Компанияның қызметін талдау

КІРІСПЕ 
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді. 
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді. 
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне байқауы керек. 
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды. 
1997 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын, шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін құруды талап етеді. 
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы менеджментіне ейін өрлеу керек. 
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек. 
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен көрсетіледі. 
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін қамтамасыздандырады. 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, өндірістік және қаржылық мәселелерін шешу үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау керек. Терең және нақты талдаудың арқасында кәсіпорынның қызметін бағалап, басқару органдарына нақты ұсыныстарды қаржы тұрақтылығын және іскерлік белсенділігін жоғарлату үшін деуге болады

Кіріспе.  
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің эко-номикасының нарықтық қатынастарға 
Бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі шоттары Бас 
Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүр-лі бухгалтерлік қызметі, 
Қоғамда қаржылық талдау біреудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса 
Қай уақытта да болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның 
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өз-геше 
Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін 
меске кетеді.  
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың ша-руашылықты жүргізуші 
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен 
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің ор-нықтылығының негізі 
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негіздел-ген үшін оның 
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген, сондықтан 
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағ-дайын 
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадым:  
-қаржы менеджменті саласында алған білімімді қолдану;  
-өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;  
-қарастырылып отырған мәселе бойынша статистикалық және заңнамалық ма-териалдарды жинақтау 
-кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;  
-жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және оларды 
Талдау объектісі ретінде «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы алынды.Оның негізгі 
Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық жағдайды талдаудың түсінігін ашу-ға негізделген. 
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компания-сының қаржылық жағдайын 
Жұмыстың теориялық базасы болып К.Ш. Дүйсенбаевтің, Э.Т. Төлегенов-тың, Ж.Г. 
Жұмыс барысында ҚР-ның заң актілері және Halliburton компаниясының қаржылық 
1-бөлім. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері.  
1.1. Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты.  
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастыр-мас бұрын, "қаржылық 
Профессор Н.А Русак [3] бұл ұғымды былайша анықтайды: «Кәсіпорынның 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, ком-мерциялық және басқа 
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақ-сылығын көрсетеді. 
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы "қар-жы 
М. Н. Крейнина [5], А.И. Ковалев және В.П. Привалов 
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы, бұл оның 
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен 
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткі-лікті дәрежеде 
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксізді-гін және оның 
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай 
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қар-жылық 
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та 
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам 
В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді: 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін бола-тын деңгейінде 
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді: 
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады 
Айта біз олардын кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың 
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д.Шеремет мен В.С.Сайфуллин дәлірек және 
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста [10]. "Кәсіпорынның 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, оларды 
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес;  
3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;  
4) әрекет ету уақыты бойынша-тұрақты  
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланыс-ты болады, ал 
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс 
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байла-нысқан қаржылық 
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы 
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығында-ғы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) 
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қар-жылық 
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақты-лығына әсер ететін 
•кәсіпорынның салалық топқа жатуы;  
•шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем 
•төленген жарғылық капиталдьщ мөлшері;  
•шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динами-касы;  
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса 
•кәсіпорындарды басқару тиімділігі.  
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері, қоғамда үстемдік 
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз кон-трагенттерімен (салық 
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы 
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс 
дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын 
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржы-лық жағдайын талдаудың 
•активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды тара-тудағы 
•айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндетте-мелермен 
•қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;  
•кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;  
•ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш  
және қорлар есебі;  
•баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік 
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;  
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың дең-гейінің өзгеруіне 
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;  
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзім-ді 
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдау-дың қор 
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және 
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық 
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі 
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте 
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі қойылған 
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан  
бастаған жөн және оған мыналар жатады:  
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау;  
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін 
• баланс өтімділігін талдау;  
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және  
1.2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.  
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру 
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 "Бухгалтерлік есеп 
1) бухгалтерлік баланс;  
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;  
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.  
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп 
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдетілген түрде 
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу, 
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды. 
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді құру 
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектіле-рінің қызметі жөнінде 
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржы-лық 
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі 
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол 
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және 
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгіле-рі 
Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай ерекшелік - бұл яғни 
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің жеделдік дәреже-сіне 
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жа-ңаша анықталады 
Олардың түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтер-лік есеп және 
Осыған орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және 
Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге, бизнес мектептер 
Активтер дегеніміз бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені 
Ағылшын ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе" деген оқу құра-лында 
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды: Актив-тер-бұл 
Капитал - пассивтердің арнайы түрі.  
Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғанда-ғы 
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру 
Аталған оқулықта бухгалтерлік баланстың бөлімдері (жақтары) мен эле-менттері келесідей 
«Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен ба-қыланатын 
Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда болған кәсіпорынның ағымдағы 
Оны өтеу экономикалық табыс алумен байланысты кәсіпорын ресурстары-ның шығынына 
Капитал - бұл пассивтерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік 
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы бұл 
«Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорыннын мүлкі, мүліктік, 
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті 
Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастаған-нан 
Баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп беру-дегі 
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы анықталады. 
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы екендігіне БЕС–2-нің 7-пунктінде 
БЕС-2 және қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған 
Алайда айта кеткен жөн, балансты құрудың түрін таңдау (көлденең, 
Баланс активі мен пассивін құру принциптері бұрынғы қалпында қалып 
Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:  
1) ұзақ мерзімді активтер;  
2) ағымдағы активтер;  
3) меншікті капитал;  
4) ұзақ мерзімді міндеттемелер;  
5) ағымдағы міндеттемелер.  
Баланс қаржылық есеп беруде үш элементті сипаттайды: активтер, меншікті 
Қаржылық жағдайды талдау барысында тек бухгалтерлік баланс мәліметте-ріне ғана 
1.Баланс табиғаты жағынан тарихи сипатта болады. Баланста келтірілген мә-ліметтер 
2.Баланс кәсіпорын қаржысында және міндеттемелеріңде статус-квоны си-паттайды, яғни пайдаланылып 
3.Баланста салыстырмалы шаруашылық аралық талдау жүргізу үшін қажетті база 
4. Баланста кәсіпорынның қаражаттарының айналымы туралы мәлімет жоқ. Баланстың 
5.Баланс есепті кезеңнің басы мен соңындағы мезгілдік мәліметтердің жиын-тығы 
операцияларының жиынтығы жазылып отырады. Ол кәсіпорынның есепті кезең ішіндегі 
кесте-1  
БЕС - 2 негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс.  
Мысалы, жыл соңында қолда бар өнім қорларының үлес салмағының 
6.Баланста кәсіпорынның активтерін сатып алуда тарихи бағаны коддану принципі 
Баланс жиыны кәсіпорын активтері мен оны жабу көздерінің есептік 
7.Баланс және қаржылық есеп берудің басқа да нысандары шаруашылық 
Осы шектеулерге қарамастан, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды 
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізгенде баланс көр-сеткіштерімен қатар 
Субъект қызметінің қаржылық нәтижесі туралы есеп бухгалтерлік есептің №3 
Сондай-ақ стандарт, негізгі қызметтен алынған табыс пен шығынды, төтен-ше 
Табыстар мен шығындар баптарының арасын ажырату да субъектінің жұмы-сының 
Бұл есептің жасалуы №3 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес келесідей 
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп  
Бұрынғыға қарағанда бұл едәуір оңайлатылған. Мұнда табысты пайдалану-ды, бюджетке 
Есепті кезеңде табылған табыстар мен шығындардың барлық баптары есепті 
Табыстар мен шығындар баптарынын арасына койылған шектеулер тәжіри-беде жалпы 
№3 "Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі" ҚР шаруашылық субъектілерінің 
Ақша қаражаттары - бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол 
Операциялық қызмет деп субъектің табыс алу жөніндегі негізгі қызметін, 
Инвестициялық қызмет дегеніміз - бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып 
Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражатта-рының 
Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаған кезде тек бухгалтерлік баланс 
Қаржылық есеп берудің жаңа түрі, кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып 
1.3. Қаржылық жағдайды талдау әдістері.  
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі 
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді, 
Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қар-жылық талдауды 
Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның же-келей 
Ондаған жылдар бойы барлық басқару деңгейлерінде және кәсіпорынның өзінде 
Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі - онда жоспарлық 
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде көптеген 
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережеле-рін қалыптастырды. 
1) көлденең талдау;  
2) тікелей талдау;  
3) трендтік талдау;  
4) салыстырмалы талдау;  
5) факторлық талдау;  
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.  
Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен 
Тікалей (кұрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге 
Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондық-тан да 
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл 
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек тарал-ған 
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың 
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылы-ғы оларды дұрыс 
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана 
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да кажеті жоқ, себебі 
Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз бо-луы 
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің ше-телдік тәжірибесін механикалық 
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес фирма-лардың, бөлімшелердің 
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке 
Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда эко-номикалық (элиминирлеу, 
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі 
Жалпы редакциясын В.И.Стражева басқарған, Беларусь Республикасының Мемлекттік экономикалық университетінің 
О.В.Ефимов өзінің "Қаржылық жағдайды қалай талдау керек" деген еңбегін-де 
И.М.Лоханина мен 3.К.Золкина [19] алдымен есеп беруді құрастырудың са-пасын 
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін А.Д.Шеремет пен 
қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның өзгерісі; 
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы аналитикалық 
В.А. Андреев [20] және В.В. Ковалев [21] кәсіпорынның қаржы 
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін кеңейтеді, толықтырады және 
2- бөлім. «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының қаржылық жағдайын талдау.  
2.1. «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының жалпы сипаттамасы.  
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы 1919 жылы құрылған. Оның негізгі 
Компанияның орталық офисі Хьюстонда (Техас штаты) орналасқан.  
Жұмысшылар саны 85 мың адамды құрайды.  
Кәсіпорынның әлемнің 120 мемлекетінде бөлімшелері бар, солардың қатарында Қазақстан 
Компанияның айналымы 2006 жылы 30,5 млрд. АҚШ долларды құрады.  
Соңғы 12 жылда «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы Нарьян-Марда, Няганда, 
Компанияның Energy Services Group бөлімшесі мұнай және газ саласында 
Компанияның екінші білімшесі Halliburton Engineering and Construction Group теңіздегі 
Әлемнің 30 халықаралық тәуелсіз компанияларымен бірлесіп қызмет ету тәжірибесі 
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы Қазақстанда Қашағанды иге-ріп жатқан 
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының басқарушылық құрылы-мы төмендегі 1- суреттетен 
Сурет-1. «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының басқарушылық құрылымы.  
2.2. Кәсіпорынның мүліктік жағдайын талдау.  
Баланс активтерінін құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кә-сіпорынның 
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, 
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол 
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды 
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына талдау 
Кесте-3  
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының баланс активтерінің құрамы мен құрылуы.  
Активтер Сомасы, мың тг. Құрылымы, % Өзгеріс (+ ; 
Жыл басында Жыл соңында Жыл басында Жыл соңында Мың 
Ұзақ мерзімді активтер  
Негізгі құралдар 147 795 210 260 40,03 58.44 +62 
Аяқталмаған өндіріс 45 300 17 280 12,27 4,80 -28 
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар 18 590 18 590 5.03 
Алдағы кезең шығындары 395 655 0,11 0,18 +260 
Жиыны 212 080 246 785 57.44 68,60 +34 705 
Қысқа мерзімді активтер  
0,00 0,00 0 0,00  
Тауарлы-материалдық қорлар 57 780 53 600 15,65 14,90 -4 
Дебиторлық борыш 91 595 47 525 24,81 13,21 -44 
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар 0 670 0,00 0,19 +670  
Ақша қаражаттары 1 505 5 470 0,41 1,52 +3 
Басқа да қысқа мерзімді активтер 6 290 5 715 
Жиыны 157 170 112 980 42,56 31,40 -44 190 
Барлығы 369 250 359 765 100,00 100,00 -9 485 
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасы-ның есепті 
4-кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ағымдағы және ұзақ мерзім-ді активтер 
Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау 
Талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда бұл коэффициенттің деңгейі жыл басында 
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық ерек-шіліктеріне 
Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі жыл басында - 
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын 
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құны-ның (қалдық) 
Біздің мысалымыз бойынша баланс валютасындағы негізгі құралдардың қал-дық құнының 
Әрі қарай ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет. 
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы 7,23%-ға төмендеді және 
Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір азайған. Егер оның 
Айта қеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты 
2.3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау.  
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңыз-ды белгілерінің бірі 
Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтер-дің, баланстың 
Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның 
Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен 
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша 
Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын 
А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша 
А2. Тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш 
А3. Баяу өткізілетін активтер. Бұларға тауарлы-материалдық қорлар жатады.  
А4. Қиын өткізілетін активтер. Бұлардың құрамында ұзақ мерзімді актив-тер 
Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады:  
П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Бұларға уақытында төленбеген 
П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несиелер мен 
П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен 
П4. Тұрақты міндеттемелер. Бұған меншікті капитал жатқызылады.  
Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген 
Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің 
Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртін-ші теңсіздікті 
Баланстың топтастырылған баптарын 4-кесте түрінде көрсету орынды бола-ды.  
Кесте-4  
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының мәліметтері негізінде баланс активінің өтімділік 
Жалпы баланс өтімділігі мына формуламен анықталады:  
К = (А1+0,5А2+0,3А3)/(П1+0,5П2+0,3П3)  
Біздің кәсіпорын үшін оның мәні:  
жыл басында – 1,3;  
жыл соңында – 1,07;  
Бұл көрсеткіштің қолайлы мәні 0,9 болып табылады.  
Алайда бұл көрсеткіш кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу жөніндегі 
Кәсіпорын жоғары немесе төмен дәрежеде өтімді болуы мүмкін, себебі 
Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттігін анықтау анықтау үшін кә-сіпорын активіндегі 
Үш көрсеткіш жиі қолданылады:  
-абсолютті өтімділік коэффициенті;  
-аралық өтеу (жабу) коэффициенті;  
-жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.  
Абсолютті өтімділік коэффициенті ақша қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы 
Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздар-дың 
Осы көрсеткіштің дұрыс шектеуі келесі түрде болады:  
Ка.ө 0,2 0,5  
Бұл – ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек 
Біздің кәсіпорын үшін оның мәні:  
жыл басында – 0,02;  
жыл соңында – 0,1;  
Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы: 
Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау былайша өрнектеледі:  
Кар.ө 1  
Біздің кәсіпорын үшін оның мәні:  
жыл басында – 1,5;  
жыл соңында – 0,98;  
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффициенті) барлық ағымдағы активтердің 
Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді 
Берілген көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:  
Кағ.ө 2  
Біздің кәсіпорын үшін оның мәні:  
жыл басында – 2,6;  
жыл соңында – 2,2;  
Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы 
Жалпы алғанда соңғы екі өтімділік коэффициенттерінің шамалары талап етілген 
2.4. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.  
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау 
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбі-не 
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған капиталдың 
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капитал-дың 
Ктс = Мк:Ак  
Мұндағы: Ктс - тәуелсіздік коэффициенті;  
Мк - меншікті капитал;  
Ак - авансталған капитал (баланс валютасы жиыны, яғни қаржыландырудың 
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары екен-дігін көрсетсе, 
Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дұрыс 
Қаржылық талдаудан кітаптардың бірқатар авторлары инвесторлар мен не-сие берушілерді 
А.Д.Шеремет, А.М.Ковалев; В.П.Привалов, О.В.Ефимова және тағы басқа-лар бұл көрсеткіштің 
АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффиентінің жоғары жетерлік деңгейі 
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық міндет-темелер қатаң сақталатын 
Жоғарыда келтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 деңгейінде шектеуді орындау,  
Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие берушілер сыртқы пайдаланушылар, 
Әрине, авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағ-дайларға тәуелді болады. 
Каржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын зерт-теу үшін 
Кесте-5  
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының авансталынған капиталының құрамы мен құрылуы.  
Көрсеткіштер Сомасы, мың тг. Құрылымы, % Өзгеріс (+;-)  
Жыл басында Жыл соңында Жыл басында Жыл соңында Мың 
Меншікті капитал  
Жарғылық капитал 13 395 13 395 3,63 3,72 0  
Қосымша капитал 223 375 223 375 60,49 62,09 0  
Резервтік капитал 3 225 3 225 0,87 0,90 0  
Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 60 480 59 415 16,38 
Жиыны 300 475 299 410 81,37 83,22 -1 065 
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 0 0 0,00 0,00 0  
Қысқы мерзімді міндеттемелер  
Қысқы мерзімді несиелер және овердрафт 5 325 3 175 
Кредитолық борыш 44 325 41 835 12,00 11,63 -2 
Алдағы кезең кірістері 3560 3 570 0,96 0,99 +10 
Баса да несиелік борыштар 15 565 11 775 4,22 
Жиыны 68 775 60 355 18,63 16,78 -8 420 
Барлығы 369 250 359 765 100,00 100,00 -9 485 
5-кестеден кәсіпорынның есеп беру жылындағы активтерінің қалыптасу көзі 9485 
Кт = Қк:АК немесе Кт = 1 - 
Мұндағы: Кт - тәуелділік коэффициенті;  
Қк - қатыстырылған капитал;  
Ак - авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);  
Ктс- тәуелсіздік коэффициенті.  
Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы сомасындағы 
үлесін сипаттайды.  
Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы каржыландыру көзде-рінен 
Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті ка-питалдың қатыстырылған капиталға 
Кқ = Мк:Қк  
Мұндағы: Кқ - қаржыландыру коэффициенті;  
Мк - меншікті капитал;  
Қк - қатыстырылған капитал.  
Бұл коэффициент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар 
Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал 
жыл басында – 4,37 (300475:68775);  
жыл аяғында – 4,96 (299410:60355).  
Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңі-нен қолданылады, қатыстырылған 
Кқ/м = Қк:Мк  
Мұндағы: Кқ/м - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті; 
Қк - қатыстырылған капитал;  
Мк-меншікті капитал.  
Бұл коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әр-бір теңгесіне 
жыл басында - 0,23 (68775: 300475);  
жыл аяғында - 0,2 (60355: 299410).  
Бұның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің басында активтерге салынған 
Арнайы әдебиеттерде [2, 10] бұл көрсеткіш үшін қалыпты шектеу: 
Кәсіпорынның тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін сипаттайтын ең бір маңыз-ды көрсеткіштердің 
Кқт=( Мк + ҰМ ) / Ак  
Мұндағы: Кқт - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;  
ҰМ - ұзақ мерзімді міндеттемелер;  
Ак - авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);  
Бұл дербестік коэффициентімен салыстырғанда анағұрлым жұмсақ көрсет-кіш. Батыс тәжірибесінде 
жыл басында - 0,814 ((300475+0):369250);  
жыл аяғында - 0,832 ((299410+0):359765).  
Капиталдың құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген 
Ки=Мк / Нк  
Мұндағы: Ки - инвестициялық коэффициенті;  
Мк – меншікті капитал;  
Нк - негізгі капитал;  
Біздің мысалымызда - ол жылдың басында 2,03-ке тең (300475:147795), 
2.5. Кәсіпорынның табыстылығын талдау.  
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономика-лық пайдалылығы табыс 
Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық 
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өт-кізуден алынатын 
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойын-ша негізгі 
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды 
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қал-дықтарының 
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және 
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді 
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн, 
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналы-сатын, оны 
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыс-тың өсуінің негізгі 
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші – таза табыс. Ол сальдолан-ған 
Д = Д - Р  
Мұндағы: Д - негізгі қызметтен алынған табыс;  
Д - жалпы табыс;  
Р - кезең шығындары.  
Кесте-6  
«Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясы қызметінің нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштер.  
Көрсеткіштер Жыл соңы жжжжжжжжылжыл Жыл басы Өзгеріс  
Сатудан түскен түсім 377 085 364 805 +12 280  
Өзіндік құн 376 690 356 350 +20 340  
Жалпы табыс 395 8 455 -8 060  
Таза табыс (шығын) -1 065 -2 025 +960  
Сатудан түскен түсімнің алдыңғы жылмен салыстарғанда 3,4%-ға, яғни 12280 
Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау. Табыстылықтың са-лыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика 
Барлық активтердің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына формула 
Д = Таза табыс / Барлық активтер (авансталған, 
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,005 болса, 
Осылайша жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капитал) кә-сіпорынның өз 
Тәжірибеде ағымдағы активтердің табыстылығы деп аталатын көрсеткіш кеңінен қолданылады. 
Д = Д / Т  
Мұнда: Т - ағымдағы активтер.  
Д - таза табыс.  
Д - ағымдағы активтердің табыстылығы.  
Ағымдағы активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,012 болса, 
Акционерлік компания құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын үшін салынған капиталдың 
Д = Д / С  
Мұнда: Д - меншікті капиталдың табыстылығы;  
Д - таза табыс;  
С - меншікті капитал.  
Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш болып табы-лады.  
Дәл осы көрсеткіш биржада акционерлік компаниялардың акцияларына баға белгілеуді 
Меншікті капиталдың табыстылық деңгейі жыл басында – -0,007 пунктке 
Тәжірибеде ұзақ мерзімді активтердің табыстылығы деп аталатын көрсет-кіш кеңінен 
Д = Д / Т  
Мұнда: Т - ұзақ мерзімді активтер;  
Д - таза табыс;  
Д - ұзақ мерзімді активтер табыстылығы.  
Ұзақ мерзімді активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,009 
Негізгі өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі мына формула бойынша 
Д = Д / З  
Мұнда: Д - Өндірістік қорлардың табыстылығы;  
Д - Таза табыс;  
З - Өндірістік қорлар.  
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі жыл басында – -0,04 болса, 
Сату көлемінің табыстылығы мына формула бойынша есептелінеді:  
Д = Д / Д  
Мұнда: Д - Сату көлемінің табыстылығы;  
Д - Жалпы табыс;  
Д - Өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған табыс.  
Сату көлемінің табыстылық деңгейі жыл басында – 0,023 болса, 
Жоғарыда жүргізілген есептеулерден көріп отырғанымыздай кәсіпорын қыз-меті шығынды болып 
2.6. Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау  
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау 
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты 
Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әртүрлі айналым жылдам-дығына, 
Қаражыттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен 
Шынында да, қолданылған баға саясаты, құрылған актив құрылымы, пайда-ланылған 
Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен 
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициент-тер жатады:  
1.Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу 
К = Д / А  
Мұнда, К - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;  
Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;  
А - авансталған капитал.  
Біздің кәсіпорын үшін капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті жыл басында 
Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурс-тарды) пайдалану 
2. Негізгі құралдардың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылы-ғын көрсетеді, 
Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы 
Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары 
Біздің кәсіпорын үшін негізгі құралдардың айналымдылық коэффициенті жыл басында 
Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның негізгі құралдардың пайдалану тиімділігінің төмендегенін 
3.Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті. Ол мына формула бойынша қаралады:  
К = Д / С  
Мұнда: К - меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;  
Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;  
С - меншікті капиталдың шамасы.  
Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда 
Біздің кәсіпорында бұл көрсеткіштің деңгейі жыл басында – 1,21 
Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның меншікті капиталдың пайдалану тиімділігінің артқанын 
4. Ағымдағы активтер немесе айналым капиталының айналымдылық коэф-фициенті. Ол 
К = Д / Т  
Мұнда: К - ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;  
Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;  
Т - ағымдағы активтер.  
Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффи-циенті олардың айналым жылдамдығын, 
Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық эле-менттері босайды, шикізат, 
Біздің кәсіпорында бұл көрсеткіштің деңгейі жыл басында – 2,32 
Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның ағымдағы активтердің пайдалану тиімділігінің артқанын 
5.Материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті кә-сіпорынның талдау кезіндегі шығындары 
Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны бойын-ша 
Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:  
К = S / З  
Мұнда: К - материалдық айналым құралдарының айналымдылық  
коэффициенті;  
S - сатылған өнімнің толық өзіндік құны;  
З - өндірістік материалдық қорлар.  
Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қор-лар тезірек 
Біздің кәсіпорынымызда сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны негізінде есептелген 
6. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен 
К = Д / Д  
Мұнда: К - дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;  
Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс; 
Д - дебиторлық борыш.  
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыш-тың сапасы мен көлемін 
Біздің кәсіпорынымызда дебиторлық борыштың айналымдылық коэффи-циенті жыл басында – 
7.Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сату-дан түскен табыстың 
К = Д /К  
Мұнда: К - кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;  
Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс; 
К - кредиторлық борыштың кезеңдегі орташа шамасы.  
Біздің кәсіпорынымызда дебиторлық борыштың айналымдылық коэф-фициенті жыл басында – 
3-бөлім. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары.  
Кәіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың логикалық жалғасы – кәсіпо-рын қызметінің 
Жағымсыз жағдайлардың ауқымына байланысты кәсіпорын жағдайын же-тілдіруге қажетті іс-әрекеттер 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандырудың ішкі механизмдері ең алдымен кәсіпорынның 
сурет–2 Қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттары.  
Кәсіпорын меншікті айналым қаражаттарының жетіспеушілігін азайту мақ-сатында жаңа акциялар 
Кәсіпорынның банкроттығының алдын алу жолдарының бірі ол – акциялар 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сауықтырутырудың маңызды көзі – факторинг, яғни 
Кәсіпорынның материалдық техникалық базасын жаңартудың ең тиімді жол-дарының бірі 
Кәсіпорынға үлкен табыс әкелетін тиімді жобаларды іске асыру мақсатымен 
Меншікті капиталдың жетіспеушілігін азайтудың бір жолы ол – 
Меншікті қаржы ресурстарынының көлемін арттыру жолдары:  
-тұрақты шығындар сомасын азайту  
-айнымалы шығындар сомасын азайту  
-жедел амортизацияны пайдалану  
-пайдаланылмайтын мүліктерді сату  
-сыртқы әлеуметтік және тағы да басқа бағдарламалардан бас тарту, 
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі бағыттарыныың бірі өндіріс табыстылығын арттыратын 
Тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі үш про-блема 
-Төлемқабілеттіліктің төмен болуы, яғни ақша қаражаттарының жетіспеушілігі. Бұған кәсіпорынның 
-Меншік иелерінің мүдделерін толық қанағаттандырмау. Бұған меншік иелері алатын 
-Қаржылық тәуелсіздігінің немесе қаржылық тұрақтылығының төмендеуі. Тәжірибеде қаржылық тұрақтылықтың 
Кәсіпорынның төменгі төлемқабілеттілігі мен рентабельділігін талдау кезін-де ұзақ мерзімді 
Сонымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартудың бірнеше жолда-рын атап көрсетуге 
Негізгі көзі меншікті капитал болып табылатын капитал салымдарын азайту 
Капитал салымдарын белгілі бір уақытқа дейін қысқарту пайда алуға 
Жоғарыда айтылғандарға қосымша кәсіпорынның өндірістік қуаттылығына талдау жасау, олардың 
3.1. Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін арттыру.  
Біз 2.2. “Кәсіпорынның активтерінің өтімділігі мен төлем қабілеттілігін тал-дау” 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, өтімділігі мен рентабельділігі ең алды-мен ағымдағы 
Активтердің өтімділігі туралы мәліметтерге сүйене отырып біз айналым ак-тивтерінің 
Осылайша кәсіпорынның өз жабдықтаушылары мен кредиторлар алдындағы қысқа мерзімді 
М.А.Федотов өзінің “Кәсіпорынның табысын талдау” атты еңбегінде өтімді-лікті арттырудың 
а)жарғылық капиталды арттыру;  
ә)ұзақ мерзімді заемдар алу;  
б)міндеттемелерді қайта құрылымдау;  
в)қысқа мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;  
г)ұзақ мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;  
д)активтерді қайта құрылымдау, сонымен қатар активтердің кейбір бөлігін сату;  
е)шығындар мөлшерін азайту, соның ішінде басқару шығындарын (жұмысшы-лардың жалақысын 
Мен бұл дипломдық жұмыста активтердің өтімділігін арттырудың келесі әдістерін 
1) Қысқа мерзімді қарыздарды ұзақ мерзімді қарыздарға қайта құрылымдау. 
2) Тауарлы материалдық қорлардың мөлшерін азайта отырып, ақша қаражатта-рының 
Жоғарыдағы айтылған жолдардың бірінші нұсқасы тиімді және іске 
Қысқа мерзімді қарыздарды ұзақ мерзімді қарыздарға қайта құрылымдау қо-сымша 
Осы іс-шараларды іске асыру барысында 2008 жылдың аяғына дейін 
Бірінші әдіс 25 млн. теңгені қысқа мерзімді міндеттемелерден 
Сонда жүргізілген іс-шараның нәтижесін төмендегі 7-кестеден көруге бола-ды:  
Кесте-7  
Қысқа мерзімді міндеттемелерді ұзақ мерзімді міндеттемелерге қайта құрылымдау нәтижесіндегі 
Көрсеткіштер Өзгеріске дейін Өзгерістен кейін Өзгеріс  
Меншікті айналым қаражаттары 52 625 67 625 +15000  
Ағымдағы өтімділік коэффициенті 2,2 3,7 +1,5  
Аралық өтімділік коэффициенті 0,98 1,68 +0,7  
Абсолюттік өтімділік коэффициенті 0,1 0,2 +0,1  
Жалпы осы есептеулерден кейін 25 млн. теңге қысқа мерзімді 
Екінші әдіс тауарлы-материалдық қорлардың көлемін 25 млн. теңгеге азай-тып, 
Жіргізіліп отырған іс-шаралардың тиімділігі төмендегі 8-кестеден көруге бо-лады.  
Кесте-8  
Тауарлы-материалдық қорлардың көлемін азайту нәтижесіндегі кәсіпорынның өтіділігі мен төлем 
Көрсеткіштер Өзгеріске дейін Өзгерістен кейін Өзгеріс  
Меншікті айналым қаражаттары 52 625 52 625 0  
Ағымдағы өтімділік коэффициенті 2,2 2,2 0  
Аралық өтімділік коэффициенті 0,98 1,4 +0,42  
Абсолюттік өтімділік коэффициенті 0,1 0,5 +0,4  
Кестеден көріп отырғанымыздай тауарлы-материалдық қорлардың көлемін азайту және оларды 
Сондықтан бұл әдісті басқа әдістермен біріктіріп пайдалану ұсынылады.  
Мен бірінші және екінші әдістерді біріктіріп пайдалануды ұсынамын.  
Екі әдісті бірге пайдалану кезіндегі кәсіпорын өтімділігінің артуын төменде-гі 
Кесте-9  
Екі әдісті қатар пайдаланудың нәтижесіндегі кәсіпорынның өтіділігі мен төлем 
Көрсеткіштер Өзгеріске дейін Өзгерістен кейін Өзгеріс  
Меншікті айналым қаражаттары 52 625 67 625 +15000  
Ағымдағы өтімділік коэффициенті 2,2 3,7 +1,5  
Аралық өтімділік коэффициенті 0,98 2,4 +1,42  
Абсолюттік өтімділік коэффициенті 0,1 0,9 +0,8  
Кесте мәліметтерін қорытындай келе екі әдісті қатар пайдалану кәсіпорын-ның 
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен іскерлік белсенділігін арттыру.  
Біз 2.3. “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау” параграфында кәсіпорынның жалпы 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде 
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады, ал 
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық 
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы 
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығында-ғы тигізеді. Кәсіпорын ақша 
Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің 
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақты-лығына әсер ететін 
•кәсіпорынның салалық топқа жатуы;  
•шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем 
•төленген жарғылық капиталдың мөлшері;  
•шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динами-касы;  
•қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы 
•кәсіпорындарды басқару тиімділігі.  
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері, қоғамда үстемдік 
Кәсіпорын басшылығына қаржылық тұрақтылықты жетілдіру бойынша мы-найдай ұсыныстар жасауға 
Айта кеткен жөн, қажылық тұрақтылықты қалыпты жағдайда ұстап тұру 
Меншікті капиталдың рентабельділігін арттыру мақсатында қарыз қаражат-тарын тарту қажет. 
Стртегиямен байланысты шешімдер қабылдағанда мыналарды ескерген жөн: стратегияның кәсіпорынның 
Кәсіпорынның стратегиясы қаржы ресурстарын оның қызметінің тиімділігі мен қаржылық 
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау оның өз ресурстарын тиімді 
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат 
И.А.Бланк өз еңбегінде іскерлік белсенділікті арттырудың мынадай жолда-рын атап 
1. Айналымдағы табыстың үлесін арттыру, яғни бұл негізінен шығындарды 
2. Активтердің айналымдылық жылдамдылығын арттыру, яғни кәсіпорын қызметінің рентабельділігін 
3.3. Кәсіпорынның табыстылығын арттыру.  
Жүргізген талдау қорытындылары кәсіпорын қызметінің рентабельсіз екенін анықтады . 
Кәсіпорын активтері рентабельді болуы үшін ең бірінші табыс табуы 
Сонымен қатар кәсіпорын:  
-өнімнің өзіндік құнының құрылымын қайта қарап, шығындардың артуының себептерін 
-баға саясатын өзгертуі қажет, яғни өнім бағасына қосылатын рентабельділіктің 
Өнімнің өзіндік құны-кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіші болып та-былады.  
Соңғы жылдары өнімді өндіру мен сату шығындарының өсуі байқалады. 
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттырудың ең бір маңызды жолы - 
Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түскен табыс өнімнің толық 
Оның негізгі мақсаттары:  
- Өндірістің қаупі көлемін анықтау;  
- Өнім өткізуден түскен табыстың қаупті көлемін анықтау;  
- Тұрақты шығындардың қаупті деңгейін есептеу;  
- Өткізудің қаупті бағасын есептеу болып табылады.  
“Рентабельділік шегі” – кәсіпорынның қаржылық жағдайын оңтайландыру-дың маңызды бағыттарының 
Осылайша, бұл іс-шараны жүргізу біздің кәсіпорын үшін өндірістің қаупті 
Қорытынды.  
Бұл дипломдық жұмыста кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау және оны 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау нәтижелері бойынша кәсіпорын-  
да қалыптасқан жағымды және жағымсыз құбылыстар туралы, кәсіпорын қыз-метінің 
дықтаушылар, инвесторлар, кредиторлар және тағы басқалар) де қызығушылық білдіреді. 
Аяқтай келе істелінген жұмыстар бойынша қорытындылар жасау қажет. Дипломдық 
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру 
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережеле-рін қалыптастырды. 
ды:  
1) көлденең талдау;  
2) тікелей талдау;  
3) трендтік талдау;  
4) салыстырмалы талдау;  
5) факторлық талдау;  
6) қаржылық коэффициенттер әдісі.  
Екінші бөлімде мен «Халлибуртон Интернэшнл Инк.» компаниясының қар-  
жылық жағдайына талдау жүргізілді. Яғни кәсіпорынның мүліктік жағдайына, төлем 
Кәсіпорынның мүліктік жағдайы тұрақсыз, яғни ол жыл соңына 3%-ға 
Кәсіпорынның негізгі проблемаларының бірі - төменгі төлем қабілеттілік пен 
Қаржылық тұрақтығы жағынан кәсіпорын сыртқы қарыз көздерінен тәуелсіз. Оған 
Кәсіпорынның тағы бір негізгі проблемаларының бірі – оның рентабельсіз 
дігі. Ағымдағы жылы сатуан түскен түсім артқанына қарамастан кәсіпорын 
Үшінші бөлімде кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту жөнінен ұсы-ныстар жасадық. 
терін ағымдағы деңгейде сақтау және кәсіпорынды қызметінің рентабельділігін арттыру.  
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың логикалық жалғасы оның қызметінің тиімділігін 
Сыртқы көздерге жаңа акциялар мен облигациялар шығару, дәрменсіз кә-сіпорындардың 
Талдау нәтижелері кәсіпорында негізгі проблеманы анықтады: төлем қабілетсіздік және 
Осы проблеманы шешуде мен екі әдісті ұсындым:  
Бірінші әдіс 25 млн. теңгені қысқа мерзімді міндеттемелерден 
лік коэффициентінің 0,1 пунктке өсуіне алып келді.  
Екінші әдіс тауарлы-материалдық қорлардың көлемін 25 млн. теңгеге азай-тып, 
Екі әдісті қатар пайдалану меншікті айналым қаражаттарының 15000 мың 
Қолданылған әдебиеттер тізімі  
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық 
2. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - 
3. Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике 
4. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в 
5. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности 
6. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. 
7. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: 
8. Бухгалтерско-аудиторский портфель. ( Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга 
9. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. 
10. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 
11. О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий 
12. Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. - 
13. Бухгалтерский анализ: Пер. с англ. - К.:Торгово-издательское бюро 
14. Введение в бухгалтерское дело: Пер. с англ.: — 
15. Руководство по финансовому учету, отчетности и аудиту. Первая 
16. Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором 
17. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник ІИ.А. Богдановская, 
18. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое 
19. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния 
20. Андреев В.А. Практический аудит. /Справочное пособие/.- М.: Экономика, 
21. Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Вы-бор инвестиций. 
22. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник /под. ред. 
23. Чечета А.П. Анализ финансового состояния предприятия. /Бухгалтерский учет. 
24. Ковалев В.В. «Практикум по анализу и финансовому менеджменту». 
Москва, Финансы и статистика, 2006.  
25.Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый