Экономиканы мемлекеттік реттеу

           Жоспар        

 Кіріспе...................................................................................................... 3    

 І. Несиенің  мәні және несие қатынастарының  пайда болуы.................. 6    

1.1 Несие теориясы  және оның дамуы...................................................... 6    

1.2 Несие түрлері......................................................................................... 9    

 ІІ. Несие  қызметінің түсінігі.......................................................................20     

2.1 Несиенің  қызметі, шын мәніндегі ақшаларды  айналымның несиелік              құралдарымен ауыстыру..................................................................................21     

 2.2 Несие мен ақшаның өзара әрекеті........................................................23     

2.3 Несиенің  экономикалық рөлі және оны  қолданудың шектері..........25        

 Қорытынды...............................................................................................28         

 Пайдаланған  әдебиеттер..........................................................................29            
 

 Кіріспе     

 Несиенің  мәнін анықтаған кезде бірқатар  әдістемелік принциптерді ұстану  керек, несиелердің барша түрі  формалардан тәуелсіз оның мәнін  көрсетуі керек:    

 Несие  мәселесі тұтасымен алғанда несенің  мәнін ашуы керек. Егер бір  мәселеде несие қайтарылмаса, онда  бұл өзінің қайтарылатын қасиетін  жоғалтатының білдіреді;    

 Несиенің  мәнін талдауда несенің құрылымын,  қозғалас сатыларын, несиенің  негізін қарастырған жөн.    

 Несиеде  өзгермейтін, тұрақты болып қалатын  жәйіт – құрылым. Өзге экномикалық  категориялар сияқты несиеде  бір – бірімен өзара әрекетке  түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен  несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші  мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға  болмайды. Оларды бірге қарастырған  жағдайда ғана несиенің мәнін  анықтауға болады.    

 Несие  беруші – несиелік  мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.    

 Қазіргі  уақытта қарызға ақша ұсынатын  негізгі несие беруші – банк   болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай – ақ  соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.     

 Қарызға  алушы – несиелік  қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.    

 Несиелік  мәміледе қарызға алушы несие  берушіге тәуелді, оған несие  беруші өз талаптарын қояды.  Алайда, қарызға алушы мен несие  беруші несие қатынастарының  толық құқықты жақтары болып  табылады. Олар міндетті түрде  қатысуы керек. Және бұл жағдайда  олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар  мен халық бос қаражаттарын  есеп және дипозиттік шоттарға  сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие  беруші мен қарызға алушы өзара  іс әрекеттерінде қарама –  қайшылықтың бірлігі   
 

- 3 -

сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы  жақтарында тұрады. Олардың мүдделері  де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз  алушыға мүмкіндігінше арзан  несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.    

 Несие  берушілер мен қарызға алушылардан  басқа несие қатынасы құрылымының  элементі алыс – берістің объектісі  – құнның негізгі бөлігі сияқты  өзіндік өтелмеген құн – несиеленген  құн болып табылады.    

 Несиенің  қайтарылуы – уақытша пайдаланған  несиеленген құнды несие берушіге  қайтару процесі. Ол өзінен - өзі  туындамайды. Ол құнның ауыспалы  айналымында аяқталатын материалдық  процестерге негіделеді.

Алайда, бұл тек қайтарымның негізін  жасайды. Уақытша пайдалануға алған  ақшалай қаражатты қайтаруға  босаған қаражаттар қарыз алушыға  мүмкіндік берген кезде ғана несиені  қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын  өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы  бекіткен келісімшартқа сәйкес ол заңды  бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы  деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас  алғанда қайтарылудың жиынтығын  көрсетеді. Бұл жерде ол алынған  несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория сияқты бар  несиенің тұтастығын көрсетеді.     

 Несиенің  әлеуметтік – экономикалық негізі  оның қоғамдық сипатқа тән  екендігінде.     

 Несиеге  толық анықтама берейік. Несие  – кеңейтілген қайта өндіру  мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару  талаптарына сай оларды ақшаны  бөлу және халықтың, экномиканың  бос ақшалай  қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экномикалық қарым – қатынасты көрсетеді.     

 Несие  мәні қатынастардың несиенің  – қайтару, төлемдік, мерзімдік,  қолма – қол ақша, мақсатты  сипат сияқты маңызды принциптерімен  анықталады.    

 Белгіленген  мерзімді бұзу – несие беруші  үшін қарыз алушыға өндіріп  алынатын пайызды көбейтілген  түрде несиені пайызбен мерзімінен  бұрын өндіріп алуға саятын  экномикалық санкция қолдануға  жеткілікті негіз болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі  несие келісімшартында қарыз  алушы өз мойнына алған міндеттемелерді  бұзуы мүмкін жағдайда несие  берушінің мүліктік мүддесін  қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін  көрсетеді. Бұл принцип жалпы  экномикалық тұрақсыздық кезеңінде  өзекті мәселе болып табылады.     

 Несиенің  объективті қажеттілігі табиғи  және ақшалы түрде жүзеге асатын  ерекшеліктерден кеңейтілген өндірістік  шығарып тастайды. Ол капитал  түрлері үнемі ауысып тұратынын  ұйғарады, меншіктің ақшалай түрі  тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлар  және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни  A - T - Ө - T  - A  капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндірісі   

- 4 -

қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндірістік процестерді – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарларға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай  ауыспалы айналымы тұрақты түрде  бөлек жеке кәсіпорын және жалпы  халық шаруашылығында үнемі жүріп  жатады. Капиталдың қозғалысы –  оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қаталанатын  ауыспалы түсіндіріледі.