Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым министірлігі

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік  университеті

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы:  Кәсіпорынның ұйымдастыру нысандарының түрлері

 

 

 

 

 

 

 

                                                                        Орындаған: 308-топ студенті

                                                                                             Сатымова. А.Б.

                                                                        Тексерген: аға оқытушы 

                                                                                             Нұрмашева. А.

 

 

 

 

 

 

 

 

Атырау 2012жыл

ЖОСПАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымын баламалап қарастыру жиі кездеседі.

Бизнес пен кәсіпкерлік  жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс  әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік – жаңашылдық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтанда бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды. Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» ұғымда бар. Ол дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, жаңашылдықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдар мен тез арада байланыс жасау қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес бұл – табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Кәсіпкерлік бизнес саласында  жүзеге асады, сондықтанда экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар  ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині  қолданылады.

Кәсіпорын кәсіпкерлік қызмет өндірістің звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен «фирма» ұғымын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда. Ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:

• азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
• ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.

 

 

 

 

 

 

Кәсіпкерлік қызметтің  теориясы және кәсіпорынның ұйымдық  нысандары

 

Кәсіпкерлік — адам қызметінін ерекше саласы және ол еңбектін басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу — басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер — алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 жж.) былай деген: «Кәсіпкер — адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».

«Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисі  Ричард Кантильон (1650-1734 жж.) ендірді. Бұл  ұғымға, ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам білсенділігін жатқызды.

Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын  балама түрінде қарастыру жиі  кездеседі.

Бизнес пен кәсіпкерлік  жакын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарайға болмайды. Бизнес — табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік — новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер — ол өнертапқыш. Сондықтанда бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.

Экономикалық ғылымда  «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген  ұғымда бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты  аша білу қабілетгілігі, бірақ бизнеске қатысатындардын барлығынын қолынан  бұл келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, жаңашылдықпен, мақсатылықпен, коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құралу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына баскаша көз қараспен қарауда акшауланып турады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес —  бұл табыс әкелетін адамнын экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік — бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ  бұл  қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаналықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Кәсіпкерлік бизнес саласында  жүзеге асады, сондықтанда экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар  ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің жаңашылдық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктесі  жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын  туралы» Жарлығына сай кәсіпкерлік  қызмет шаруашылық серіктесігінің түріне қарай жеке жәие ұйымдық болуы мүмкін:

— жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;

— толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;

— жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауаикершілігі жүктеледі;

— коммандитті — аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлікімен және басқаның салынған салымымен);

— қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойына алынады;

— өндіріс және тұтыну кооперативтері;

— консорциумдар;

— акционерлік қоғамдар.

Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық, есептін екі түрі қолданылады: таза мемлекетгік — толық шаруашылық есеп, қазыналық - толық емес шаруашылық есеп.

Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік  қызмет өндірістік звеносынын негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен  «фирма» ұғымын боламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәспорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған. Кәсіпорының ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:

- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;

- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кәсіпкерлік қызметтің  негізі ұйымдық түрлерінің артықшылығы

 

Кәсіпкерліктің түрлері

1. Бір тұлғалы жекеленген  шаруашылықтар артықшылығы

2. Серіктестіктер.

3. Акционерлік қоғамдар.

Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы. Қызмет жасауының толық еркіндігі. Нарықтық саладағы мінез-құлқының икемділігі. Қызметінің құпиялығын сақтау мүмкіндігі. Барлық табыс табудағы максимальды  мүдделілігі.

Болған зардаптарға  жауапкершіліктің шексіздігі. Барлық ұйымдық және басқарушылық іс-әрекеттің біріктірілу қажеттілігі.

Басқару бойынша міндеттерді  бөлу. Қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер. Еркін және оперативтік іс-әрекеттің  әріптестермен келісу кезіндегі  шектеулілігі.

Қосымша капиталды тезірек және кеңірек тарту мүмкіндігі. Корпорация қызметі әртүрлі сала шеңберіңдегі капитал қозғалысынан еркіндігі. Акционерлердің шектеулі жауапкершілігі.

Әріптестердің өзара  өнімсіздігінің ықтималдығы. Сенімсіздік  аркасындағы әлеуметтік-психологиялық  комфортсыздық. Әріптестердің өзара келіспеушілігің арқасындағы бұл түрдің тұрақсыздығы.

Басқарудың тым күрделілігі  және оның оперативтілігінің төменділігі. Акционерлердің басқаруға қатысуы  меп бақылау деңгейінің жоғары еместігі. Кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.

Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік. немесе акционерлік түрде болуы  мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын  ақшалайға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі мүліктік жарнасына және олардың  біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:

акционерлік қоғам түрінін  негізіндегі кәсіпорын, акционер меіншігініің негізінде қызмет жасайды;

мемлекеттік және қазыналық  кәсіпорындар жалпы мемлекеттік  міндеттерді иелену үшін құрылады;

құрылтайшылар мүлігінің  қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады яғни оған шет ел заңды  тұлғасы мен азаматтарыңа енеді.

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық  қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті  дамыту туралы», «Жеке кәсіпкерлік  қорғау мен қолдау туралы» республика заңдарында кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның езі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.

Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде  бірнеше миллиондаған әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі белгісі бойынша классификациялау қажет (Кесте -1).

                                                                                                  

 

 

                                                                                                          Кесте -1

Кәсіпкерлік қызметті белгісіне қарай нысаны мен түріне классификаииялау

ұйымдық-құқық-	Шаруашылық	Салалық	Меншік
тық нысаны	қызметінің	қызметі	нысаны
бойынша	сипатына қарай	бойынша	бойынша
Картелдер	Өндірістік	Өнеркәсіп	Мемлекеттік
Синдикаттар	Саудалық	Ауыл шаруа-	Қазыналық
(консорциумдар)	Делдалдық	шылығы	Ұжымдық
Трестер Концерндер	Банктік	Сауда	Жалгерлік
Концерн-	Сақтандырулық	Байланыс	Кооператив-
конгломераттар	Инвестициялық	Көлік	тік
Холлинг-	Инновациялық	Қаржы-	Акционерлік
компаниялар	Инжинирингтік	несиелік	Жекелеген
Акиионерлік		Мәдениет	Аралас
қоғамдар	(тәуекелділік)	Өнер	(біріккен)
(копорациялар)	Консалтингтік	Білім	Мемлекеттік

 

Кооперативтср	Аудиторлық	Ғылым	кооператив-
Серіктестіктер	Трастолық	Денсаулық	тік пен бірге
		сақтау	Ұжымдық
		Тұрғын үй	Жекеменшік.
		шаруашылық	бірге.
			Мемлекет
			аралық
			(біріккен
			кәсіпорын)

 

Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек ғана АҚШ-тың  өзінде олардың, саны 7 млн. құрайды. Қолдағы  қаржы қорының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер құрылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазіргі таңда кәсіпкерлік, бизнес түрі жоғары қарқында дамуда.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктесі  жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын  жайлы» жарлығына сай кәсіпкерлік  қызмет шаруашылық серіктестігінің  түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:

• жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделген;
• толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктелген;
• жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктелген;
• коммандиттық – аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлікімен және басқаның салынған салымымен);
• қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойынына алынады;
• өндіріс және тұтыну кооперативтері;
• консорциумдар;
• акционерлік қоғамдар.

Мемлекеттің және қазыналық  кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің  екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік  – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес шаруашылық есеп.

 

 

 

 

 

 

Қолданған әдебиеттер