Лекция грэ

Еңбек ұжымының кәсіпорындарды жалға алуын жеке меншік және мемлекеттік капиталдың кәсіпкерлікке қатысу формаларының бірі ретінде қарастыруға болады. Негізгі көлемінде мемлекеттік меншік пен арендатор меншігінің элементтерін біріктіру өзінің мәні бойынша аралас меншікке негізделген кәсіпорынды құру болып табылады. Бірте-бірте сатып алу құқығы бар аренда да жалға алушы мемлекеттік меншікті ұжымдық меншікке айналдырады.

Мемлекеттік мүлікті басқару функциясын жеке тұлғаға берудің мысалы ретінде бірте-бірте сатып алуға құқығы жоқ аренданы және кәсіпорынды трастық (сенімді) басқаруға беруді келтіруге болады. Мұның өзі кепілдікпен қамтамасыз етілген жағдайда едәуір экономикалық еркіндік пен менеджмент тәуелсіздігіне қол жеткізеді.

Мемлекеттік кәсіпорындарда оның еңбек ұжымының жалға алу тәжірибесінен бөлек, Қазақстанда мемлекеттік (муниципалдық) мүлікті, жер телімдерін, жылжымайтын мүлікті, қора-қойманы коммерциялық, кәсіпкерлік құрылымдардың жалға алу көріністері меншікті жатсындыру іс-қимылын қарастырмайды, бұл бір жағынан кәсіпкерлікке жәрдемдесу болса, екінші жағынан – аймақтық және жергілікті бюджеттерге түсетін табыс табуға бағытталған шаралар болып табылады.

Мемлекеттік және муниципалдық меншікті жалға беру ауыр экономикалық жағдайға тап болған көптеген қазақстандық мәдениет, ғылым, білім беру, денсаулық сақтау мемлекеттік мекемелері үшін құтқарушы рөлін атқарғаны ақиқат. Аталмыш мекемелер ашық немесе жартылай жасырын түрде өздерінің бөлмелері мен қора-қопсыларын табыс алу мақсатында коммерциялық ұйымдарға жалға бере бастады. Ал, мұның өзі бюджеттік қаржыландыру жетімсіздігінің орнын толтыру әрекеті демеске шара жоқ.

Қазақстанда, бүкіл әлемдегі сияқты мемлекеттік концессиялар үдерісі қолға алыну үстінде. Концессия арендаға ұқсас, бірақ жалға беру объектісі мен арендалық келісімнің айғақты ерекшеліктері бар. Жалпы алғанда мемлекеттік концессия – бұл мемлекеттің өзінің мүліктік құқықтары мен шаруашылық қызметінің жекелеген түрлерін концессиялық келісімде анықталып, белгілі бір мерзімге белгіленген шарттар бойынша мемлекеттік емес компанияларға беруі. Мемлекет, оның атынан немесе тапсырмасы бойынша әрекет ететін мемлекеттік мекеме немесе мемлекеттік компания концедент рөлін атқарады да, мемлекеттік активтер мен құқықтарды уақытша пайдалануға алған заңды тұлға жалдаушы-концессионер рөлін атқарады. Мемлекеттік концессия объектісі ретінде, әдетте табиғи байлық көздері, шаруашылық объектілері, шаруашылық жүргізудің белгілі бір түрлері, мысалы қоғамдық көлік, коммуналдық қызмет көрсетулер қарастырылады.

Қазақстанда қалыптасқан меншік формалары мен қатынастарын өзгертудің негізгі формасы мемлекеттік және муниципалдық меншікті жекешелендіру болғаны даусыз. Жекелендірудің негізгі белгілері келесідей:

-                             мемлекеттік меншік құқығының жеке тұлғаларға (жеке секторға) өтуі немесе мемлекеттік меншіктің жеке меншікке ауысуы;

-                             мемлекеттік кәсіпорынға мүлікті пайдалану құқығын беру;

-                             мемлекеттік кәсіпорынды жеке тұлғаларға толықтай сату;

-                             мемлекеттік кәсіпорын активтерінің бір бөлшегін сату.

Тәжірибе көрсеткеніндей мемлекеттік меншік иесін ауыстырудың зор маңыздылығын ескергеннің өзінде меншіктің мемлекеттің қарамағынан ұжымның және жекешенің қарамағына өтуі өздігінен тиімді рыноктық экономика құру мәселесін шеше алмайды екен. Жаңа меншік иелерінің өндірісті ұйымдастырып, басқара білуі, біліктілігі мен мүдделілігі болуы қажет екен. Басқа жағдайда меншік формасын өзгерту өз жемісін бере алмайтындығы белгілі болды.

Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру, әдетте өндіріс тиімділігін арттыруды қамтамасыздандырады, жекешенің экономикалық белсенділігін жандандырады. Кәсіпорындарды жекешелендірудің басқа себебіне мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруден түскен түсімдердің бюджетті қаржыландыруында болса керек. Сонымен бірге мемлекеттік бюджет табыссыз кәсіпорындарды қаржыландыру бойынша шығындардан құтылады. Жекелендіру түсімдері мемлекеттік капиталды пайдалырақ салаларға диверсификациялау (капиталды жаңа, тиімді бағыттарда өрістету) мүмкіндігін береді де бюджет түсімдерінің болашақ тұрақты көздерін ашады. Бұдан басқа кәсіпорындарды жекешелендіру және олардың тиімділігін арттыру нәтижесінде салықтық базаны кеңейту мүмкіндігі туындап, мемлекеттік бюджетке салықтық түсімдер көлемі арта түседі.

Сонымен кәсіпорындарды жекешелендіру өндіріс тиімділігін арттыру, қаржылық жағдайды сауықтыру, айталық бюджет тапшылығын қысқарту, қоғамдық секторды қаржыландырудағы мемлекеттік шығындарды төмендету, сондай-ақ антимонополиялық реттеу үшін пайдаланылады.

Қазақстандағы экономикалық реформалардың бастапқы кезеңінде меншік формасын өзгерту бірбағытты сипатта жүргізіліп, мемлекеттік және муниципалдық объектілерді жекешелендіруге ғана негізделді. Мұндай бірбағыттылық тәсіл бірқатар жағдайларда мемлекетке, аймақтарға зиянды болып, тек қана жекелеген компаниялар мен тұлғалардың мүдделерін қанағаттандырады. Жекешелендіру қорытындылары объектіні пайдалану тиімділігінің төмендеп, әлеуметтік мәнінің жоғалуына әкеліп соқты. Бұдан жекешелендіруді мемлекеттендірумен, ұлттандырумен (национализация) ұтымды астастыру қажеттілігі туындады.

Жалпы айтқанда, ұлттандыру меншікті түбегейлі трансформациялау әдісі ретінде жеке және заңды тұлғалардың меншігінде болған мүлікті мемлекеттік меншікке айналдыру болып табылады.

Меншік объектілерін ұлттандырудың қозғаушы себептері келесідей:

-                             мемлекет пен халық мүддесі үшін мемлекеттік емес жеке меншік объектісін мемлекеттік органдар арқылы басқару, пайдалану қажеттілігі;

-                             беймемлекеттік формадағы меншік иелерінің объектілерді тиімсіз, икемсіз қолдануы себебінен ұлттық байлықтың шығындануы, объектілердің тозуы, жойылуы;

-                             меншік объектілерін мақсатқа сай пайдаланбау, мемлекет қоғам мүдделеріне зиян келтіру, сондай-ақ объектіні пайдаланудың заңға қайшылығы;

Мәжбүрлеу арқылы ұлттандыру заң бұзушылық орын алғанда қолданылады. Ұлттандырудың басқа мүмкіндіктері келесідей:

-                             мүлікті меншік иелерінің келісімімен сатып алу;

-                             сот тәртібімен (сотқа берумен) жекешелендіру туралы келісімді бұзу;

-                             мемлекет бюджет алдындағы қарызды өтеу үшін жеке меншік объектісін мемлекеттік объектіге қайта рәсімдеу;

-                             банкроттық процедурасы арқылы жекешелендірілген кәсіпорын мүліктерін мемлекеттік меншікке қайтарып алып, оған қаржылық қолдау көрсету.

§3 Мемлекеттік меншік объектілерінің қызметін реттеу

Меншікті мемлекеттік реттеудің анық әлеуметтік бағдары болуы тиіс. Бұл принципті ұстаным, меншікті басқарудың негізгі мақсаты – тұрғындардың әлеуметтік сұранысын мүмкіндігінше қанағаттандыру және әлеуметтік шиеленістердің алдын алу болып табылады. Қолға алынған қандай да болмасын меншік формалары мен қатынастарын өзгерту шаралары келесі ережені ұстануы тиіс: «Меншік формалары мен қатынастарын өзгертумен байланысты бірде-бір ірі шешім оның әлеуметтік салдарын сараптау және есептеусіз қабылданбауы қажет».

Біз бұған дейін меншік формалары мен қатынастарын реттеу туралы әңгімеледік. Мұндай өзгертулер негізінен экономикалық үдерістердің белгілі бір кезеңдеріне, стадияларына тән, бірақ меншік қатынастарын мемлекеттік реттеу онымен аяқталмайды. Бұл ретте меншік объектілерінің қызметін реттеу мәселесі маңызды рөл атқарады.

Меншік объектілері үздіксіз өміршеңдігі, қойылған мақсатты орындауы, белгілі бір функцияларды атқаруы арқылы ресурстарды сіңіреді, нәтижелер береді, физикалық және моральдық тозады, ескіреді. Реттеуші субъектілердің күнделікті, жан-жақты әсерінен меншік объектілері бет алысындағы өзгерістерді объектілердің қызметі деп атайды. Түпкі есепте меншікті реформалаудың өзі меншік объектілерінің тиімді қызметін қамтамасыздандыру болса керек, яғни ұзақ уақыт бойынша реттеуші субъекті қажетсінетін экономикалық және әлеуметтік тиімділік, нәтижелілік болуы тиіс. Мемлекеттік меншік объектілері мемлекеттің өз функцияларын атқаруын қамтамасыздандыруы қажет.

Меншік объектілерінің қызметін, ағымдағы жағдайын, іс-әрекетін, нәтижелілігін реттеу өзінің белгілері мен қасиеттері тұрғысынан көпқырлы, көпсипатты болып келеді.

Егер, мемлекеттік меншік объектілеріне қатысты мемлекеттік билік органдарының тікелей және жанама әсер етуі әдістерін қарастыратын болсақ, онда келесі қызметтерді ашып көрсету керек.

Мемлекет унитарлық (бірыңғай) кәсіпорындар қызметін реттеуде билік орындары (меншік иесі) мен кәсіпорын басшылары арасындағы қатынастар келісм-шарт принциптері негізінде құрылады. Мемлекеттік билік органдары унитарлы кәсіпорындар мен келісімдік қатынастар орнату барысында оларға өзін-өзі басқару құқықтарын бере отырып, мемлекеттік мүлікті тиімді қолдануды, өзін-өзі өтеу мен өзін-өзі қаржыландыруды, бюджеттік тиімділікті, объектілерді ұтымды пайдалануды талап етеді.

Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік кәсіпорындарды 100%-дық мемлекеттік капиталмен немесе акциялардың бақылаушы пакетімен қайта құру орын алған. Сондықтан мемлекеттік органдар унитарлы кәсіпорындарды мемлекеттік тапсырыстармен қамтамасыз етіп, олар алатын кредиттерге кепілдік беруге мүдделі болады.

Рыноктық өзгертулердің алғашқы кезеңінде жүргізілген реформалар мемлекеттің қарамағында қалған мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің меншігін реттеу бойынша проблемалар туындатты. Бұл, бірінші кезекте орта білім беру, жоғары білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым, жобалау-конструкторлық мекемелері сияқты мемлекеттік меншік объектілеріне қатысты болды.

Бұл мүліктерді реттеу ережелері мен нормалары ҚР Азаматтық Кодексінде қарастырылған.

Мемлекетке тиесілі, жалға, концессияға берілетін жылжымайтын мүлік объектілерін реттеудегі туындайтын негізгі мәселелер бұл объектілерді ұстап тұруға жұмсалған мемлекеттік шығындардың орнын толтыру, сондай-ақ оларды амортизациялау және қосымша табыс табу, мемлекеттік емес меншік иесінен объектілерді пайдаланғаны үшін рента алу болып табылады. Аталмыш жағдайлар арендалық төлем мен мемлекеттік концессия бағасын тағайындауда ескерілуі тиіс.

Мемлекет өзіне тиесілі акционерлік капиталдың акциялар пакеті түрінде, ортақ меншіктегі мемлекеттік мүліктен үлес түріндегі табыс алуды қадағалайды.

Мемлекеттік меншіктің тиімді пайдаланылуы деңгейі, оны кәсіпкерлікті белсендіру құралы ретінде қолдану, кез келген меншік формасындағы кәсіпорындар өндірісінің жоғарылауы көрсеткіштерінен байқалуы тиіс. Мұның өзі экономиканың орнықтылығын күшейтіп қана қоймайды, сонымен бірге қазынаға салықтық түсімдердің неғұрлым көбірек түсуіне көмектеседі.

Мемлекеттік меншік объектілері қызметін пайдаланылуын реттеудің міндетіне, сондай-ақ объектілердің сақталуы, жұмыс бабында ұсталуы, функционалдық қолданылуы жатады.

Меншікті мемлекеттік реттеу үдерістері әлеуметтік міндеттер мен проблемаларға тығыз байланысты. Бұл, бірінші кезекте табиғи байлықтарды пайдалану, жер қатынастары мен тұрғын үй кешендерін басқару мәселелеріне тән. Меншікті реттеудің аймақтық әлеуметтік аспектілері меншіктің әскери объектілері мен ерекше қолданыстағы объектілердің бар болуы және олардың да түбегейлі өзгерістер орбитасы шеңберінде айналуында болса керек. Бұл объектілерді конверсиялау (азаматтық өнімдер шығаруға икемдеу) немесе жою, қызметін тоқтату жұмыспен қамту, көші-қон, тұрмыстық және коммуналдық қызмет көрсету, қоршаған ортаның ластануы, техногендік мәселелердің туындауы сияқты әлеуметтік проблемаларды асқынтады. Сондықтан мемлекеттік меншік қызметін реттеу функциялары аталмыш мәселелерді де қамтиды.

Ізденіс сұрақтары

1.       Мемлекеттік меншікті реттеу түрлері мен тәсілдері.

2.       Мемлекеттік меншік қызметін және оларды пайдалануды реттеу.

3.       Жылжымайтын мүлік объектілерін мемлекеттік реттеу

4.       Мемлекеттік акция пакеттерін, мемлекеттік үлестерді реттеу.

5.       Мемлекеттікк кәсіпорындарды коммерциализациялау.

6.       Мемлекеттік меншікті жалға, концессияға беру.

7.       Мемлекеттік меншікті жекешелендіру.

8.       Меншікті ұлттандыру, жекешеден алу.

Лекция XV Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеу

§1 Сыртқыэкономикалық қызметті реттеудің мақсаттары мен міндеттері

Кез келген елдің сыртқыэкономкалық байланыстарына мемлекеттік әсердің болуы табиғи құбылыс. Орталықтандырылған экономикада сыртқыэкономикалық қызмет ерекше басқаруда, мемлекеттік органдардың қатаң бақылауында болады. Сыртқы сауда мемлекеттің монополиясында болып, оны бұзушылық қылмыс ретінде қарастырылады. Ал, рыноктық экономикасы бар елдерде сыртқыэкономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу жүзеге асырылады. Мемлекеттің сыртқыэкономикалық функциясы оның ішкіэкономикалық функциясының жалғасы болып табылады, бірақ басқа әдістер арқылы жүргізіледі.

Мемлекеттің сыртқыэкономикалық қызметке әсерінің негізгі мақсаты  елдің экономикалық және саяси мүдделерін қамтамасыздандару болып табылады. Сонмен бірге мемлекеттің өзі де табыс әкелетін және мемлекеттің қатысуын талап ететін бірқатар сыртқыэкономикалық қызметтерге қатысады.

Мемлекет әрқилы әдістер арқылы халықаралық экономикалық байланыстардың барлық сферасын іс жүзінде реттейді, ынталандырады немесе шектейді. Мемлекеттік реттеу сыртқы сауданы, капиталдың халықаралық қозғалысын, валюталық және кредиттік қатынастарды, ғылыми-техникалық алмасуды, жұмысшы күшінің халықаралық ауысуын қамтиды.