Мүлік құқығы

Мүліктің  ұғым. Римдік құқықтың классикалық уақытты мүліктің ұғымы кең түрде шығарылды. Бұл кең мағынада сыртқы материалды заты ғана емес, сонымен қатар қатынас пен құқықты қамтиды. Денелік және денелік емес зат мүліктер. Гай мүліктерді денелікке бөлді, оларды осязать етуге болады және денелік емеске бөлді, оларды осязать етуге болмайды. Мысал ретінде гай мұрагерлік атайды, узуфрукт, мондет. Гай мысал ішінде жеке меншік құқығын атамайды: римдік заңгерлер мүлікке және мүліктің өзіне жеке меншік құқығын бөлмейді.

Мүлік түрлері:

Жылжымалы және жылжымайтын  мүлік. Римдік құқықта мүлікті жылжымалы және жылжымайтын деп бөлу ерекше маңызға ие болған жоқ. Екеуі де бірдей заңды нормаларға жатты. Бірақта бұл табиға бөлу құл иеленушілік Рим үшін роль ойнады. Жылжымайтын болып тек жер учаскелері ғана саналған жоқ, меншік иесінің жерінде бөтен еңбекпен жасалғанның барлығы жатады. Олар жер бетінің табиғи немесе жалған бөлігі болып мойындалды. Бұған құрылыстар, егіншілік қатысты. Бұл барлық нәрселер жермен байланысты оның құрамды бөліністері болып саналады. Олар Super ficies solo cedit ережелеріне жатады.

   Үйге және жерге бөлек менисон  еместей көрінді. Resmodilies немесе per se moventer астарында жиһаз, үй утварь, құлдар, жануарлар ұғымы болады. Доминат эпохасында мүлікке құқықты беру арнайы ережелермен тәртіптелінді. Бұл уақытқа дейін мүлікке ерекше ережелер қалыптасты: оброчные жерлер, эмфиттевзис, суперфиций ХІІ кестенің заңдары бойынша ерте иеленушілік бойынша жерді және жылжымалы мүлікті иеленуге әр түрлі мерзім талап етілді: ерте жерлерді иелену үшін, жылжымалы мүлікке қарағанда (1 жыл), ұзақ уақытқа двухпольный шаруашылық жүйесімен байланысты бекітілді (2 жыл). Мүліктің барлығы бір түрдегі регламентацияға  бағынған жоқ, өзінің шаруашылық деңгейіне байланысты. Олардың араласу учаскелері естелді, praedia urbana  айырылды, қала үйлері үшін құрылған қала учаскелері және praedia rustica – ауыл шаруашылық учаскелері: егістік, луга, ормандар, ауыл тұрғындары, үйлері және складтар.

Res mancipi et res nes mancipi. Цивильный құқытық мүлікті Res mancipi немесе res nes mancipi деп ескі және батысқа бөлу империялық басына дейін сақталды. Res mancipi аймағы қысқа суреттелген. Ол ager romanus қамтиды, ал республика соңынан, римдік билік бүкіл Италияға тараған кезде, Италияда орналасқан жер учаскелері, онда үйлер және предиальные (жерлік) сервитуттар. Керісінше res nes mancip қатарына бүкіл мүліктер кірді, Res mancipi тобына кірмейтін мүліктер, соның ішінде провинциальный жерлер және барлық жылжымалы мүліктер, ұсақ малдар (шошқалар, қойлар, ешкілер), жиһаз, сауда және т.б. бұл бөліну res nes mancipi қатарына көне мүліктер қатысты болуымен анықталады және ХІІ кесте заңдар уақытында римдік жер шаруашылықтарында да құнды бөлік ретінде қарастырылды. Отбасы отағасы күшпен құлдарды және ірі үй жануарларын өзіне жасауға көндірді. Экономикалық мағынада Res mancipi заңды жағдайларының ерекшелігіне байланысты болып: жеке меншік құқығы осы мүліктерге ауыстыру тәртібінің ерекше қиындығын. Сол уақытта мүліктік отчуждения үшін жай беру жеткілікті болса Res mancipi отчуждения үшін формальды және қиын әдістер қолдану талап етілді – mancipatio немесе insure cession.

Бөлінетін және бөлінбейтін  мүліктер. Бөлінетін мүлік деп бөлінуден өзінің түрінде, құндылығында жоғалтпайтын мүлік; әрбір бөлек бөлігі бұрынғысын көрсетеді, тек кіші көлемде: pro parte divisa. Мүліктің материалдық бөлінуден басқа, құқықтық бөлінуі болады. Ол идеалды үлес деп аталады. Бұл жағдай мүлікке құқық, материалды бөлінбеген беруге жататындығы мойындалады, бірнеше тұлғаға бірдей жатады. Мүлікке жалпы жеке меншіктерінің тоқтатылды, яғни идуалды үлесінде бірнеше тұлғаға маңызға ие болды: тек 1 ші жағдайда оның бөлінуі бұрынғы жалпы жеке меншіктерге ғана рұқсат етілді. Екінші жағдайда олардың біреуінде ғана мүлік жеке меншігінде қалды, ал қалғандары ақшалай компенсация алды.

Бөліктік  болып жер учаскелері саналды: онда құрылған құрылыстар бөлінді. Бөлудің  сыртқы белгісі жарлар, шекаралар  және межи болды. Бөлінетін мүлік  болып жылжымалы мүлік те саналды, бір құрамдағы материалдар (руда, тастар, құм).

Қолданылатын  және қолданылмайтын мүліктер. Қолданылатын мүліктерге олардың тікелей берілуіне қатысты мүліктер жатты, бірінші қолданудан кейін материалды жайылып отырды – res qual ipso usu consumuntur, tokuntur. Бұған продовольствие және ақша жатты, соңғысы сол мағынада, әрбір санауда жеке меншік үшін жоғалып отырды. Қолданылмайтын мүлік болып қолданудан ескермеген мүлік саналды (қымбат тастар немесе келе келе өзінің құндығын кетіре отырып және өзінің міндетін орындауынын мүмкіндігі кете отырып жойылды res qual usu minuntur). Қолданылатын мүліктермен қолдану оның жойылуымен байланысты, жеке меншік иесінің қолданылатын мүліктерін басқа адамға қолдану құқығын беру, оларды қайта алу ерекше кепілдікпен қамтамасыз етіп отырды.

Родовой белгілермен анықталатын  мүліктер және индивидуальды (genus et spesies). Гректік жалпы систематикалық қабылдаулармен танысу республика кезеңіндегі «көне» римдік заңгерлерді мүлікке қатысты род және түр ұғымын қолдануға алып келді. Бұл мүліктің табиғи ғылыми және логикалық бөлінуі әрбір бөлек құқытық қатынасты әр жақтың ойын зерттеу талабымен толықтырылды олар мүлікті заңды келісімінің объектісі ретінде қарастырды ма, классикалық genus мүліктерін жатқызды, бір жалпы родтағы және индивидуальды айналымда жоқ. Олардың меновая құндылығы олардың роды, мөлшері, көлемі, салмағы, саны бойынша анықталды, бұл мына мағынадан көрінді res qual in genere suo funcitionem suam recipient, res qual numero mensura, pondere consistent -  мүліктері, олар өздерінің родымен өзінің белгілерін санымен, шарасымен, салмағымен анықтап, жүзеге асырып отырды.

   Родовой мүліктерге түрлі, индивидуальды,  нақты мүліктер қарсы қойылды.  Егер мүлік немесе партия мүліктері  родовой рет құқытық қатынасқа  қатысушы болса, ол жойылуға  ұшырамайтын болып заңды түрде  саналады, не болмаса басқа бірдей мүлікпен ауыстырылуы мүмкін немесе бір түріндегі мүліктің басқа партиямен. Индивидуальды нақты мүліктің жойылуы жағдайында, оны апаруға міндетті тұлға, оны ауыстыру міндетінен босатылды.

Жай және күрделі мүліктер. Тұрақты философияға қарай отырып, Помпоний мүлкінің 3 түрін ажыратты: 1) жай мүлік – corpus quod uno spiritu continetur -  физикалық байланысты нәрсені құратын және біртекті, құрамды бөліктерге бөлінбейді. 2) күрделі мүліктер, әртүрлі мүліктерінің жалған қосылуынан тұрады, арасында материалды байланыс болады және бірдей атайға ие. Мысалы, құрылыс, кеме, шкаф. Күрделі мүліктерінің бөліктерге жалпы жоғалған жоқ, олардың қатысуына дейін бөлек мүлік болады және әр түрлі тұлғаларға жатуы мүмкін болады. Бұл тұлғалардың  құқығы біріккен мүліктердің арасындағы қатынас және байланысқа тәуелді анықталады. Кейбірде басқа тұлғалардың құқығы тоқталған жоқ, олардың мүлкі басқа күрделі мүліктің бөлігі болып қалса да. Басқа жағынан біріккен бөліктер жалпыға бірдей құқыққа бағынды. 3) үшінші топты бөлек мүліктің жиынтығы құрады universitater rerum disantium, материалды байланыспаған, тек жалпы бірдей атпен байланысқан, мысалы, тобыр, легиан. Бұл уақытша шаруашылық немесе мүліктердің немесе адамдардың ұйымдасып бірігуі. Бұл жағдайда құқықтық қатынастың заты болып, жалпыға кіретін бөлек мүліктер бола алады. Алайда, айналымның талаптарына жол бере отырып, римдіктер бұл мүліктерінің құқық саласына сонымен қатар целостный көріністік әсерінде жіберіп отырды, мысалы, жеке меншік иесі бөлек жануарлардың көп бөлігіне өзінің жеке меншігін дәлелдей отырып, бүкіл тобырға истребовать етуі мүмкін.

Айналмалы және айналымға келмейтін  мүліктер. Римдік заңгерлер мүліктерді айналмалы және айналымда жоқ мүліктер деп бөлді. Бірінші категорияға бүкіл мүліктер жатқызылды, жеке меншік объектісін құрайтын және бөлек адамдардың арасындағы айналымды құрайтын мүліктер. Айналымға келмейтін мүліктер мыналар: өзінің табиғи свойства немесе өзіндік ерекше тағайындалудың күшінен жеке құқықтық қатынастың нәрсесі бола алмау. Класскалық заңгерлер omnium communes мүлік тобын мойындады, ал юстиниана институттарында табиғи құқығына сәйкес барлығына жататын мүліктерді қайтарды. Бұған: а) ауа, б) ағымдағы су, в) теңіз онда кіретін барлық нәрселер жатты.

   Айналымға кірмейтін мүліктің  басқа тобын көпшілік мүліктер құрады. Көпшілік мүліктің басты және негізгі қожасы римдік халық санады. Мүлік қала қоғамдастығы практикада res publicae деп те аталады. Осылайша res publicae, біріншіден мүліктің еркіне қызмет етті немесе қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін. Екіншіден, res publicae мемлекеттік кірістердің қайнар көзіне қызмет етті және фискальды қажеттіліктерді жапты. Мұнда қоғамның мекемелер және бекіністер кірді, басқаруға және қорғанысқа мақсатында қызмет ететін. Көпшілік мүліктің келесі категориясына мемлекеттің бүкіл азаматтың барлығы қолдануға болатын немесе қоғамдастықтардың және қоғамдық қажеттіліктермен мақсаттарды қанағатандыру үшін қызмет ететін мүліктер құрады. Бұған алдымен көпшілік жолдар және өзендер кірді. Өзендер римдіктермен glumiha рutlica және pripata деп бөлінді. Көпшіліке сарқылмайтын өзендер кірді. Көпшілік өзен және жолдардан басқа римдіктер жалпы қолданылатын мүліктер тобына театрларды, стадиондарды, моншаларды және тағы басқа жатқызды. Бұл мүліктерді қолдану бүкіл адамға тиісілі. Айналымға келмейтін мүліктер құдайлық құқықтық болып, ол қандайда бір азаматтың құқықтық мүлкі бола алмайды. Мұнда құдайға арналған мүлік храмдар, құдайға қызмет ететін нәрселер отбасы мүшесімен, бөлек адамдарды және құлдарды жерлейтін жерлер кірді. Көпшілік құқық қалалық бекіністер және әрбір қоғамдастықтың варота саналды. Оларға қалалық иелігінде болды. Бірақ айналымға скрытия киін түсе алатын болды. Юстиниан құқығында қасиетті мүліктерді отчуждение жол берілді. Res sacral құлдарды сатып алу үшін немесе қарыздарды төлеу үшін.

Өнім. Өнім табиғи болып оның ең алдымен мүліктерінің органикалық өнімі саналды. Сулы және құрлықтық кеңестікте охота участкасының плод құрады, егер олар арнайы охота үшін болса: жер недр қатысты классиктердің ойлары әр түрлі болды, бірақ көпшілігі жер недр өнімі плод жатқызды. Өнім бөлінеді: а) fructur pendenter – олар өндіріп жатқан мүлікпен байланысты өнім; б) fructus separate – олар өндіріп жатқан мүлікпен бөлек өнім; в) fructu percepti – тек бөлек емес, соған қатысты өзі үшін немесе басқа біреу үшін жаулап алынған плод. Олар өз кезегінде бөлінеді fructus exspantes – табиғи қолма қол плод және fructus consum pri қолданылған немесе қайта өңделген өнім. Өнім заңды мағынасының ұғымы және олардың бөлінуі олардың құқықтық жеке меншіктің құқықтық тағдырларының айырмашылығында болды. Жеке меншік иесінің мүлікті қайтарып алу талабы қолма қол плоды әрқашан мүлікпен бірге жеке меншік иесіне қайтарымға жатты. Қолданылған под қайтарып алушы жауапкершілікті алған жоқ. Жеке меншік иесінің мүлікке құқықтық шектеу римдік Л.П. Петражицикалық негізінде түсіндірілді, өзі қолданылған.

   Өнім байланысты талаптардан  иесін шектей отырып, римдік құқық  шаруашылық қатынастың тұрақтылығын  қамтамасыз етуге тырысты. Кірістер. Өнімнің заңды ұғымы римдік заңгерлермен кеңейтілді және әрбір жиі кірісті қамтыды, мүлікті табиғи жолмен әкеуші ретінде және өнім әкелетін мүлікке байланысты ерекше құқықтық қатынас негізінде алынатын, мысалы пайыздар капиталдан алынатын.

Мүлік. Бірте бірті римдіктер барлық мүліктік комплектің біріккен шаруашылығана келіп тірелді. Азаматтың мүлкінің ең ерте мағынасы кестедегі заңды терминмен берілген, fami/ia pesuniagne құлдардың және малдың бастапқы жиынтығы. Кейінірек fami/ia pesuniagne бүкіл мүліктің жиынтығын құрады. Цивильді құқықта мүліктің құқығы бекітілді. Преторлық құқықта кейбірде «әкелік және аталық жақсылық» деген термин қолданылды. Әрине мүліктің ұғымы сол адамға барлық жататын мүлікті қамтиды, ол мүлікті өзі табылдыма, әлде мұрагерлікпен қалдыма. Жеке меншік иесінің тірі кезінде оның добро қарыздарының төлеуде кредиторларға кепілдік береді. Осыдан Павел қорытынды шығарды, әрбір адамның мүлкі болып кредиторлық қанағаттануынан, берешектерді бергеннен кейінгі мүлік саналды.

Басты және побочный мүліктер. Побочный мүліктер деп нақты бір образбен басты мүліктерін тәуелді және соңғысының заңды жағдайына бағынған мүліктер. Побочный мүліктерінің басты түрлері: мүліктің бөлігі, принадлежность және плод саналды. Мүліктің бөліктері өзіндік заңды өмір сүруі болған жоқ. Мүлік жалпы заңды келісімдерінің объектісі болып табылғанда, онда ол келісімдерінің соңы мүліктерінің бөлігі жалпыдан бөліну жағдайында болуы мүмкін. Римдіктер келесі айырмашылықтарын өткізді: а) егер байланыс қатысатын мүліктерінің негізі өзгеруімен сопровождалось, онда қосылған мүлікке жеке меншік иесі үшін құқығы мүлдем тоқтатылады, мысалы, ертілген вино. б) егер, қосылған, басты мүліктер өзінің негізін өзгертпесе, ал жиынтық мүлік, бөлінбеген болса, онда негізіне қосылғанға мүліктердің бөлінуі кезінде, қосылған мүліктерінің бұрынғы заңды жағдайы қайта қалпына келтіреді. Принадлежность мүлкі деп, басқа мүлікпен физикалық емес, экономикалық байланысатын мүлікті айтамыз. Негізгі мүлік бітпеген мүлік болып саналмайды, егер одан принадлежность бөлінбесе, принадлежность сонымен қатар негізгі мүлікпен бөлек болуы да мүмкін, алайда осы және басқа мүлікті бірігіп қолдануда ғана шаруашылық қорытындыға қол жеткізіледі. (Мысалы, замок және кілт). Өзіндік физикалық өмір сүрудің түріне, принадлежность оған өзіндік құқықтың нәрсесі бола алады. Алайда қызығушы тұлғаның арнайы оговорок жоқ болуынан бүкіл құқықтық қатынастар, негізгі мүлікке қойылатын, таралған болып саналады және оған принадлежность.

Мүліктің  құқықтық түрлері. Мүлікке құқық бәрінен бұрын иелену қалыптасты, оның артында жеке меншік құқығы тұрды. Осымен және басқада класскалық заңгерлермен мүліктің үстінен иелік ету деп түсінді. Мүлік қызығушылық білдіріп тұрған адамға жатпағандықтан, бірақ ол мүлікті қолдануға ынта білдіріп тұрғандықтан, басқа адамға жататын кейінгі заңгерлермен басқа біреулердің мүлкіне құқық деп аталған құқық пайда болды. Осымен осыдан кейінгі орналасуы анықталды. Келесі бөлімдерді: а)  иелік ету; б) жеке меншік; в) басқа мүлікке құқық қарастырылды.  
 

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Ермухаметова С.Р, Коввленко Е.Д. «Рим жеке құқығы»

2. Новицкий. И. Б. « Римское право».

3. Дождев. Д. В. «Римское частное право».