Жаһандану тенденциялары

   «Жаһандану» термині соңғы кездері әлеуметтік және экономикалық зерттеулерде жиі  айтылып жүр. «Жаһандану мәселелері»  деген тіркес Рим клубы зерттеулерінен кейін экономистермен пайдаланылып келеді. Бұл үкіметтік емес ұйымның  бірнеше докладтарында бүкіл  дүниежүзіндегі экономикалық өсімнің  жекелеген елдерге келеңсіз салдары  қарастырылды. Көп жағдайда «жаһандық» деген түсінік «халықаралық»  деген түсінікке сәйкестендіріледі. Сондықтан зерттеушілер «жаһандық  бизнес», «жаһандық компания» деген  жағдайда өз өнімін дүниежүзілік нарыққа  шығарып сататын фирманы көздеп айтуы мүмкін. Жаһандық бәсекеқабілеттілік – халықаралық бәсекеқабілеттілік терминінің синонимі ретінде де пайдаланылады. Алғашқы рет жаһанданудың тәуелсіз құбылыс ретінде түсінігін американдық  ғалым левитттің 1983 ж шыққан "Гарвард бизнес ревью" мақаласында тұжырымдалды. Ол ірі Трансұлттық корпорациялардың шығарған жекелеген өнімдері нарығының бірігу феноменін «жаһандану» сөзімен алмастырды. Париж институтының  профессоры Бади  халықаралық қатынастар ғылымының көзқарас тұрғысынан «жаһандану» түсінігінің үш өлшемін басып көрсетеді:

1. Көп ғасырлар бойы дамып келе жатқан Тарихи процесс;
2. Әлемді унификациялау, яғни бірыңғай принциптерді, құндылықтарды, ережелерді қалыптастыру;
3. Бір-біріне деген тәуекелділік, оның басты нәтижесі – ұлттық мемлекеттік егемендікті жаһандық ірі фирмалар, діни топтастықтар, трансұлттық басқару жүйелердің көмегімен жою.

   Ал  француз ғалымы О. Дольфюстың айтуынша, жаһандану – сызықтық процесс  емес. Ол толқын тәрізді дамитын  құбылыс және бірнеше сатылардан өткен: Ұлы географиялық ашулардан  қазіргі заманға шейін кезеңдерді қамтиды.

   Жалпы айтқанда, жаһандану кең мағынада - қоғам өмірінің барлық жақтарының жалпы әлемдік ашықтыққа және өзара тәуелділікке ұмтылатын тенденцияның  ықпал етуінен өзгеруі. Бұл жерде айта кету керек, соңғы 20-30 жыл ішінде дүниежүзілік деңгейде көптеген жаңалықтар ашылды, интернет пайда болды, озық заманғы технологиялар өндіріске, қоғам өміріне енгізілді. Осы барлық жетістіктер халықаралық ықпалдастықтан, мемлекеттердің экономикасының интеграциялануынан, бір сөзбен айтқанда жаһанданудан пайда болды. Жоғарыда айтылғаннан келе, жаһандану мәселелін зерттеп жатқан ғалымдардың қауіптенуін ескере отырып, жаһандану жағдайында ұттық үкіметтер мен мемлекеттер әлемдік экономикада өз орнын таба алмайды деген күдік шындыққа жанаспайтынына көзіміз жетеді.

   Жаһандану адамзат өмірінің барлық сфераларын қамтиды. Экономикада ол келесі процестерден көрініс табады:

   1. Халықаралық сауданың өсу темпі  дүниежүзілік жалпы өнімнің өсу  темпінен әлдеқайда жылдам.

   2. Халықаралық капитал қозғалысының  орасан зор өсімі болып жатыр,  әсіресе, тікелей шетелдік инвестициялар. 

   3. Мемлекеттер арасындағы экономикалық  барьерлер азайып жатыр, бұған  себеп халықаралық ұйымдарды  құратын халықаралық келісімдердің  көбеюі.

   4. Жаһандық қаржы жүйесінің дамуы. 

   5. Көпұлттық корпорациялардың бақылауында  болатын әлемдік экономиканыі  үлесінің өсуі.

   6. Халықаралық келісімдерді жасағанда ДСҰ-ның, ХВҚ-ның, Дүниежүзілік банктің рөлінің өсуі және т.б.

     Экономиканың  жаһандануы – бұл ғылыми-техникалық прогресстің жылдам дамуы мен  ақпараттық қоғамды қалыптастыруы, сонымен қатар, халықаралық сауданың және капитал қозғалысының либеризациясы  негізінде экономикалық интеграцияның  өсу процесі. Экономиканың жаһандану әрекеті келесі негізгі бағыттармен дамиды:

     1. Халықаралық сауда:

     - тауарлармен;

     - қызметтермен;

     - технологиялармен;

     - интеллектуалды жеке меншік объектілерімен.

     2. Өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы:

     - капитал (тікелей инвестициялар түрінде);

     - жұмыс күші (төмен мамандырылған және жоғары мамандандырылған жұмысшылардың миграциясы түрінде).

     3. Халықаралық қаржылық операциялар:

     - несиелер (жеке, мемлекеттік, халықаралық ұйымдардың);

     - негізгі бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және басқалар);

     - туынды қаржылық инструменттер (фьючерс, опцион т.б.)

     - валюталық операциялар.

   Жаһандану дәуіріндегі экономиканың дамуының қозғалтқыш күші ретінде келесі өзгерістер болып табылады:

     • нарықтар арасындағы қашықтықты қысқартатын технологиялық өзгерістер, әсіресе, көлік, коммуникация және ақпараттар саласында;

     • халықаралық саудада және инвестицияларда мемлекеттер бекіткен кедергілердің қысқаруы, дүниежүзі бойынша ашық экономиканы қалыптастыру;

     • жаһандық операцияларды жүргізуге қажетті, шетелдерде сауда мен инвестиция тәуекелділігін азайтатын, кең мағынада институционалды және құқықтық сенімділікті қамтамасыз ететін институттарды дамыту, мысалы: ДСҰ, ХВҚ, Дүниежүзілік банк.

   Жаһандану үдерісі халықаралық экономикалық интеграцияның өсуіне, яғни бүкіл  әлемнің бірегейлігіне алып келеді, сонымен бірге, мемлекет арасындағы тауар және қызметтердің, капиталдың, жұмыс күшінің ағымына теріс  әсер ететін кедергілердің жоюлуына септігін тигізеді. Әйтсе де, қазіргі  дүниежүзілік экономикада аймақтық (өңірлік) интеграциялануы  құбылысы кең етек жайды. Басты ерекшелігі жекелеген елдер топтарының ішінде  өзара кедергілерді жою, аймақтық преференциалды саудалық келісімдерді қабылдау болып табылады.

     Аймақтық экономикалық интеграция – ұлттық шаруашылықтардың өзара еңбек бөлінісінің және өзара тұрақты байланыстарының дамуы негізінде мемлекет аралық саяси-экономикалық жағынан елдердің бірігуі. Мұндай интеграция преференциалды келісімдері бар, тарихи етене араласқан, географиялық жағынан көрші мемлекеттер арасында, сонымен, экономикалық-саяси көзқарастары бірдей мемлекеттер арасында пайда болады. Аймақтық интеграция, ең алдымен, шағын мемлекеттерге қолайлы болып келеді. Өйткені біріншіден, басқа елдермен көпжақты келісімдер жүргізген сәтте өз қызығушылықтарын, пайдасын қорғау, яғни саяси ықпалын күшейту, екіншіден – қауіпсіздік, интеграциялық топтағы мемлекеттермен тығыз экономикалық қызмет жасасу, әскери-саяси қақтығыстарды болдырмаудың бірден бір себебі.

   Қазіргі кезде жаһанданудың негізгі көріністерінің бірі - аймақтық экономикалардың интеграциясы. Дүниежүзінде бойынша ең ірі интеграциялар қатарына Солтүстік америкалық НАФТА (3 мемлекет), Еуропа одағы (27 мемлекет), сонымен қатар АСЕАН, МЕРКОСУР Анд пактісі, ОПЕК, 2010 жылы құрылған Кеден одағы (Ресей, Қазақстан, Белорусь) жатады.

   Дүниежүзі экономикасының жаһандану дәрежесінің даму тенденциясы немесе деңгейі келесі көрсеткіштермен анықталады:

   1. Тауарлар мен қызметтердің халықаралық  өндірісінің көлемі және өсу  қарқынының дүниежүзілік жалпы өнім көлемі мен өсу қарқынан алатын үлесі.

   2. Жалпы инвестициялардың көлемі  және динамикасымен салыстырғандағы тікелей шетел инвестициялардың көлемі және динамикасы.

   3. Жалпы масштабтағы проектілердің  көлемі және динамикасымен салыстырғандағы  халықаралық ірі, күрделі комплексті  инвестициялық проектілердің көлемі  және динамикасы.

   4. Халықаралық патенттермен, ноу хау,  лицензиялармен жасалған операциялар  жайлы деректер.

   5. Жалпы масштабтағы ақша нарығындағы  валюта нарығының үлесі. 

   6. Халықаралық қор нарығының көлемі  және өсім қарқыны. 

   7. Халықаралық орталықтандырылған  капитал көлемі және оның өсімі  (компаниялардың мемлекетаралық  бірігуі мен жұтылуы ретінде).

   8. Банктердің және басқа да несиелік  ұйымдардың жалпы операциялардың  ішіндегі халықаралық операциялардың  көлемі және динамикасы.

   Жоғарыдағыдай әдістеме бойынша A.T. Kearney консалтингтік фирмасы Foreign Policy журналымен бірігіп, 2007 жылы 72 мемлекеттің жаһандану дәрежесін ғылыми тұрғыда зерттеп, нәтижесін жариялады. Сонымен қатар, эксперттер елдің шетелдіктерге, туризмге деген бейімділігі, шекаралас елдермен және инвесторлармен қарым қатынасы бағаланды.

   Кесте 1. Дүниежүзі елдерінің жаһандану  дәрежесі A.T. Kearney және Foreign Policy бойынша.

   Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Георг Фишер. «Глобализация мирохозяйственных связей: сущность, направления, перспективы» , Москва 2000.
2. Григорян С.А. «Мировая экономика», изд. Экономист, Москва, 2007.
3. Акопова, Е.С. Мировая экономика и международные экономические отношения: Ростов на-Дону: Феникс, 2007.
4. Болотин Б. Мировая экономика за 100 лет. - М.: МЭиМО, 2007.
5. www.rbc.ru
6. http://www.heritage.org/index/
7. http://www.weforum.org/issues/global-competitiveness