Нарық

Қазіргі заманда  теория нарықтық, нарықтық экономика және әлеуметтік – реттелінетін нарықтық экономика түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді? Нарық қазіргі кезде басты элементтері сұраным, баға және ұсыным болып табылатын дербес қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі нарық түсінігі мен аталады. Нарықтық экономика түсінігі нарық түсінігіне тағыда екі саланың өндірісті және тұтынуды қосу есебінен кеңейіп отыр. Әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономиканың түсінігі де ерекше кең: нарықтық экономикаға (яғни сұранымға, бағаға, ұсынымға өндіріс пен тұтынуға) ол нарықтық экономиканың реттеу миханизмін құрайтын факторларын – мемлекетті, нарықтық мекемелерді, дүние жүзілік экономика ықпалын үстемелейді. Қазіргі заманғы нарықтық экономиканың дәл аталуы неліктен әлеуметтік реттелінетін деген сөздермен толықтыруды қажет етеді, тым ұзақ сөз болмас үшін осы екеуін үнемдеуге бола ма? Жоқ болмайды. Реттелінетін сөз нарықтық экономиканың қызмет ету механизмінің маңызды анықтамасын білдіреді, оның стихиялық, немесе директивалық сипатын, дәлірек айтқанда бағытталатын, реттелетін, үйлестірілетін, өлшеп отыратын сипаттарын көрсетеді. Әлеуметтік реттелінетін сөдің өзі реттеудің субъектісін, объектісін, мақсатын көрсетеді. Өзі- өзінен түсінікті болатыны: реттеудің субъектісі, тұтастай алғанда қоғамның өзі, реттеу объектісі – қоғамдық экономика яғни фирманың ішкі өндірістік қызметі емес нарықтық процестер, мекемелері мен факторлары: реттеу мақсаты – қоғамдық тұтынуларды шешу, нарықтық экономиканың барлық саласына ортақ проблемаларды жеңілдету. Әлеуметтік реттелетін нарықтық экономиканың қалыптасуын және құрылымын сызбалар арқылы да көрсетуге болады. Сызбада екі сәтке назар аударылуы тиіс. Біріншіден – нарықтық өндіріске бағындырылған экономика элементіне нарықтық экономиканың ерекше және дербес саласына айналуы. Нарық қазірде сатып алу – сату нысаны ретінде дәстүрлі тауарларды ғана емес қызмет түрлерін де, еңбекті, ақшаны, капиталды, бағалы қағаздарды, ақпаратты, ақыл ой жетістіктерінде қосады. Ал, бұлар айтарлықтай өзгеше, сатып алу - сату нарықтық жаңа салық жағдайын – материялдық – техникалық жағынан да, сатушылар мен сатып алушылардың кәсіптік білімдері жанынанда, айналым механизмінің өзіндеде талап ететін таурлар. Екіншіден, нарықтық экономика жүйесінде сұранымның міндеті өзгеруін көру маңызды, әрине, өндіріс әркашанда кез – келген оң экономиканың жүрегі болып қала бермек. Бірақ, нарықтық экономика үшін тұтынушының өндіріс нәтиждесін бағалауы бұрын тарихта болып көрмеген ерекше маңызға ие болуда. Бұл ғылыми-техикалық революция жетістіктерін меңгеру негізінде өндіріс технологиясында жүргізілген түбірлі өзгерістердің салдарынан болып табылады. Мұндай өзгерістер адамзаттың тарихында тұңғыш рет индустрияландырудан өткен елдер тобы тұрғындардың көпшілігінің негізгі материялдық қажеттерін толықтай қанағаттандыруға мүмкіндік жасады (бұл арада тұрғын үйге, тамаққа, киімге, аяқ киімге, жоғары білім мен денсаулық сақтау қажеттіктері туралы сөз болып отыр). Дәл осы жағдай өндіріс пен тұтыну орын ауыстырғандай көрінетін нарықтық экономика сызбасында көрініс тапты. Нарықтық экономика өзінің жоғары теңділігін, мына төмендегідей экономикалық міндеттерді шешуде өзінің еш қандай балама жоқтығын іс жүзінде дәлелдеп берді. Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл міндетті төлем қабілеті сұранымның сатуға ұсынылған ұсынымның алуан түрлілігінің сәйкес келуі арқылы жүзеге асырады. Дербес шаруашылық жүргізуші өнім өндірушілердің еңбек нәтижелерін қоғамдық бағалау. Мұндай бағалау механизмі қарапайым тиімді және шығындылығына: сатып алу сату болғанына ие болмағанына қарайды. Дәл осы сатып алу мен сатудың болжай білуге болмайтындығы нарықты экономикаға өнім өндірушілерді және тұтынушыларды үнемі нарықтық формада болуға мәжбүр ететін жинақтық береді. Бағаның еркін қозғалуы. Бұл сұраным мен ұсыным еркін өзара әрекет етуі процесінде нарықтық бағалардың көлемімен қозғалысы қалыптасатынын білдіреді. Бағалардың еркін қозғалысы нарық қана қамтамасыз ете алады, нарық дегеніміздің өзі де осы бағалардың қозғалысына жасалған кезкелген кедергі нарықтық экономиканы бүлдіруге пара – пар.

Нарық жүйесі –  әр алуан шарттары мен іс-әрекеттерімен  сипатталатын барлық нарық түрлерінің жиынтығы. Нарық әр түрлі сатыда, барлық сфераларда және іс-әрекеттің  барлық түрлерінде мемлекеттің әр аймағында  құралады. Сондықтан да нарық жүйесі күрделі, әрі алуан түрлі болып келеді. Заңнамада салықтың келесідей жүйелері көрсетілген:  
1) ресми

2) ресмисіз (көлеңкелі)  Ресмисіз нарық –заңсыз және  тіркелмеген іс-әрекеттермен айқындалатын  көлеңкелі экономиканың айырылмас  бөлшегі. Нарықтың екі типін ажыратады: жетілген және жетілмеген бәсекелестік. Әрбір нарық түрінің жеке арнаулы міндетіне қарамастан, олардың барлығы өзара тығыз байланыста ғана болып қоймай, сонымен қатар бірін бірі шарттастырады. Әрбір тауарөндіруші өзінің өндірісін дамыту мақсатында, өндірістік шикізаттың, капиталдың және жұмысщылардың осыған сәйкес нарықта сатып бере алатындай мөлшерде есептесе алады. Осылардың әрқайсысында, өз алдына көршілес нарықта бар сұраныс және ұсыныс назарға алынады. Қоғамдағы экономикалық өмір екі сатыда дамиды: Айырбастау кезеңінде басқарушы субьектілерді анықтайтын микроэкономикалық; 2) Өндірістің жұмысын, оның ішінде нарықтың жағдайын, бүкіл ұлттық шаруашылық көлеміндегі халық экономикасын сипаттайтын макроэкономикалы; Нарық жүйесі меншіктің формаларының шарттарында, басқарушы субъектілер іс-әрекеттерінің еркіндігіне және өз іс-әрекеттерінің жауап беру нәтижесінде еркін баға беру, сәйкес экономикалық рычагтар көмегімен нарық процестерін басқаруда мемлекеттік қатысуын құрайды. Ішкі нарықта ұлттық экономика интеграциясы нәтижесінде гипермакроэкономиканың мазмұнын анықтаған микро шаруашылық қатынастарының жүйесі әсер етеді. Нарық құрылымы шарттарынан тәуелді нарық құралады. Бірақ, нарықтың барлығында да бір бірімен байланысты болып келеді және бір- бірін толықтырып отырады: 1. Нарықтық қатынастар обьектісі бойынша: Тауарлар мен қызметтер; өндіріс элементтері; еңбек күші; несие капиталы; қаржы; бағалы қағаздар; 2. Географилық жағдайына байланысты: жергілікті; аймақтық; ұлттық; әлемдік; 3. Бәсекелстік деңгейі бойынша: еркін, монополистік бәсекелі; олигоплиялық; монополиялы; 4. Сауда көлемі бойынша: бөлшектік; көтермелі; 5. Басқару механизмі бойынща: жеткілікті бәсекелестік; жеткіліксіз бәсекелестік; реттелетін (мемлекет бақылауында) Осылайша, нарық тауар айырбасының қатынастарының дамыған жүйесі ретінде өз алдында бөлек нарық жүйесін көрсетеді, ол үлкен және біріктірілген нарық элементтері түрінде болады. Бұл, ең алдымен, нарық ресурстары, сонымен қатар басқалары. Өз алдына бұл нарықты одан да жұқаланып, бөлініп кетеді. Нарық осындай маңызды функцияларды атқарады: ақпараттық, делдалдық, бағақұрышы, сауықтырушы, басқарушы. Экономикалық жүйенің жұмыс істеуі, оның тепе- теңдігі және ілгері дамуы нарықты институттардың өз дәрежесінде жұмыс істеуіне байланысты. Олардың істейтін арнайы мамандырылған мекеме орындары. Қазіргі уақытта бұл институттар бір- бірімен байланысты және мүдделі. Ерекше нарық шеңберінде жұмыс істеп, бір- бірімен байланысты және арнайы міндеттер атқаратын институттардың жиынтығы нарықты экономиканың инфрақұрылымын құрастырады. Нарықты инфрақұрылымның бөлінуі, олардың арнайы мазмұны нарықтардың қазіргі жағдайларда жұмыс істеулеріне қарай төмендегіше бөлінеді: Дамыған елдердің тәжірибесінде қаржы құралдарының айналыс мерзімі бір жылға толмайтын болса, онда бұл ақша нарығы құралы деп саналады. Ұзақ мерзімді және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр қилы елдерде қаржы құралдарын қысқа, орта және ұзақ мерзімдерге бөлу әр түрлі болады. Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері- капитал нарығына қатысты. Ақша нарығының құралдары, ең алдымен бизнес салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаржыларын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау процестерімен байланысты. Ақша нарығы құралдарының үлгілеріне вексельдерді, банк акцептерін, чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т. Б. жазуға болады. Капитал нарығының құралдарына облигациялар, акциалар, орта және ұзақ мерзімді несиелер жатады. Қазақстан Республика мемлекеттік реттеу органдарының қаржылық есеп берулерді ұсынудың белгіленген тәжірибені сәйкес қаржы құрылымын былайша көрсетуге болады: Ақша нарығы. Ақша қаражаты қаржының негізін құрайтындықтан, ақша нарығының маңызы мен мәні алдыңғы қатарға шығады. Қолданысқа енген уақытынан бергі әр түрлі формадағы ақшалар операциялар нарығында жүзеге асқан барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының бастапқы субстанциясы болып табылады. Депозит нарығы. Халықтың табысты екі негізі бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы- несие мекемелеріне тартылады. Ақшалай депозиттерге трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы- пайыздар төлейді. Несие нарығы. Депозиттер түрінде банкке түсетін қаражаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Комерциялық банктер уақытша бос ақша қаражаттарды шоғырландыру арқылы әр түрлі мақсаттарры үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді. Валюта нарығында Қазақстан нарығында операциялардың бір бөлігі ұлттық валюта жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығы. Басқа да қаржы құралдары секілді бағалы қағаздар тұтастай қаржы нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын қайта бөлудің жұмылдырылған қаражаты болып табылады. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар да нарықты сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері- қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты. Бағалы қағаздар нарығы- тікелей алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциалар. Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары. Бағалы ғағаздардың қайталама нарығы- эмитент бағалы қағаздары, орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар- спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні- белгілі дәрежеде табыс келтіреді, пайыз және дивидент төлегенде, бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Еңбек нарығы.Еңбек нарығы дегеніміз- ең алдымен жұмыс күшіне сұраным.Еркін еңбек- бұл тиімді экономиканың негізі.Өндіріс факторларының бір бөлігінің нарығы есебінде көрінетін еңбек нарығы. Онда жұмысшы күшін сатады. Еңбек нарығы еңбек биржасы есебінде ұйымдастырылған. Мемлекеттік қаржылар инфрақұрылымының керекті бөлігін құрастырады. Олар өз міндеттерін орталық және жергілікті бюджет арқылы атқарады.

Нарықтың жайлы  функциялары оны тиімді жүйеге айналдырады. Бұл нарықтық қатынастардың жеткілікті болуын және барлығында қоғамның жайлы  дамуын қамтамасыз етуді білдіреді. Нарықтық шаруашылықта өзінің кемшіліктері де бар.

Біріншіден, нарықтық жүйені атқару экономикалық реттеушілердің іс- әрекетіне байланысты. Осы жағдай экономикалық тұрақсыздықты жеңеді. Бірқалыптылықты қамтамасыз ету кризистерінен басқа да жағдайларымен де жүзеге асып отырады. Екіншіден, нарықтық ортаның бақылаусыздық негізінде бәсекенің еркіндігін шектейтін монополизацияланған құрылымдар пайда болады. Үшіншіден, нарықтық қызмет етуші механизм экономиканы көптеген қоғамдық қажеттіліктермен қамтамасыз ете отырып, бизнеспен байланысты емес қоғамның жетіспеушіліктерін қамтамасыз ету мақсатында ішкі қорлы құрылымды қажет етпейді. Ең алдымен, осы әлеуметтік Бұл экономикалық трансферттерді (зейнетақы, степендия, төлемақы) денсаулық сақтауды қолдауды, білім-ғылымды, мәдениетті, спортты және т.б. құру болып табылады. Төртіншіден, нарық жұмысқа жарамды халықты кепілденген еңбектік төлемақымен немесе тұрақты түрде жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Әрбір адам қоғамдағы белгілі бір орын алуына өзі ғана әсер ете алады, мұның барлығы қалай болса да әлеуметтік жағынан қабаттануға, әлеуметтік топтарға, яғни кедей мен бай етіп бөлінуге мәжбүр болады. Нәтижесінде әлеуметтік жағдай күрделене түседі.