Кәсіпорында шығындарды басқару

1.                   Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі, өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.

2.                   Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.

3.                   Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.

Кәсіпорынның  өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы

Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне кәсіпорынға қатысы бар жәнеқатысы жоқ факторлар ықпал етеді Мысалы, кәсіпорынға табиғи жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін және өнім тұтынушыларда территориялық қашықтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар, электроэнергия және көлік тарифтері және т.б.

Өнімнің өзіндік  құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен топтастырылады:

•  шығындардың бастапқы элементтерімен;

• пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.

Экономикалық  элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтастырудың мәні — әрбір шығынның элементі өнімнің өзіндік кұнының жиынтығына қосылады. Сонымен, мына төмендегі шығын элементтері бөлінеді:

•  материалдық шығындар (кайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);

•  еңбекақыға жұмсалған шығындар;

•    әлеуметтік сақтандыруға аударым;

•    зейнетақы қорына аударым;

•    жұмыспен қамтылу қорына аударым;

•    амортизация;

•    басқа да шығындар.

Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілетін (сатылатын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. 
Өндіріс шығындарын жіктеп болудің бірнеше жолдары болады. 
Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің құнына кошкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нөтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. 
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. 
Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б. 
Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді. Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) — осы мерзімде өндіріспен өткізудің көлемі мен құрамына байланысты емес

шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді.

Әдетте тұрақтыға  жататын шығындар: облигациялык, заемміндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы. Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп екі топқа бөлуге болады. қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттык шығындарға өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. 
Өзгермелі шығындарға (vаriable costs — VC) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.

Өндіріс пен  сату (өткізу) өзгергендегі өзгермелі  шығындар динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:

• 1. Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса
• 2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны
• 3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі өндірістің көлемінен артық болса

Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды. Шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгі құралдар үшін төлемдер жөне т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығыстар деп атайды. 
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер етеді, ал барлық тұрақты шығындар өсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген сұрақтың жауабы екі фактордан төуелді болады: кезең мерзімінің ұзақтығынан (шешім кабылдауға қажет) және өндірістік факторлардың бөлінісінен. 
Орташа шығындар АТС — бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар:

АТС = TC / Q

Осыған сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі. 
Ұзақ мерзімде кәсіпорнының масштабының және оның өндіріс көлемінің орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорнының кеңеюіне сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштабының өсуінің оң немесе теріс эффектісімен (ауқым нәтижесімен) дәлелденеді. Дағдарыс кезеңінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымның теріс нәтижесінен аулақ болу үшін бұлардың қолданатын мүмкіндіктері мол болады.Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады. 
Шекті шығындар МС — бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.

MС  = ΔTC / ΔQ

Егер өнімнің  қосымша бірлігі оның сату бағасынан  арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің бағасымен тендескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисық сызығы — U тәрізді форма алады, бұл қысқармалы табыстылық заңымен байланысты — еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады. Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабтың эффектісімен байланысты. МС, AC және AVC қисық сызықтардың тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. Графикте бұл ереже МС қисық сызығының AC және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни

МС = minAC

Егер қалыптасқан  нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін  бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қисық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі. 

Шығын лимиті (фр. limite — шекара, шек) —1) Бірлестіктерге (құрамаларға, бөлімдерге, кемеге) белгілі бір кезенде (жыл, тоқсан, ай) жауынгерлік және саяси дайындығын қамтамасыз ету үшін немесе операцияға (ұрысқа) жұмсау үшін болмаса жекеленген шараларды (жаттығулар, маневрлер, қайта орналасу) өткізу үшін бөлінетін материалдық құралдардың шектелген мөлшері. Шығын лимиті қарулы күштердің бөлінген материалдық құралдарды тиімді, дұрыс пайдалануы мақсатында белгіленеді, дайындалған әдістемелердің негізінде бірлестіктің (бөлім, құрамалардың) жауынгерлік және сандық құрамы орындайтын міндеттердің сипаты мен көлемі, оларды орындау шарттары, материалдық ресурстар, тасымалдау мүмкіндіктері туралы және басқа да мәліметтер есепке алынып анықталады. Шығын лимиті әскерлерге (күштерге) лимитті белгілейтін басшылыктың директивалары (бүйрыктары) түрінде жеткізіледі. Басты бағытта әрекет етуші әскерлерге шығын лимиті баскаларға караганда көбірек белгіленеді.

2) авиацияның, сауытты  танктің, автотрактордың және  баска техниканың операцияда (ұрыста) немесе күнделікті өмірде, белгілі  бір кезендегі жауынгерлік және саяси дайындықты немесе жекеленген шархдарды өткізу үшін (жаттығулар, маневрлер, т.б.) пайдаланатын ресурстардың шектелген нормасы. Материалдық құралдардың шығын лимиті сияқты белгіленеді. Ресурстар шығынының лимиті көлік автомобильдерінін жүріс километрлері бойынша, қалған техникада циклы, сағаты немесе мотосағаты (километрі) бойынша анықталады.^[1] 

ҚОРЫТЫНДЫ

    Елімізде  өтіп  жатқан  нарықтық  қатынастар  тек  экономиканы  дмыту  үшін  ғана  емес,  бүкіл  қоғамдық  өмір  үшін  де  орасан  зор  маңызы  бар екендігін  республикамыздың  18 жыл ішінде  атқарылған  жұмыстар  көз жеткізе дәлелдейді.  Реформа қалыптасқан экономикалық  қатынастарға  елеулі  өзгерістер  енгізді және  сайып келгенде  әрбір еңбекшінің  мүддесін  қамтыды.  Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен  сайын  әлсіремейтіндігінің,  қайта  арта  түсетіндігін  өмір  көрсетіп  отыр.

    Нарықтық  экономика  жағдайында  экономикалық  қызметтің  барлық  экономикадағы  негізгі  буыны – бұл  кәсіпорын.  Міне,  мондықтан да,  бұл  деңгейде  қоғамға  қажетті  өнім  өндіріліп,  қызмет  көрсетілуі  тиіс.  Бұған  жағдайлар да  бар.  Өйткені  кәсіпорында  ең  білікті  кадрлар  жинақталады.  Мұнда  ресерстарды  үнемдеп  жұмсау,  жоғары  өнімді  техникалар  мен  технологияларды  қолдану  мәселелері  кең  түрде  шешіледі.  Кәсіпорындарда  өндірісті  және  өнімдерді  стауға  кететін  шығындарды  мейлінше  азайтуға  қол  жетеді.  Сол  сияқты  бизнес – жоспарлар  әзірленеді,  маркетинг  қолданылады,  тиімді  басқару  жүйесі – менеджмент  іске  асырылады.

    Мұның  барлығы  терең  экономикалық  білімді  қажет  етеді.  Қазіргі  нарықтық  жағдайда  тек  мынадай  ғана  кәсіпорын  өміршең  бола  алады,  егер  де ол  нарық  талабын  аса салауаттылықпен  және  компонеттілікпен  анықтайтын,  сұраныс  талабын  қанағаттандыратын  өнімдерді  өндіруді  ұйымдастыратын  және  білікті  қызметкерлерге  жоғары  табыспен,  ең  соңында,  көп  пайданы  табуды  қамтамасыз  ете  алатын  болса.

    Келешекте  өндірісті  жүргізуге  маманданған  экономистер  үшін  кәсіпорынның  экономикалық  негізін  терең  білгендері  қажет – ақ.

    Өндіріс  шығыны – бұл  кәсіпорынның  өндіруге  және  өнімді  сатуға  кеткен  барлық  шығындардың  сомасы,  яғни  өнімді  өндіруге  кеткен  еңбек  шығындарының  (нақты  еңбек,  өткендегі  еңбек)  жиынтығы.

    Кәсіпорынның  қызметін  айқындайтын  экономикалық  көрсеткіштің  жиынтығы  өнімнің  өзіндік  құны  болып  табылады.  Бұл  оның  пайдаланылған  өндіріс  құралдарының  шығынын  және  еңбекке  ақы  төлеуді  қоса  есептегендегі  оның  ақшаға  айналдырылған  құнының  бір  бөлігі.

    Өнімнің  өзіндік  құны  белгілі  бір  өнім  өлшемін  өндірудің  және  стаудың  кәсіпорынға  қаншаға  түсетінін көрсетеді.

    Өндірілген  өнімді сатудан  түскен  қаржының  есебінен  өзіндік  құнның  құрамына  кірген,  өндірісте  тұтынылған  элементтер  шығынының  орны  толтырылады,  ал  қалған  қаржының  бір  бөлігі  ұлғаймалы  өндірісті  дамытуға  жұмсалады.

    Өндіріс  тәсілінің  негізгі  экономикалық  санатының  бірі  бола  отырып,  өнімнің  өзіндік  құны  кәсіпорынның  экономикалық  тиімділігін  анықтайтын  неғұрлым  толық  көрсеткіш  болып  саналады.

    Өзіндік  құнға  жолдама  жасағанда  оған  кеткен  шығындарға  мұқият  талдау  жаса,  өндірісті  дәл  ұйымдастыру,  техниканы  және  технологияны,  материалдар  мен  шикізаттарды  және  т.б.материалдық  ресурстардың  барлық  резервтерін  табу  сөйтіп,  өнімсіз  еңбек  шығындарын  анықтау  және  лдыңғы  қатарлы  кәсіпорындардың  өзіндік  құнды  азайту  жөніндегі  тәжірибелерін  үйрену  қажет. 
 
 
 

 
 

Пайданылған әдебиеттер тізімі 
 

1. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. - М.: Финансы и статистика, 2001-416с.

2. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учеб. пособие. – М.: Инфра-М, 2001-222с.

3. Савицкая Г.В.  Анализ хозяйственной деятельности  предприятия: Учебник:М.: ИНФРА-М, 2002. – 336с.

4. Дүйсембаев  К.Ш. Анализ финансовый отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009, 366с.

5. Дүйсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и методология. – Алматы: Экономика, 2000.-294с.

6. Дүйсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2005.- 128с.

7. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г., Анализ  финансово-экономической деятельности  предприятия: Учеб. Пособие для  вузов/Под ред. проф. Н.П. Любушина. – М.: ЮНИТА-ДАНА, 2001. -471с.

8. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа. – М.:   Инфра –  М, 2002.-208с.