Кәсіпорынның ішкі аудитін ұйымдастыру және жүйелі түрде жүргізу қағидалары

 
 

Кәсіпорынның  ішкі аудитін ұйымдастыру және

жүйелі  түрде жүргізу қағидалары 
 

     Ішкі  аудит кәсіпорынның ішінде оның қаржы-шаруашылық және басқарушылық қызметін тәуелсіз кәсіби тұрғыдан бағалау болып табылады. Сондай-ақ ішкі аудитті кәсіпорын  қызметінің тиімділігін арттыру  мақсатында жүргізілетін бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесінің бағалау құралы деп те қарауға болады. Ішкі аудит кәсіпорын басшыларына ақпарат беру және кеңес беру қызметін атқарады. Ол кәсіпорында басқарудың құралы ретінде қызмет атқарып басқарушылық шешім қабылдауға ықпал етеді.

     Соңғы жылдары ішкі аудитке деген қызығушылық  артып келеді, яғни ол біріншіден, кәсіпорынның ішкі аудиті мықты да, сонымен қатар кәсіпорынның тиімділігін көтерудің бағаланбаған құралы болып табылады. Екіншіден, корпоративтік жанжалдар ішкі тексерістің және қаржылық есептіліктің құқықтық-нормативтік талаптарға сай келуіне талап етуі. Үшіншіден, мемлекетте ең басты және өте маңызды ерекшелігі аталған ол мекемедегі ішкі аудиттың болуы, негізінен бақылау мен стратегиялық жоспарлауымен айналысатын компаниядағы ортанқол менеджерлердің басқару функциясын кәсіби менеджерлерге артуы. Осыған орай компаниядағы корпаративтік басқарудағы тетіктерінің бірі ішкі аудиттың болуы компания инвесторларымен кредиторлар үшін қолайлы инвеститциялық климаты пайда болады.

     Экономикасы дамыған мемлекеттерде кәсіпкерлер кәсіпорынның сыртқы аудитімен қатар ішкі аудитіне де сондай-ақ көңіл бөледі. Бірақ та бізде әлі толық жеткілікті дамымаған. Ішкі  аудиттің  тәуелсіздігі  сыртқы  аудит тәуелсіздігі сияқты өте қажет жұмыс тәртібі.

     Кәсіпорынды басқаратын органдар кәсіпорынды басқару функциясын жүзеге асыруға көмектесетін  ішкі аудиторлар қызметтерімен қосымша ресурс ретінде қолданады.

     Коммерциалдық ұйымда тиімді ішкі аудит жүйесін  құру келесідей мүмкіндіктер береді:

• көп жоспарлы бәсеке шартында кәсіпорынның қарқынды дамуына (қойылған мақсаттарға сәйкес) тиімді, тұрақты дамуына қамтамасыздандырады;
• кәсіпорынның әлуетін және ресурсын сақтап және тиімді қолдануға көмектеседі;
• кәсіпорынның басқаруында коммерциалдық, қаржылық және басқа да қатерлерді уақытында айқындап болдырмауын қадағалайды.

     Шағын және орта кәсіпорынды ұйымдастыру  аудиті   ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңына сәйкес жүргізеді. Ішкі бақылау жүмыстарының жүйесіне жатады. Оның ерекшелігі кәсіпорын шарттарына ішкі бақылау арқылы тәуелсіз қызмет көрсетеді.

     Негізгі мақсаты - кәсіпорынның шаруашылықтағы туралы құрылған мәліметтердің, дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп басқару барысында қолданылатын мәліметтердің шындығын, дұрыстығын қамтамасыз ету. Кәсіпорынның субъктілерінің кірістері мен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.

     Ішкі  аудит объектісіне серіктестіктегі  бухгалтерлік есептің жағдайы кіреді, аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші  субъектілердің өз ішінде қабылданған  есептік саясат

пен мемлекет белгіленген жалпы нормаларға, стандарттарға  жэне ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.

     Егер  аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметері кіретін болса, онда мақсат - осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал  жолдарын анықтау, кәсіпорынның  пайдалылығы  мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың  аса  жоғары  түпкілікті нәтижесіне қол

жеткізу үшін  ұсыныстарды  әзірлеу.

     Осылайша  ішкі аудит - бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әр түрлі кешенді қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет түрлері. Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне тексеру жатады.

     Ішкі  аудитті жүргізу барысында арнайы бағдарлама құрады. Жоспар бойынша  кәсіпорынның бухгалтерлік саласына тексеріс жүргізіледі. Аудиторлық қызмет бұған  қоса есепті үйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр түрлі тәуекелділікті бәсеңдетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді, басқа да заңдық, техникалық, әлеуметтік - экономикалық мәселелерді шешуді жақсарту, жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр түрлі кеңес беру мен  кәсіби қызмет көрсетулерді қамтиды. Ұйымдастыру  аудиті жүргізілуі кезінде нақты  ұйымдық-құрылымы құжаттағы құрылымымен  бірдей болуы керек.

     Отандық әдебиеттерде ішкі аудитті сапалы жүргізу  мақсатында келесі бағыттар зерттелген:

• минималды тәуекел және максималды табыстылыққа жету;
• кәсіпорынның максималды табысы мен тиімділігі мақсатында, экономикалық және рационалды ресурстарды қолдануын басқару шешімдерінде тиімді арттыру;
• басқа да ішкі бақылау жүйесінің буындарына тиімді бақылау жасау үшін басқару ұйымдарына ұйымдастыруға көмек көрсету.

     Шетел әдебиеттерінде тіпті XX ғ. аяғына дейін ішкі аудиттің мақсаты ретінде ұйымның қызметкерлеріне өздерінің міндеттерін орындауда көмек көрсету, сонымен бiрге ұйымның операцияларының өте тиiмдi әкiмдiк етуiне ұйымның менеджментiне көмек көрсету үстем болды.

     Арнайы батыс және отандық әдебиеттiң талдауы мақсаттардың ұғымдарының анықтауына бiртұтас көзқарастың жоқтығы туралы, функция және iшкi аудиттiң есептерi, сонымен бiрге iшкi аудитке осы ұғымдарының әр түрлi авторларын қолдануда айқын дифференциацияның жоқтығы туралы қорытындыны жасауға мүмкiндiк бердi.

     Iшкi аудиттiң анықтамасына жүгінер болсақ, ол Халықаралық институттың ішкі аудиторларымен игеріліп, бүгінгі күні жұмыс істейтін ішкі аудиттің Халықаралық кәсiби стандартқа бекiтiлген. Осы анықтамаға сәйкес, iшкi аудит - бұл «тәуелсiз, нақты кепiлдiктер және ұйымның шаруашылық жұмысының әбден жетiлдiруіне бағытталған консультациялардың беруi бойынша қызмет және тексерудiң құндылықтың көтерiлуi бойынша оған қойылған мақсаттарға және тәуекелдердiң басқарудың тиiмдiлiгiн бағаға және жоғарылатуға бiртiндеп жол жүйелi бақылау және бiрлескен басқаруын жүйенi қолдана жетуге болысушы ұйымдар» [1]

     Осы анықтаудың талдауы ұйымның шаруашылық жұмысын және оны құнының әбден жетiлдiруiн жоғарылату, сонымен бiрге қойылған мақсаттардың ұйымымен табыстағы көмектiң жүзеге асыруын ішкі аудиттің негiзгi мақсаттар ретiнде ерекшелеуге мүмкiндiк бередi. Бiздiңше, iшкi аудиттiң мақсаттарының анықтауына осы жол оның мәнiн өте толық және кең қамтып көрсетедi.

     Қызметтiң  жаңа түрiнiң айқын ғылыми-әдiстемелiк  негiздерiнiң басқаруындағы жоқтық жаңа тиiмдi формалар және бұл қызметтiң  жүзеге асыруының әдiстерiнiң өңдеуiн  шығарады.

     Ішкі  аудит – бұл кәсіпорынның ішкі құжаттарына регламент белгіленген басқарманың буындарын бақылау бойынша қызмет. Iшкi аудиттiң мақсаты - iшкi бақылаудың жүйесiнiң (элементтермен ) әр түрлi буындарының үстiнде тиiмдi бақылаудың жүзеге асыруында ұйымның басқару органдарына көмек.

     Iшкi аудиторлардың басты есебi – әр түрлі қажетті сұрақтар бойынша бақылау мәліметтерімен басқару органдарын қанағаттандыруын қамтамасыз ету.

     Iшкi аудиторлардың функциясы мыналардан тұрады:

     1) бақылау жүйелерiнiң адекваттылығын бағалау - (бақылау) басқарудың буындарының тексеруiн өткiзу, басқарудың тиiмдiлiктi жоғарылату бойынша айқындалған кемшiлiктер және ұсыныстардың қисынды жою туралы ұсыныстарын беру;

     2) қызметтiң тиiмдiлiгiн бағалау - ұйымның жұмыс жасауының әр түрлi тараптарының сарапшылық бағасын iске асыру және олардың жетілдіруіне дәйекті ұсыныстар ұсыныс ету.

     Кәсiпорындағы iшкi аудит қызметі өз уақытының көп бөлігінде кәдiмгi сәйкестенген тексеруді орындап өткiзе алатын бiр- төрт адамнан тұра алады.

Дегенмен, ол өзіне түрлі міндет болатын  қызметшілер, сонымен қатар әлдеқайда  шет жататын бухгалтерлiк есептер де жатады. [2]

     Iшкi аудиттiң функциялары өте түрлi, сол себепті оның мамандары кең өкiлеттiктермен жеткiлiктi байланыста болуы керек. Бұдан басқа, iшкi аудиттiң мамандары басқару және кәсiпорынның (фирма, ұйым) экономикалық саясатының сұрақтары бойынша консультанттар сияқты қаралады.

     Ішкі  аудитор барлық бухгалтерлік құжаттардың  барын және дұрыс ресімделуін  тексерумен қатар, ол нұсқаулар және бұйрықтардың әкiмшiлiк орындау ретiнiң орындалуын тексерудi жүзеге асырады, түгендейді, жеткен нәтижелермен салыстыруда қатысады, кәсiпорынның ұйымдық құрылымын әбден жетiлдiру бойынша шаралардың өңдеуi мақсаттарындағы мәлiметтi талдайды.

     Ішкі  аудит жүйесін дұрыс ұйымдастыру тұтас комплексті бағдарламаны жүзеге асырмай болмайды. Соның ішінде келесідей шарттарды қамсыздандыруы:

• кәсіпорын үшін ішкі аудитті ұйымдастыруының жобасын дәл қойылған функциясымен өңдеу;
• ішкі аудитор лауазымына біліктілік талабын анықтау;
• ішкі аудиторлар қызметіне стандарттардың, нормалардың, ережелердің реттік енгізілуін орналастыру және өңдеу;
• ішкі аудиторлардың біліктілігін көтеру және дайындау бағдарламасын өңдеу, оқу жәрдемақысын және оқу ұйымын құру;
• ішкі аудиторларға кадр қажеттілігін болжау.

     Аудит ресми өкімдерге сәйкес аудиторлық бақылау процедурасының орындалуын қадағалайды:

1. сыртқы өкілеттік органдардың қойылған заңдары, заңға тәуелді актілер, стандарттар (ережелер, әдістемелер);
2. басқару органдарының формальды ережелері, тапсырмалары және т.с.с.

     Ішкі  аудитті жүйелі түрде жүргізу  келесідей мүмкіндіктер болады:

• кәсіпорынның өзімен қойылған құжатталған процедураларда, кәсіпорын стандарттарында, нұсқаулықтарында және басқа да нормативті-техникалық құжаттарында сәйкес стандарт пен талаптарына менеджмент жүйесінің талаптарының сәйкестігімен қамтамасыз ету;
• менеджмент жүйесінің нәтижелілігінде басқарушыға және мүдделі тараптарға сенімділікті беру: жүйенің қалай жұмыс істейтіні туралы нақты ақпаратты басқаруға беріп, ішкі аудит кері байланыспен қамтамасыз етеді;
• жедел мәселелерді анықтау: кез-келген жүйенің тексеруін өткізіліп жатқан уақытында, аудиторда жүйенің талаптарын орындауда қиыншылықты немесе жүйенің өзіндегі мәселелерді ауыстыруға қолайлы мүмкіндік болады;
• түзетушi әрекеттердi өткiзу үшiн керi байланыспен қамтамасыз ету: ішкі аудитті жүргізу кезінде қойылған талаптарға сәйкессіздікті анықтайды, содан соң айқындалған сәйкессiздiктердiң себептерiн жоюы үшiн түзетушi әрекеттер жасалып жүзеге асырылады;
• ішкі аудит оның енгізілу кезінде жүйенiң талқылауына әсерлi құрал болып табылады: аудиттің менеджмент жүйесін сертификацияға дайындау және енгізу кезінде жүйені «іске қосуға» және жүйенің қай жерінде қателіктер барын анықтауға көмектеседі. [3]

     Ішкі  аудиттің мақсатына кінәліні іздеп  жазалау болып табылмайды. Сыртқы бақылаудың кез-келген әсер етулеріне қорғану реакциясы нақты ақпаратты алуға мүмкіндік бермейтіндіктен, бұл айғақты кәсіпорынның барлық қызметшілеріне жеткізу қажет. Қызметкерлер мүмкін жаза болар деп қажетті мәліметтерді жасырып немесе бұрмалай алады. Ал бұл жағдайда жүйенің жұмыс істеуі туралы ақпараттар аудиттің нәтижесінде нақты болмайды. Мұндай тәсілдер жай ғана ой болмауы үшін маңызды. Өйткені адамдарды бір рет алдасан, болашақта сенімін алу қиын.  

     ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

    

1.  Рогуленко Т.М., Пономарева С.В. Аудит. - М.: КноРус, 2010. - с. 73..
2. Подольский В.И., Савин А.А., Сотникова Л.В., Мамаева Г.Н. Аудит. - М.: Волтерс Клувер, 2010.
3. Кәсіпорындағы ішкі бақылаудың тиімділігі және оны ұйымдастыру жолдары // ҚазККА хабаршысы. 2010. №5 – С. 140-144б. – 0,625 б.т. басылымда.

 
 
 

Ғылыми  жетекші

Қазақ экономика, қаржы 

және  халықаралық сауда 

университеті

«Есеп және аудит»

кафедрасының  доценті, э.ғ.к.                                          А.Қ. Байдақов