашылық әлуетін жандандыруы тиіс.

Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты практикаға акционерлеу, бағалы қағаздар, дивиденттер,еркін бағалар, лицензиялар, кәсіпорындардың тұтыну және қорлану қорлары, валюта қорлары сияқты ұғымдар енді; салықтардың жаңа түрлері (акциздер,қосылған құнға алынатын салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық, кеден баждары, жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық және басқалары), ақша қаражаттарының мақсатты аударымдары енгізілді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.      Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. “Қаржы теориясы” Оқу құралы - Алматы: Мерей, 2001

2.      Мельников В.Д., Ильясов К.К. “Финансы”. – Алматы: Қаржы – қаражат. 1997

3.      Мельников В.Д., Ильясов К.К. “Финансы”. – Алматы 2001

4.      Финансы. Под. Ред. В.М.Родионовой. – М...: Финансы и статистика 1993

5.      Шуляк П.Н. “Финансы предприятия”. – М...: 2000

6.      Шахов В.В. “Введение в страхоаание” Изд. 2 – ое. Учебн. Пособие. – М...:Финансы и статистика. 2000