Жобалық тәуекелдердің қалыптасуы

Жобалық тәуекелдердің  қалыптасуы

Бизнес жоба – кәсіпкердің негізгі жоспарынан кейінгі жасалынатын құжат, бизнес жобаларды кәсіпкер өз бизнесінің айнасы ретінде қолданады. Тәуекелдер - тәуекелдер (қаржылық, абыройлық және т.б.), неғұрлым көп болған жағдайда Жобаны соғұрлым байсалдылықпен жасау керек.

Болашақ инвестициялық  жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеянысын  іске асыра ала ма деген сауал  туындайды. Бұл сұраққа жауап  беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.

Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы  сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның  коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс жоба тәуекелді талдаумен  аяқталуы керек.

Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның  түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы  жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған  жобаны талдау басынан басталуы керек.

Барлық жобалардың белгісіздігінен және анықсыздығынан тәуекелдер пайда болады. Тәуекелдер белгілі және белгісіз болып бөлінеді, белгілі  –яғни анықталған сонымен қатар оларды жоспарлауға болатын тәуекелдер.Ал  белгісіз тәуекел  – анықталмаған және оны болжау мүмкін емес. Бірақ білікті менеджерлердің тәжірибесімен болашақтағы көптеген тәуекелдерді болжауға болады.

Тәуекелді талдаудың мәні мынада. Жіберілген сапасына тәуелсіз болашақтың   әрқашанда   белгісіздік   элементі   бар. Мысалы, керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдау үшін (шығындар элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлемі және т.с.с.) белгісіз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуі) да өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай жағына болса да, есепке алуды қажет етеді.

Жобаны іске асыру процесінде келесі элементтер өзгеріске ұшырауға бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудің құны, сатудың құны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекел ықтималдық таралу мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Сонымен тәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең. Жоба факторларының өзгеріс диапазоны қаншалықты кең болса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің  көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:

1. Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі

қаржылық жағдайына талдау жасау.

2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық

жағдайына талдау жасау.

3. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен

ақша ағымдарын болжамдау.

5. Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.

Кәсіпорынның  бұдан  бұрынғы   қызметі   мен   ағымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.

Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру керек.

Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді  шығару мен өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін)  бөлінуін қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.

Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:

• жоба бойынша кэсіпорынның  инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
• инвестициялық     қажеттіліктердің     қайнар     көздерін белгілеу (және ары қарайғы ізденіс);
• инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын бағалау;
• жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
• жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы;

Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын ақша ағымының көлемі, «ақшаның  құны уақыт өтуіне қарай» деген қағиданы есепке ала отырып сомалық  инвестиция   шамасын  жабуы   керек. Бұл   принцип бойынша: «Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған доллардың құнынан үлкен», яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша  ағымы бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан   төмен   мәнге   ие.    Ақша   ағымының   уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.

Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқау бойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.

1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.
2. Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігіне талдау жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

• базалық;

• белсендігі неғұрлым төмен;
• белсендігі неғұрлым жоғары

Әлемдік Банктің ұсыныстары шеңберінде құрылыс  саласында жобалық талдау бойынша  тәуекелді бағалаудың негізгі үш бағыты (әдісі) ұсынылады:

• - сезімталдылықты талдау әдісі;
• - статистикалық сынақтар әдісі (Монте-Карло әдісі);
• - сценарийлер әдісі (айқынсыздықтар ресмилендірілген әдіс).   

Аталған әдістерге қатысты тәуекелдің  экономика-математикалық  моделін  жасақтау міндеттердің қойылуы мен  шешімін талап етеді.

Міндеттердің  қойылуы инвестициялық жобаның  тәуекелін екі жақты талдауды қарастырады. Біріншіден, экономикалық, саяси-әлеуметтік, фискалды-монетарлық тұрақсыздық және салалық ахуалға  байланысты жобаның банкроттыққа ұшырау тәуекелі (сценарийлер әдісі)

Инвестициялық жобаның банкрот болу тәуекелі сараптамалық талдау нәтижесінде және тәуекелдің жиілік көрсеткіштерінің негізгі факторларын  бағалау арқылы анықталады.

Екіншіден, бағалы қағаздар рыногындағы мұндай жинақталған портфельді тәуекел  инвестициялық қаржыларды салудың  баламалы нұсқасын анықтайды, яғни жобалық шешімді жүзеге асырудың тиімділігі немесе тиімсіздігін айқындайды.

Қорыта  айтқанда, инвестициялық жоба соңында  бизнес жоспар түрінде толтырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ

 

1. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – Алматы: Заң әдебиеті, 2007.- 160 б.
2. Қаржы-экономикалық сөздік / Ред. Басқарған Ә. Әбішев. – Алматы: Экономика, 2007. – 720 б. 
3. http://www.damu.kz