Экономикалық жүйедегі- әлемдік өркениет жүйесі

                                                                                              Орындаған:Исакул  Акерке

                                                                                     Есеп және аудит к1

                                            СӨЖ

Экономикалық жүйедегі- әлемдік өркениет жүйесі

Қазіргі қоғамтануда  әлемдік әркениет жайлы пікірталастар  аса маңызды орын алады. Әлемдік  өркениеттің негізгі қырларын талдау - оны шынайылық деп қабылдау немесе мінсіз нормативті үйлесім ретінде қарастыру. Сонымен қатар әлемдік өркениетті ойдан шығарылған, жалған ретінде мойындамау ұстанымы да бар (А. Тойнби, С. Хантингтон және т.б.).

Әлемдік өркениетті түсіну мәселесі адам қызметінің барлық саласымен байланысты. Жаһандану процесінің мәнін түсіндіруде бір жағынан еуропалық-атлантикалық өркениеттің монологын білдіретін, өркениеттік айырмашылықтарды жоққа шығаратын оптимистік пікірлер, "бір өркениеттің екіншісіне қарымтасын қайтаруы" (Ф. Бродель); екінші жағынан, жаһандану жағымсыз қырынан, жаһандық процестер батыстық емес қоғамдарды ескінің қалдығына айналдырушы ретінде қарастырылады.

Әлемдік және шағын өркениеттердің арақатынасы мәселесі өзіне тән белгілері бар әлеуметтік-мәдени қауымдастықтардың иерархиясын білдіретін ұғымдардың көпмәнділігіне орай әдістемелік қиыншылықтарға үшырайды. Біріншіден, бұл этноәлеуметтік құрылымдар болуы мүмкін (мыс.,майя, вавилон, шумер өркениеттері және т.б.), яғни, этникалық құрылымы жағынан біртұтас қауымдастықтар. Екіншіден, өркениет ұғымына бір мәдени аудан аясына қарайтын кең ауқымдағы әлеу- меттік-мәдени қауымдастықтарды да жатқызуы мүмкін (мыс., эллиндік,еуропалық, латынамерикандық, ресейлік өркениеттер және т.б.) Үшіншіден, өркениетті тарихи біртиптес әлеуметтік-мәдени қауымдастықтарды формация құрылымымен байланыстырып қарастырады (құлиеленуші, феодалдық және т.б.). Сонымен қатар, "өркениет" ұғымы адамзат баласының қол жеткізген әлеуметтік және мәдени жетістіктерінің атауында қолданылады, осы жерде әлемдік өркениет ұғымымен тікелей жанасады.

Әлемдік өркениет - (лат. civis - азамат) - 
1) адамзаттың қол жеткен табыстарының жиынтығы; 
2) әлемнің қарқынды ілгері дамуы; 
3) нақтылы ал- дыңғы қатарлы (әдетте батыстық) әлеуметтік тәртіптің нормативті түсінігі.

Әлемдік өркениет тарихи бола тұра, әлеуметтік дамумен тығыз байланысты, нақтылы саяси, мәдени, этникалық, аймақтық ерекшеліктеріне қарамай, барлық адамзаттың әлеуметтік, материалдық және рухани жетістіктерін тізбектейді.  Өркениет – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Ежелгі римдіктер бұл ұғымды“варварлықтар” деп өздері атаған басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Олардың түсініктері бойынша“Өркениет” азаматтық қоғам, қалалық мәдениет, заңға негізделген басқару тәртібі қалыптасқан рим империясының даму дәрежесін білдірген. Өркениет мәдениет ұғымымен тығыз байланысты.  
Ғасырлар бойы қалыптасқан Өркениет пен мәдениет ұғымының мағыналарын төмендегідей топтастыруға болады:

1. мәдениет пен Өркениет бір, олар синонимдер (И.Гердер, Э.Тайлор);
2. Өркениет – мәдениеттің ақыры, оның “кәрілік” шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо,Ш.Фурье, О.Шпенглер);
3. Өркениет – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Вольтер, Д.Белл);
4. Өркениет – тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л.Морган);
5. Өркениет – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.Тойнби, Н.Я. Данилевский, т.б.);
6. Өркениет – мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.

Ағартушылық дәуірінде  Өркениет әлеуметтік-мәдени дамуды сипаттау үшін қолданылды. 19 ғ-да Шпенглермен Тойнби еңбектерінде бұл термин өзіндік ерекшелігі бар, жергілікті қауымдастық мағынасында, яғни “тарихи өркениеттер” (Қытай, Вавилон, Түркі,Мұсылман, Орта ғасыр, т.б.) ретінде қолданылды. Дегенмен Өркениетті саралаудың бірегей өлшемдері мен ұстанымдары әлі күнге дейін жасалған жоқ. Соңғы кездері Өркениетке бір аймақта тұратын халықтардың тарихи тағдырластығы, олардың арасындағы ұзақ әрі тығыз мәдени байланыс нәтижесінде әлеум. ұйымдасу мен реттелудің этносаралық жергілікті қауымдастығы деген анықтама берілді. Өркениет категориясы мәдени типтерді зерттеуде немесе мәдени-тарихи типологияны жасауда кеңінен қолданылады. Сондай-ақ Өркениет типтерін шығыс және батыс деп бөліп, “ғаламдық Өркениет” және “техногендік Өркениет” ұғымдары да қолданылады. Мәдениеттанушылар Өркениетті “мәдениет” ұғымымен салыстыра қарастырады.С.Хантингтонның жіктемесі бойынша, қазіргі әлемде батыстық, латын америкалық,православиялық, исламдық, конфуцийшілдік, үнді-буддалық, қиыр шығыс және африкалықсекілді 8 суперөркениет қатар өмір сүруде. Қазіргі отандық мәдениеттану ғылымында қазақ өркениеті ұғымы қалыптасты. Ол ежелгі көшпелі өркениеттерден бастау алып (сақ, үйсін, қаңлы,ғұн, ортағасырлық түркілік дала империялары, Алтын Орда, Ақ Орда, т.б.), кейін қазақ хандығы тұсында қалыптасқан, түркі-соғды, түркі-араб синтездері нәтижесінде исламдық суперөркениеттің құрамына енетін этномәдени бірлестікті сипаттау үшін қолданылады (қ. Дала өркениеті). Қазақ Өркениеті 3 үлкен өркениеттердің (православиялық, исламдық, конфуцийлік) тоғысқан жерінде орналасқан. 
Оның мынадай өзіндік белгілері бар: 
а) көшпелі өркениеттің мәдени негізіне рулық-тайпалық одақ жатады; 
ә) түркі тілінде сөйлеген тайпалар “түркі” этнонимі пайда болғаннан талай ғасырлар бұрын қалыптасқан; 
б) мұсылман дінін түркі тайпалары біртіндеп өз еркімен қабылдаған және бұл үрдіс Шыңғыс хан империясы тұсында баяулағанымен, түбінде табысты аяқталған; 
в) орта ғасырлардың соңынан бастап түркі тайпалары моңғолдық этн. элементтерді өзіне сіңіре бастады; 
г) 15 ғ-да түркілік Орталық Азияда қазақ деп бұрынғы мемлекетінен бөлінген адамдарды айтты. 
Қазақ халқының және оның ата-тектерінің әлемдік Өркениетке қосқан басты құндылықтарына мыналар жатады: 
1) еуразиялық көшпелілер кеңістікті игеруде адамзат тарихындағы бірінші жетістікке жетті; 
2) көшпелілер шөл мен шөлейттерді үйлесімді игере алды; 
3) еуразиялық көшпелілер тарих катализаторлары (А.Вебер) қызметін атқарды, олардағы миграциялық процестер жаңа өркениеттердің қалыптасуының себебі болды (Үнді, Иран, Ғұн мемлекеті, Араб Халифаты, т.б.); 
4) Ұлы Жібек жолы және басқа да мәдени байланыс жүйелері арқылы түркілер батыс пен шығыстың арасында дәнекерлік қызмет атқарды, олардың сұхбатына себепкер болды; 
5) қазақтың арғы тектері әлемдік өркениеттіліктің шалбар, алдаспан, киіз үй, күйме, металл өңдеу, зергерлік, ұсталық сияқты артефактілерін алғашқылардың бірі болып енгізді; 
6) түркілердің әмбебап дүниетанымдық жүйесі – тәңіршілдік адамдық ынтымақтастық пен келісімділіктің маңызды формасы болды; 
7) “адам бол!” ұстанымы, әлемді жарық дүние деп түсіну, адамның көңіл-күйіне мән беру, ғарышпен және адамдармен үйлесімділікте болу, жасы үлкендер мен баланы қастерлеу сияқты қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінің құндылықтары қазіргі руханиятта ерекше орын алады. Қазіргі қазақ Өркениеті алдында ұлттық архетиптерді сақтай отырып, оларды қазіргі әлемдік Өркениет құндылықтарымен үйлесімді ету міндеті тұр.

Тойнбидің көптеген еңбектерінің ішінде ерекше орын алатыны - 12 томдық "Тарихты зерттеу" ("A study of а History" 12 vols., 1934-1961) шығармасы. О. Шпенглердің ізінше Тойнби әлемдік тарих бірлігінің дәстүрлі тұжырымдарын жоққа шығарады. Ол шағын өркениеттерге салыстырмалы талдау жасайды (бастапқы нұсқасында ол 21 өркениетті көрсетеді, кейіннен 13-ке қысқартты), өмірлік кезеңдерінен ортақтық табады. Кез келген өркениет өз дамуында пайда болу, өсу, жарылу, ыдырау, ақыр соңында басқаға орын беріп, жойылу процестерін басынан кешіреді. Өркениет дамуының қозғаушы күші "шығармашылық азшылық", "өмірлік талпыныстың" иесі, әртүрлі тарихи "айбаттарға" жауап беріп, соңынан "екпінді көпшілікті"бұқараны ілестіреді. Бұл "айбаттар" мен "жауаптардың" ерекшелігі әр өркениеттің өзгешелігін,иерархиясын, әлеуметтік құндылықтарын айқындайды. Бірде кезекті бір әлеуметтік-тарихи мәселені шешуге қабілеті болмай, "шығармашылық элита" өз билігін беделіне сүйеніп емес, күшімен жүргізетін үстемдік етуші азшылыққа айналады; бұқара халық "ішкі пролетариатқа" айналады деп пайымдайды. Ол өркениеттерді 1000 жыл өмір сүретін ағзаға теңейтін Шпенглер теориясын жоққа шығарады. Өркениеттердің жойылуына әсер ететін себептер ретінде Тойнби өнегелік азғындау мен шығармашылық қарқынды жоғалтуды атайды. Тойнбидің пікірінше,христиан өркениеті жойылады, бірақ ол жаңа синкретикалық діннің пайда болуына себепкер болса, эллинизмге ұқсас, тарихи рөл атқарар еді.

Пайдаланған әдебиеттер

1. http://kk.wikipedia.org/wiki
2. Тойнби А. Дж. Постижение истории: Сборник / Пер. с англ. Е. Д. Жаркова. — М.: Рольф, 2001—640 с., ISBN 5-7836-0413-5, тир. 5000 экз.
3. Емельянов-Лукьянчиков М. А. Иерархия радуги. Русская цивилизация в наследии К.Леонтьева, Н.Данилевского, О.Шпенглера, А.Тойнби. М., Русский мир, 2008, 700 с.
4. Тойнби А. Дж. Пережитое. Мои встречи. / Пер. с англ. — М.: Айрис-пресс, 2003. — 672 с.,ISBN 5-8112-0076-5, тир. 5000 экз.