Ортагасырдагы ислам

   XX ғасырдың соңғы ширегіндегі XXI ғасырдың басындағы оқиғалар тізбегі қазіргі заманғы әлем құрылғысының бағытына қатысты көптеген стереотиптерді шиеленістірді. Олар тікелей халықаралық қатынастың өзгешеліктеріне нақты әсер ететін факторларды қозғады. 
   Біріншіден, 14 жүзжылдық тарихы бар болса да, болашақ ең жас әлемдік дін, ислам, әсіресе соңғы бірнеше онжылдықта жасампаз шуды бастан кешіруде. Жаңа тараған аудандарды меңгеру жолымен, Еуропа мен Американы қосқанда, бұл дәстүрлі басым тұрған аймақтар да ғана болып жатқан жоқ.  
   Екіншіден, Үшінші әлемнің елдерінің саяси және Батыстың мәдени экспансиясына реакция түрінде еніп, Ислам өзінің қолдану күшінің қамтуымен және жан-жақтылығымен халықаралық қатынастың ортасында белсенді болды. Христиандардан айырмашылығы, осы күнге дейін өздерінің жолын қуушылар үшін нанымның, діннің, мемлекеттік-құқықтық заңдардың және мәдениеттің кейбір түрлерінің бұзылмайтын бірлігін білдіреді. Осыдан исламның саясаттануға деген керемет қабілеттілігі ашылады, ол мұсылман елдерінің бет алысына маңызды әсер етеді.

   Үшіншіден, араб-израильдің қарама-қарсы тұруы тәрізді, Югославия мен Чечнедегі соғыс, ирак проблемаларына, діннің өзі қазіргі заманғы көптеген жергілікті дауларға шапшаң дәлелдеулердің бірі ретінде қорғаушы болады. 1990 жылдардан бастап бұл ықпал тікелей Орталық Азияда, ең бастысы Ауғанстандағы жидіген даулар арқылы, Ферған өңіріндегі экстремизм ошағы арқылы сезіледі.

   Билікті тізгіндеп отырғандар, қоғамдағы белгісіз қараңғы күшті өздерінің мүдделерін алға бастыруда, опасыз қылықтар жасағандары үшін діни риторикаға жүгірген. Осымен ислам мен христианның арасындағы тарихи күрделі қатынасты түсіндіруге болады, сондай-ақ, ірі конфессиялардың арасындағы қарама-қайшылық төзімсіздік тудыратындай соншалықты терең емес. Олардың арасындағы ұқсастық пен туыстық өзгемен салыстыруға болмайтындай көп. Христостың оқуы, Мұхаммадтың пайғамбарлығы бекер емес, басқаша аспан дінімен аталады. «Крест жорығы» кезінен бастап, еуропалықтарда исламның негативті бейнесі мақсатты түрде орнатылды.  
   Отарлық кезеңде ол туралы белгісіз реакциялық және жазалайтын дін сияқты соңғы елес қалыптасты, Ислам әлемінің мәдениеттің шыңына ерте жеткені, Ескі Өмірде ешкімді қызықтырмады. Оның жемістері Еуропадағы ортағасырлық Ренессанста бастаушы болып келді. Осындай мүлгіген және ашкөздік бұрмалаудың жаңғырығы, өкінішке қарай, осы күнге дейін сақталып келеді.

   XII ғасырда Араб түбегінде пайда болған, Қасиетті Құранда жинақталған ашылулар, 150 жыл өткен соң, өзінің көлемі жағынан өте үлкен кеңістікте – батыста Атлант мұхитының жағасынан бастап, шығыста Қытай империясының шекарасына дейін сыйлау ареалына ие болды. Талассыз дәлел былай жасалады: бір кездерде «жасыл жалауға» түсіп қалған, Жердің басым көпшілігі, осы күнге дейін саяси ұйымның және өмірге төзімді мәдениеттіліктің ең жақсысын құрайды.

   Алайда нұр сәулелі оқудың салтанатты шеруі барлық жерде өз еркімен өтті десек, онда ақиқатқа қарсы кінәлі болатын едік. Кей жерлерде жаңа идеологияның таралуына қарсы тұратындар, тәртіпті күш жұмсаумен және халықтардың қан төгіс ұрыстарының әрекеттерімен жалғастырып отырды. Мысалға, бұл сасанидтік Иранда және Закавказье елдерінде байқалды. Осылай Орта Азияның аудандарында да жүріп жатты. 
Алайда ислам идеясының алға басушылығы, олардың шоғырланған қуаты көптеген Шығыс халықтарының қоғамдық-саяси өмірінде үшінші әлемдік діннің маңызды элементіне айналып, іс-әрекеттің барлық шараларында «мұсылманның қайта өркендеуіне» себепші болды. Өз кезегінде Орталық Азия жалпы мұсылман ғылымы мен мәдениетін, ислам құқығының теория жүзіндегі дамуына баға жетпес үлес қосты. Екінші Аристотель болып саналып кеткен, көрнекті ойшыл Әбу-Нәсір-әл-Фарабидің, алгебраның негізін салушы Әл-Хорезмнің, медицинаның атасы деп танылған  
Ибн Синаның (Авиценнаның), физик-астрологтер Бируни мен Ұлықбек, «поэзияның ұстаздары» Әлішер Науаидың, беделді дін оқымыстылары Қожа Ахмет Яссауи, Имам Әл-Бұхара, Әл-Маргинони, Ас-Саманидің,  
Аз-Замахшаридің еңбектерін осы күндері оқып үйреніп жатырмыз, олар білімнің қайнар көзі болып қала береді.

   Сонымен, VIII-IX ғасырдың аралығында исламның үстемдігі Орталық Азияның шегіне жетті. Ислам дала өңірінде емес, отырықшы халықтың өмірінде, әсіресе Бұхарада, Қоқанда, Самарқанда берік мекенге айналды. Бұл кеңістікте «қыпшақтар» деген атпен жинақталған, түркі тілдес тайпалардың қонысы басым болды.

   XIII жүзжылдықтың соңында Ислам Шыңғысхан империясынан бөлініп шыққан Алтын Ордадан, ресми дін дәрежесіне көтерілді. Оқиғаның осылай дамуы тек ғана ішкі саясаттың қиын-қыстау кезінде емес, бірегей идеологиялық мүддені қалауда және билік басындағылар мен көшпелі көпшіліктің арасындағы қарым-қатынасқа себепші болды. Исламның потенциалына Алтын Орданың билеушілері, сыртқы саяси міндеттерге жету үшін жетіп келді. Мысалы, діни ынтымақтастық әскери күшті Мысырдағы мәмлүктің сұлтанымен бірігіп ұйымдастыруға рұқсат берді. Оның қылышының ұшы ильхандарға бағытталды. Алтынордалықтар ильхандарды . діншілдерге қысымшылық жасады деп кінәлады. Шындығына келсек, біраз үйлесетіндей сипатта болды. Маңыздысы басқа да, ислам аймақтағы халықаралық саясатта ажырамайтын элемент болып қалды.  
Берке хан басқарған кездегі, мұсылман тарихында үлкен саяси маңыздылықтың дәлелі болған, Алтын Ордадағы «діншілдердің жеңісі» сияқты көрсетілгенмен, бәрібір мемлекет өмірінде және қоғамдық тұрмыста айтарлықтай исламдандыруға әкелген жоқ.

   Ордадағы діншілдердің айтуы бойынша, «Алтын кезең» Өзбектің хандық құрған дәуірінде (1313-1341) болған. Онда ислам басымдылық жағынан көрінді, жергілікті мәдениет мұсылман таңбасына анық ие болды, ал бақсылар мен ламалар (будда дінінің сопылары) қуғынға ұшырады. Әрбір алтынордалық хан өзінің түркіше қойылған атынан басқа, араб есімін алып жүрді. Тиындарға қарап айтсақ, Жәнібек Сұлтан Жалал Ад-Дин Махмұд, Бердібек - Сұлтан Мұхаммед, Тоқтамыс – Сұлтан Нәсір Ад-Дин деп аталып жүрген.  
   Біраз озыңқырап барып, ұқсас процестер Орта Азиядағы шағатай мемлекетінде болды. Солай, XIV жүзжылдықта Қасиетті Құран моңғолдар басып алған жерлердің біразында, Оңтүстік Орыстан Моңғолия мен Қытайдың шекарасына дейін басым тұрған дін болды.  
Осымен бірге Орта Азияда исламның орнығуы басқа нанымдарды ығыстырып шығарудың есебінен, олардың салттары мен әдет-ғұрыптарын жаныштағаннан шықты деген теріс болжамдар айтылды. Оның жергілікті ортаға қоныстанғаны, көшпелі және отырықшы халықтардың рухани өміріне сіңісіп кету, дүниетаным тіршілігінің қалпына сіңісіп кету мақсатына сүйенді.  
    Осы көпғасырлық процестің барысында, ислам Орталық Азия үшін ерекшелікті тауып берді. Ислам құндылықтарымен араласу алдын-ала жасалған шарттардың күшімен қалаларда, ірі тұрғын мекендерде бәрінен де табыстырақ жүрді. Самарқанд, Тәшкент, Хиуа, Түркістан діни өмірдің түйіні болып қызмет атқарды, онда мешіттер ашылды, діни медресе-мектептер көтерілді. Көшпелі дала, соның арасында мұсылмандықпен үстірт жанасып өткен қалпында қалды, оның элементтері кәдімгі елестермен қосарланған күйінде қалған.

   Ислам шежіресінің келесі кезеңі Орта Азиядағы көшпенділердің ішіндегі орыс өкіметінің саяси отарлығымен байланыста болған.  
XVI ғасырдың екінші жартысында Ресей өзінің құрамына Астрахань, Сібір хандықтарын кіргізіп, оларды бағындырып алды. Ислам нанымына дәстүрлі түрде ұшыраған, жергілікті татарлар, башқұрлармен алғашқы таныстықтан кейін, орыстарда мынадай стереотип қалыптасады: бұрынғы Жошы Ұлысының барлық тұрғындарды – діншіл «мұсылмандар», ал ислам – олардың жалғыз дүниетану, қоғамдық тұрмысты тану және мемлекеттік құрылысты үйрететін қайнар көзі. Сондықтан Ресей жаңа жерлерді бағындырып алуда исламды жақтаған жоқ, бірақ өздерінің қол астындағылардың ұятына зорлық жасауға ұмтылады. Ол Орта Азия халықтарын Христианды қабылдауға мәжбүр еткен жоқ. 
XVIII ғасырдың бірінші жартысында қатыгездік жасалып, жергілікті тұрғындарды басып тастау үшін, мұсылмандарды қуғандау басталды. Шоқынғандарға басқа нәрселерді жүктеп, жаңадан шоқынғандарды салықтан және әскерге шақырудан босатуға, Христиандардың жергілікті тұрғындарының арасында императордың атымен жарлық таратылды.  
Шынымен, наразылықтың сыбдырымен және христиандықтың таяздығының нәтижесінде жасалған саясат зиян деп танылып, қайтадан қаралды. Санкт-Петербургта қол астындағыларға жақсы көріну үшін, «мұсылманды» қолдап, дем бере бастады. Діни мектептер мен мешіттер салынды. Сонымен, 1755 жылы Қазақ Даласының шекарасында мұсылман ғылымының орталығы болған Сеитов қыстағы негізін қалады. Бұл жерден алыс өлкелерге уағыздаушылар, молдалар, улемдер ағыла бастады. Сонымен Ұлы Даланың тарихында ислам нанымын тарату оңтүстіктен емес, солтүстіктен басталды. Бірақ, отырықшы халық болып қыспаққа алынған Қазақстан аймағын қоспағанда, Орта Азияның далаларында исламды жүргізу айтарлықтай алға жылжуға ниет жасамады.

   XIX ғасырда Орта Азияның көптеген жерлерінде ханифиттік мағына басымдылық тапты (ислам заңдар жинағы). Бұған Араб халифатының ірі қалаларды, аймақтардың сауда орталықтарын, молдалар мен улемдердің белсенді миссионерлік әрекеттерін, сонымен бірге барлық отырықшы мәдениетке тән, дінді тарату үшін жағымды болжамдарды кеңінен жаулап алғаны ықпал етті. Моңғол-пұтқа табынушыларын бағындырып алған байырғы тұрғындар, қуғынға ұшырап тұратын исламды құрметтей бастады.  
Темір әміршінің тұсында ислам нанымы өзінің монополиясын тоқтатып қойды. Шынымен бұл жерлерде өткенге алым-салық берілді. Темірдің әскері мұсылмандардан құрылса да, өздерінің әскери құрылымы бойынша Шыңғысханның дәстүрін адал сақтады.

   Солай Мұхаммад Пайғамбардың оқуы аймақтағы халықтарды теңестірудегі қуатты күштің бірі болды. Осымен отырықшы халықтардың діни дәрежесі – отырықшы халықтарда көбірек, ал көшпенділерде азырақ болды. Бұл беделді түпдеректер растайды. Мысалы, көшпелі халықтардың әйелдері ешқашан бетін жауып тұратын «чадр» немесе «никаба» киген емес. Көбісі діни көзқарастарды ерекше жағдайларда ғана сақтаумен шектелді. Осылай Құранмен міндетті жауапкершілігін сезінетін парыздары қоғамның бөлігі олып сақталды.

   Ортаазиялық іс-әрекеттің нәтижесінде ислам өзіне ортақ қабылданған ережелерді және тарихи дәстүрлерді қабылдады. Қазақтарға, қырғыздарға, арасында түрікмендерге сәйкес тілді, көпғасырлық рухани мұрамен және этникалық ерекшеліктеріне қарай жүргізуге болады.  
Орталық Азиядағы халықтардың тіршілік әрекетінде діни аспектер XIX ғасырдың соңына дейін айтарлықтай өзгеріссіз қала берді.  
Осы кезге дейін өздерінің ресми түрде айтылған тәуелсіздіктерін сақтап келген Қоқан, Хиуа хандығы немесе Бұхар эмираты сияқты ұсақ княздықтар Ресей империясы жағынан идеологиялық қысымға түскен жоқ. Санкт-Петербургте тез жетілген сауықтың қауіпсіздігін жақсы есте сақтап қалды. Егер саяси және сауда саяси кеңею белсенді жүрсе, онда рухани іске болмашы ғана араласты. Болашақта бүтіндей биліктің отарлық машинасына кіретін қазақтар мен қырғыздар діни бағытта ешқандай қуғынға ұшыраған жоқ.  
   Өз кезігінде Далада тұтанған, ұлт-азаттық қозғалыс, діни ұрандарды  
анда-санда ғана ұстанды.

   Келесі бет бұрыс – 1917. Бұл жылдар - XX ғасырда 70 жыл бойы жер бетінің алтыдан бірі адамзат тарихындағы бет бұрыс кезеңі деп айтып келген. Ресейдегі большевиктік революцияның жеңуімен және ССРО білімімен Орталық Азияның халықтары идеологиялық нысанның теңдесі жоқ алмасуын бастан кешірді. Қоғамдағы коммунистік идеяның табиғатқа қарсы тұруымен, тездетіп өтуінен басқа, феодалдық көзқараста қалып қойған аймақтар, қалған мұсылман әлемінен бөлініп тасталды. Насихаттау күресінің қызуымен кеңестік жазалаушы жүйе мыңдаған имамдарды жазаға тартты, жүздеген мешіттер мен медреселерді талқандады.

   ССРО-да еркіндік сырт көзге ғана көрсетілді, сонымен ішінде ұятта бар. Большевиктер іс жүзінде кез келген иман келтірушіні, христиан болсын, ислам болсын жоққа шығарды. Карл Маркстың аты шулы «дін – халық үшін апиын» деген нақылы, айқын реакционерлердің күштеп «миды тазартудағы» ұраны болды.

   Ислам дәстүрді сақтайтын ортаазиялық қоғамдардағы негізгі компонент сияқты, жаппай шабуылға душар болды. Бұл барлық жерде мешіттерді жабудан, діни қызметкерлерге қарсы жазалар ұйымдастырудан, исламның салтын ұстағандарды қудалап, жергілікті тілді алғаш латын графикасына, содан кейін кириллицаға ауыстырып, «алфавиттік революция» жасады. Нәтижесінде Кеңес Одағында ислам өзінің экономикалық базисінен (діни көзқарасқа тыйым салу арқылы), рухани негізінен (ислам әдебиеттерін жою арқылы), басқа ислам елдерімен қатынас жасатпай (шетелдік саяхатқа немесе қажылыққа баруға тыйым салып), басқа да әрекеттермен (мешіттерді жабумен, ораза ұстаумен күресіп, діни мейрамдар мен басқа да рәсімдерге тыйым салу арқылы) өзінің социалдық негізінен айырды. Радикалды өзгертудің мақсатына коллективтендіру мен индустриалдау ықпал етті.  
Нәтижесінде бірнеше ұрпақтар жауынгер атеизмнің және ғылыми коммунизмнің бағытымен тәрбиеленді. Діннің салтқа қатысты көрінісі, басқа да көрінісі болсын, «қараңғылықтың сарқыншағы» сияқты қатал түрде түбірімен жойылды.

   Жаппай шектен шыққан жағдайда да діни көрсетілімдердің өсіп-өнуі тоқталған жоқ. Мысалы, Исламда «нанымды саналы түрде жасыруды» қамтыған «тақия» деген бағыт бар. Байырғы тұрғындардың көбісі өздерін мұсылмандармен теңестіргенін жалғастырды. Қатардағы азаматтар ғана емес, сонымен бірге кеңес үкіметі жылдары қалыптасқан аймақтың мәдени және саяси зиялылары да, салтқа сәйкес мұсылман дәстүрлерін жасырын сақтады.